«Tut, bacieńka, usio padparadkavanaje intaresam nafty», — pisaŭ u apošniaj pa časie častcy detektyvaŭ pra syščyka Erasta Piatroviča Fandoryna Barys Akunin. Kniha nazyvajecca «Čorny horad», a dziejańni adbyvajucca ŭ «samym uschodnim horadzie Zachadu» — heta značyć Baku — u apošnija hady isnavańnia Rasijskaj impieryi.
Tady na Apšeronskim paŭvostravie zdabyvali 90-% usioj rasijskaj nafty i kala pałovy nafty śvietu. Azierbajdžanskaja nafta lažyć amal na pavierchni. U Techasie, kab trapić da «čornaha zołata», śvidraviny treba było buryć u piać razoŭ hłybiejšyja.
«Horadnuvaryš», kazali tady pra Baku. Horad imkliva razrastaŭsia. Jon zachoŭvaŭ i azijackija tradycyi, ale niekatoryja praśpiekty i bulvary chutčej nahadvali Nicu. U Baku pracavała vializnaja kolkaść zamiežnych hramadzian, dypłamataŭ, špijonaŭ. Nafta pryciahvała i ludziej, i hrošy.
Potym byŭ Saviecki Sajuz, dzie Azierbajdžan byŭ adnoj z najbolš adstałych respublik, navat susiednija Armienija i Hruzija byli ŭ lepšych umovach. Faktyčna, niezaležnaść Azierbajdžan sustrakaŭ u žabrackim stanie, i tak praciahvałasia až da pieršaj pałovy nulavych hadoŭ XXI stahodździa, kali ceny na naftu ŭźlacieli da niabiosaŭ, a hrošy znoŭ palilisia na bierahi Kaśpija.
Praśpiekt Naftavikoŭ
Hałoŭnaja vulica Baku nazyvajecca praśpiektam Naftavikoŭ. Pa ščyraści, navat nie ŭjaŭlaju, jak by jon moh nazyvacca painšamu, što b jašče hetak padkreśliła pieršasnaść i značnaść hetaha karysnaha vykapnia dla ekanomiki krainy. Niekali praśpiekt byŭ nazvany ŭ honar Alaksandra II, potym — Stalina. Ale ŭsio heta było štučnym, nanasnym. Praśpiekt Naftavikoŭ — nazva arhaničnaja. Nafta hraje vyrašalnuju rolu ŭ siońniašnim žyćci Azierbajdžana.
«Niekali Financial Times napisała, što Baku siońnia daje 1% nafty śvietu, ale pa horadzie składvajecca ŭražańnie, što znoŭ nie mienš za pałovu», — kaža palitołah Rasim Musabiekaŭ
«Azierbajdžanskaja ekanomika — heta naftavaja ekanomika», — pačynaje razmovu były kiraŭnik Dziaržaŭnaj Azierbajdžanskaj naftavaj kampanii Sabit Bahiraŭ. Siońnia jon uznačalvaje niedziaržaŭnuju arhanizacyju, što zajmajecca prablemami pradprymalnictva.
Ci budzie pastaŭlacca ŭ Biełaruś?
Mianie najpierš cikavić, ci mahčyma ŭsio ž pastaŭlać naftu, što zdabyvajecca ŭ Kaśpijskim mory, u Biełaruś, ci moža być alternatyva rasijskim pastaŭkam.
U lipieni 2011 hoda aficyjnaje ahienctva BiełTA apublikavała radasnuju navinu: «Mazyrski NPZ pačaŭ pryjom azierbajdžanskaj nafty». Na žal, za takim šmatabiacalnym pačatkam praciahu tak i nie dačakalisia.
«Paśla budaŭnictva naftapravoda Baku — Tbilisi — Džejchan usio, što možna pradavać, idzie pa hetaj trubie. I heta razumna z ekanamičnaha hledzišča. I ceny, i taryfy bolš vyhadnyja», — kaža sp.Bahiraŭ.
Jon nazyvaje bzduraj mierkavańni, što azierbajdžanskaja nafta nie idzie ŭ Biełaruś, bo taho nie dazvalaje Rasija. «Heta vyklučna kamiercyjnyja momanty».
Bahiraŭ tłumačyć, što tut pytańnie nie ŭ ekanomicy, a ŭ palityčnaj voli: «Damoviacca kiraŭniki dziaržavaŭ — nafta budzie pastaŭlacca ŭ Biełaruś, chaj i sa stratami dla nas. Ale dziela hetaha biełarusy pojduć na niejkija inšyja sastupki».
Haz
Tym nie mienš, naftavyja zapasy Azierbajdžana nie biaskoncyja. Z dakazanych radoviščaŭ nafty majecca tolki 1,2 miljarda ton. Prykładna stolki ž maje Narviehija. Rasija maje 13 miljardaŭ, a Saudaŭskaja Aravija ŭvohule — 36.
Razam z tym u Azierbajdžanie jość vializnyja zapasy pryrodnaha hazu. «Usio zafrachtavana da 2025-2030 hh, — kaža Bahiraŭ. — Jość hrafiki, upliščycca ŭ ich praktyčna niemahčyma. Kitaj u Turkmienistanie jak zrabiŭ? Jany ŭziali ŭčastak na raźviedku. Jašče zdabyčy niama, a jany ŭžo budujuć hazapravod. Kitaj — bahataja kraina, jany mohuć sabie takoje dazvolić. Biełaruś ža nie moža sabie dazvolić inviestavać u hazapravod, kali jašče niama realnych abjomaŭ zdabyčy».
