Za tych, chto ŭ mory
Dakładnaj daty ŭźniknieńnia alkaholu niama, ale historyja jaho siahaje ŭ hłybokuju daŭninu. Jašče da źjaŭleńnia hetaha rečyva ŭ ciapierašnim vyhladzie ludzi ŭžyvali pradukty z padobnymi ŭłaścivaściami. Naprykład, paŭnočnyja narodnaści prymali nastojki z halucynahiennych hryboŭ, jakija vyklikali źmieny ŭ psychicy. Užo ŭ staradaŭnim Ehipcie ludzi ŭmieli varyć piva ź jačmiennaha soładu. U Hrecyi i Rymie viedali sakret atrymańnia suchoha vina ź vinahradnaha soku. Prymityŭnyja metodyki zbrodžvańnia byli viadomyja i raniej. U dzikaj pryrodzie niekatoryja płady (naprykład, dynnaha dreva) pačynali bradzić sami, vyklikajučy da momantu śpiełaści pałomnictva ludziej i žyvioł.
Paŭnočnyja plamiony (hały, hiermancy) nia mieli vinarobstva da kanca pieršaha tysiačahodździa našaj ery i spažyvali padobnyja da piva napoi z małoj kolkaściu alkaholu. Słavianie ŭ jakaści asnoŭnaj syraviny dla bradžeńnia vykarystoŭvali miod, atrymlivajučy takim čynam brahu, miedavuchu. Macunak hetych napojaŭ nie pieravyšaŭ 11%. Tamu čašy, što zachavalisia ŭ muzejach da našych dzion, hetkija vialikija.
U staradaŭniaj Hrecyi vino pierad užyvańniem razvodzili vadoj. Pryhadajcie, jak žachajecca Hamer, kali spadarožniki Adyseja napaili cyklopa nieraźviedzienym vinom, ad čaho biadak apynuŭsia ŭ alkaholnaj komie.
Praces pierahonki byŭ adkryty eŭrapiejskimi alchimikami ŭ XVI st. Źjaviłasia mahčymaść atrymlivać napoi jakoha zaŭhodna macunku. Tak źjavilisia kańjaki, harełka, rom, viski, macavanyja viny. Specyjalisty adroźnivajuć dva typy ŭžyvańnia alkaholu: paŭdniovy, ułaścivy žycharam krainaŭ z tradycyjaj vinarobstva, i paŭnočny, pryniaty tam, dzie vinahrad nie raście i ŭ jakaści zamieńnika raspaŭsiudzilisia mocnyja napoi. Heta poŭnač Eŭropy, krainy Skandynavii, Bałtyi, Biełaruś i poŭnač Rasiei. Narodnaści, jakija tradycyjna vyroščvajuć vinahrad i pjuć vino, sfarmavali adroznuju kulturu pićcia. Alkahalizm dla paŭdniovych narodaŭ mienš aktualny. Užyvańnie śpirtu na dušu nasielnictva ŭ hetych krainach taksama vialikaje, ale ŭździejańnie jaho inšaje, bolš “miakkaje”. Małdavanie ci francuzy pjuć dastatkova šmat u paraŭnańni ź finami ci rasiejcami. Ale alkahalizm u apošnich raźvivajecca značna bolš žorstki j złajakasny, pa pryncypie “na vyžyvańnie” — słaby hinie, a mocny vyžyvaje.
Jak biełarusy pili
Na terytoryi Biełarusi taksama farmavaŭsia paŭnočny typ kultury pićcia. Zhodna z ustalavanym rasparadkam, kožny biełaruski sielanin XVIII st. pavinien byŭ za hod vypić u karčmie svajho pana vyznačanuju kolkaść harełki, jakuju ŭ narodzie zvali sivuchaj (25—35 hradusaŭ), i piva. Toj, chto nie vypivaŭ, zhodna z prapinacyjaj (niehałosnym zakonie ab prymusovym užyvańni śpirtnych napojaŭ) musiŭ apłacić jaje poŭny košt ci roźnicu miž ustalavanaj i spažytaj kolkaściu. Mahčyma, mienavita tut treba šukać karani ciahi biełarusaŭ da mocnych śpirtnych napojaŭ. U struktury spažytaha biełarusami ŭ 2001 h. alkaholu na harełku prypadaje 48%.