Nienaftavy siektar ekanomiki Azierbajdžana raźvity krajnie słaba, u vialikaj stupieni pradstaŭleny tolki śfieraj absłuhoŭvańnia, lohkaj pramysłovaściu i ŭ niejkaj stupieni sielskaj haspadarkaj. Kala troch čverciaŭ pastupleńniaŭ u biudžet — heta naftavyja hrošy. A jość i Dziaržaŭny naftavy fond, u jakim kala 40 miljardaŭ dalaraŭ.
Karupcyja
Vializnaja niavyrašanaja prablema, jakaja sparadžajecca ŭ tym liku naftavym prybytkam, — heta karupcyja. Ja raskazvaŭ u Baku, što prykładna raz na tydzień Łukašenka sadžaje ŭ turmu kahości z čynoŭnikaŭ, kab zaśviedčyć baraćbu z karupcyjaj. Uzhadaŭ vypadak z namieśnikam staršyni Minharvykankama Vasiljevym, jaki trapiŭsia na chabary ŭ pamiery 500 tysiač dalaraŭ. «Paŭmiljona? — ździŭlena pierapytali ŭ mianie. — Dla nas heta zusim nie hrošy».
Dla baraćby z karupcyjaj na nizavym uzroŭni kolki hadoŭ tamu ŭ Azierbajdžanie byŭ raspracavany dobra viadomy biełarusam «pryncyp adnaho akna». Pakul jon dziejničaje nie paŭsiul, a tolki ŭ niekatorych rajonach. Kažuć, ludzi vielmi zadavolenyja.
«Azierbajdžancy, jak ni dziŭna, sami pravakujuć karupcyju. Karupcyja na najvyšejšym uzroŭni dla nas prosta niedasiažnaja. U nas navat nie chapaje fantazii, kab ujavić jaje sapraŭdnyja pamiery. Kali ž karupcyja datyčyć prostych čynoŭnikaŭ i prostych azierbajdžancaŭ, to ja baču paralelnuju vinu abodvuch bakoŭ.
Azierbajdžancy nie zvyklisia doŭha čakać pierad ofisam ci pierapisvacca. Jany prychodziać i prosiać zrabić daviedku ciaham hadziny, vyrašyć inšyja prablemy. Naturalna, što ŭ zamienu niešta abiacajuć», — raskazvaje pravaabaronca Avaz Chasanaŭ.
Standartnaja płata «na łapu» ŭ balnicy ci ŭ sistemie ŽKH składaje 35 manataŭ (3560 tysiač rubloŭ).
Niekalki hadoŭ nazad u Azierbajdžanie była pryniataja pastanova, jakaja abaviazvaje bahatych ludziej štohod dekłaravać svaje dachody, ale aniekdatyčnaść situacyi zaklučajecca ŭ tym, što da hetaha času nie raspracavanyja błanki dla dekłaracyj. Tamu nichto i nie adčytvajecca.
Viadoma, za bahaćci ludzi płociać uładzie poŭnaj palityčnaj łajalnaściu. Nijakaj havorki pra toje, što niechta ź miljanieraŭmiljarderaŭ padtrymaje apazicyju prosta nie viadziecca.
«Nafta razbeščvaje. I ludziej, i ŭrad. Nafta — heta parason dla ŭrada, kab nie pravodzić reformy ci pravodzić ich vielmivielmi marudna. Kab 7 hadoŭ raspracoŭvać formy dla dekłaracyj», — skončvaje razmovu Sabit Bahiraŭ.
«Kali ty nie vielmi zaniepakojeny, kab stvarać umovy dla biznesu, padatkaŭ, kali ty nie zaniepakojeny tym, jak zarabić, a tolki jak patracić, to tut i ŭźnikaje karupcyja. Heta biada dla ŭsich krain z naftaj (aproč Kanady i Narviehii). Karupcyja ŭ Vieniesuele ci Nihieryi bolšaja, čym naša. A samy darahi horad u śviecie — heta Łuanda», — kaža palitołah, deputat Mili Medžlisu Rasim Musabiekaŭ.
Viadoma, hrošy nie tolki raskradajucca. Vialikaja častka ŭkładajecca ŭ haradskuju infastrukturu. Baku — heta «kvitniejučy sad», jak skazaŭ by adzin nam viadomy biełaruski palityk.
Budučynia
Siońnia ŭ Baku mała chto pierajmajecca, što ž budzie, kali nafta skončycca ci kali ceny na jaje ŭpaduć. Usie ŭpivajucca bahaćciem, jakoje syplecca na hałovy zaraz. Enierhietyčnaja stratehija Jeŭrasajuza 20-20-20 abvieščana niekalki hadoŭ tamu. Na 20% źnizić vykidy vuhlakisłaha hazu ŭ atmaśfieru, na 20% pavysić vykarystańnie alternatyŭnych i ŭznaŭlalnych krynic enierhii. I na 20% pavysić efiektyŭnaść enierharesursaŭ. Jeŭropa intensiŭna idzie ŭ hetym kirunku. «Hazpram» źmienšyŭ pastaŭki hazu ŭ Jeŭropu nie tamu, što tak zachacieŭ. A Azierbajdžan ža pakul nijak nie prasoŭvajecca ŭ hetym kirunku.
Alijeva pieraabrali
9 kastryčnika ŭ Azierbajdžanie prajšli prezidenckija vybary. Pavodle aficyjnych dadzienych, dziejny prezident Ilcham Alijeŭ nabraŭ bolš za 84%. Apazicyja nie zdoleła naviazać baraćbu. Masavych akcyj pratestu paśla vybaraŭ nie było.