Mahnaty i šlachta pili šampanskaje, vino i piva. Naprykład, u 1780 h. napiaredadni Kaladaŭ u Niaśviž było dastaŭlena 1500 butelek šampanskaha, 300 — rejnskaha vina, 200 — burhundzkaha, 100 — araku, 3 bočki anhielskaha piva. U šlachieckim VKŁ sfarmavaŭsia svojeasablivy kult hościa. Kožny šlachcič imknuŭsia pieraŭzyści susiedziaŭ pa kolkaści vypitaha i źjedzienaha. Da taho času byŭ raspracavany bahaty zastolny rytuał. Naprykład, Dziatłava nazyvali ŭ toj čas Venecyjaj, bo tam na luboj biasiedzie ludzi, niby venecyjancy, mokli ŭ vinie i miodzie.
Vino pili kiliškami. Tahačasnyja zastolnyja rytuały padrabiazna apisanyja ŭ memuarystycy. Naprykład, “haspadar ličyŭ, što pačastunki dasiahnuli mety, kali nazaŭtra daviedvaŭsia ad słuh, što adzin hość, pierakuliŭšysia i pakaciŭšysia, pieramieraŭ usiu leśvicu, druhoha adnieśli ŭ łožak jak niežyvoha, treci raźbiŭ sabie hołaŭ ab ścianu, čaćviorty — paśliznuŭsia, upaŭ u bałota i ab kamień vybiŭ sabie zub; jak tyja pasvarylisia i mordy sabie panabivali. Zranku haspadar źbiraŭ usich “paciarpiełych” i lačyŭ ich hałovy. Usio praciahvałasia nanoŭ, i tak mahło doŭžycca tydzień”. (A.Maldzis. Jak žyli našy prodki ŭ XVIII st.).
Navukoŭcy ličać, što spažyvańnie alkaholu va ŭsie časy cicha zaachvočvałasia ŭładami, bo heta važkaja krynica prybytkaŭ, dyj pjanym hramadzvam praściej kiravać. Prybytki ad prodažu “sivuchi”, vyrablenaj na miascovym brovary i pradadzienaj va ŭłasnaj karčmie, časam składali pałovu ad usiaho kapitału pana. U savieckija časy akcyzy na alkaholnuju pradukcyju amal na tracinu zabiaśpiečvali farmavańnie sajuznaha biudžetu. Udzielnaja vaha realizacyi alkaholnych napojaŭ u ahulnym abjomie roźničnaha tavarazvarotu na spažyvieckim rynku Biełarusi ŭ studzieni—lipieni 2002 h. skłała 15% (u 2001 h. — 15,6%, u 2000 h. — 15,9%).
Jak biełarusy pjuć
Suśvietnaja arhanizacyja achovy zdaroŭja vyznačyła “biaśpiečnuju” dozu alkaholu — da 30 hramaŭ śpirtu ŭ dzień. Hranična dapuščalnaja doza — 60 hramaŭ. Hetyja ličby vyznačyli lekary i bijachimiki, što vyvučajuć uździejańnie alkaholu na arhanizm. Tak, amerykancy i anhielcy “dazvalajuć” mužčynu 24 hramy čystaha śpirtu za sutki, a žančynie — 16 hramaŭ (heta taja samaja padvojnaja doza viski, roŭnaja pryblizna čverci šklanki, jakuju zamaŭlajuć kaŭboi z vesternaŭ i jakaja była ŭstalavana jak norma daŭno, čysta empiryčnym šlacham).
Pavodle aficyjnych źviestak Ministerstva statystyki, u 2001 h. u Biełarusi ŭzrovień spažyvańnia absalutnaha alkaholu na dušu nasielnictva skłaŭ 8,9 ł (pavodle nieaficyjnych źviestak — bolš za 11 ł), što składaje 25—30 hramaŭ śpirtu ŭ sutki. U hetyja dadzienyja nia ŭklučanaja kolkaść alkaholu, vyrablenaha na “chatnich brovarach” i ŭviezienaha nielehalna z-za miežaŭ krainy. Biełarusy spažyvajuć alkaholu bolej, čym anhielcy i amerykancy, ale mienš za hranična dapuščalnuju dozu, za jakoj pačynajecca hienetyčnaje vyradžeńnie nacyi.
Adnak alkahalizacyja biełaruskaha nasielnictva pieratvarajecca ŭ surjoznuju pahrozu dla narmalnaha raźvićcia budučych pakaleńniaŭ. Ministerstva achovy zdaroŭja śviedčyć, što siońnia ŭ amal 10-miljonnaj Biełarusi bolš za miljon ludziej znachodziacca ŭ alkaholnaj zaležnaści (heta tyja hramadzianie, jakija choć raz lačylisia ŭ narkadyspansery). U paraŭnańni z 1985 h. u 2001 h. śmiarotnaść ad vypadkovych atručańniaŭ alkaholem vyrasła ŭ 2,3 razu (z 1063 da 2396 vypadkaŭ) i praciahvała raści ŭ pieršym paŭhodździ 2002 h. — na 9,9% u paraŭnańni z adpaviednym peryjadam minułaha hodu.
Čamu biełarusy pjuć
Varta adroźnivać nahody i matyvy dla ŭžyvańnia alkaholu. U pracesie histaryčnaj evalucyi ludźmi była prydumanaja nieźličonaja kolkaść nahodaŭ. Alkahol užo na pačatku cyvilizacyi ŭvajšoŭ u rytuał śviat, adpačynku, sustreč. Usio žyćcio čałavieka — ad naradžeńnia da śmierci — pranizanaje alkaholnymi rytuałami. Naradziŭsia čałaviek — “abmyli”, pamior — taksama “abmyli”. Skančeńnie škoły, instytutu, sychod u vojska, viasielle, dni naradžeńnia — usio adznačajecca vypiŭkami. Hetyja tradycyi nastolki prapitali hramadztva, što ŭ śviadomaści ludziej niepituščy čałaviek — anamalija. A dzie-nidzie staŭleńnie da harełki paprostu kultavaje. Kali nia pješ — ty nia naš.
Matyvy ŭžyvańnia alkaholu zaŭsiody adnyja i tyja ž: spraścić znosiny z navakolnymi, uciačy ad hniatlivaj realnaści, adčuć siabie valniejšym, pieraadoleć stomu. Alkaholem zdymajuć napružańnie, stres, strach. Heta sproba pieraadoleć niejkija kompleksy ci niepryjemnyja adčuvańni, chacia nahoda moža być cudoŭnaj — śviata ci ramantyčnaje spatkańnie.
Davoli časta čałaviek, jaki pieranios mocny stres, imkniecca supakoicca z dapamohaj alkaholnych napojaŭ. Heta reakcyja “zaprahramavanaja” ŭ niekatorych ludziej u hienach. Niamieckija navukoŭcy vyjavili, što labaratornyja myšy, z hienomu jakich byŭ vydaleny hien AKTH-RF (pratein, pad uździejańniem jakoha hipofiz syntezuje adrenakartykatropny harmon, što pavialičvaje aktyŭnaść kary nadnyračnikaŭ), u adkaz na roznyja ŭździejańni “źviartajucca da butelki” amal u dva razy čaściej, čym zvyčajnyja žyvioły.
Byvajuć vypadki nienaŭmysnaj ciahi da alkaholu. Tak, mnohija ludzi nia ličać piva śpirtnym napojem. Ale ŭsio zaležyć ad dozy: adna butelka piva roŭnaja 50 hramam harełki (sutačnaj normie, ustalavanaj Suśvietnaj arhanizacyjaj achovy zdaroŭja). Značyć, dziesiać butelek piva — pryblizna toje samaje, što butelka harełki.
Aptymalny varyjant
Ci isnuje suviaź pamiž uzroŭniem žyćcia i kolkaściu ŭžyvańnia alkaholu ŭ hramadztvie? SAAZ vyjaviła zakanamiernaść: čym biadniejšaja kraina, tym bolš pjuć ludzi. Heta paćviardžaje praviła racyjanalnych pavodzinaŭ spažyŭca.
Zhodna ź im, spažyviec pavodzić siabie racyjanalna tady, kali na kožny vydatkavany dalar jon atrymlivaje ad nabytych dabrotaŭ adnolkavuju karyść. Treba ŭličvać i ŭzrovień najaŭnaha prybytku, jaki abmiažoŭvaje spažyŭca ŭ vybary dabrotaŭ. Italjanski ekanamist Vilfreda Pareta (1848—1923), kab prademanstravać spažyvieckija pavodziny čałavieka, prydumaŭ kryvyja abyjakavaści. Punkt dotyku, u jakim biudžetnaja linija sudakranajecca, ale nie pierasiakaje kryvuju abyjakavaści, adpaviadaje najvyšejšamu ŭzroŭniu karysnaści, dastupnamu spažyŭcu.
Čym nižejšy ŭzrovień dachodaŭ (biudžetnaja linija), tym mienšy pa košcie nabor dabrotaŭ moža być spažyty. Tak, pry kišennych dachodach (paśla addačy asnoŭnaha zarobku ŭ siamiejny biudžet) siaredniestatystyčnaha rabočaha, naprykład, 10 tys. rubloŭ najbolš racyjanalnymi spažyvieckimi pavodzinami budzie nabyćcio plaški harełki i zakuski z nastupnym ich spažyvańniem “na pryrodzie” (hrošaj na miesca ŭ kaviarni nie zastajecca). Čałaviek nabyvaje harełku, bo jana dastupnaja za tyja hrošy, a hałoŭnaje — maje nieparaŭnalna vyšejšuju kaštoŭnaść za luby inšy pradukt takoj samaj cany. Niastača hrašovych srodkaŭ stvaraje dla čałavieka psychalahičnaje napružańnie: krytyka siamji, znajomych, niespraviadlivaść z boku načalstva, samaprynižeńnie i farmavańnie kompleksu niepaŭnavartaści — usio heta patrabuje vychadu. Va ŭmovach ekanamičnaj halečy peŭnych sacyjalnych hrupaŭ i składajecca takaja hramadzkaja źjava, jak šmatludnyja zbory spažyŭcoŭ alkaholu ŭ kancy rabočaha dnia la vina-harełačnych kramaŭ. Akramia taho, 200 hramaŭ śpirtu (plaška harełki) składajuć pałovu dzionnaj patreby darosłaha čałavieka ŭ kaloryjach.
Praktyčna ŭsie ludzi majuć hienetyčnuju schilnaść da alkahalizmu, tolki ŭ roznaj stupieni. Viadoma, što ryzyka raźvićcia alkahalizmu ŭ dziaciej pituščych baćkoŭ značna vyšejšaja, čym u astatnich (kali i baćka, i maci alkaholiki — šancy pavialičvajucca ŭ 5 razoŭ). Adnak alkaholnaja zaležnaść raźvivajecca tolki ŭ 25% naščadkaŭ abodvuch baćkoŭ-alkaholikaŭ. Hetyja ličby śviedčać, što spadčynnaść źjaŭlajecca chutčej fonam, na jakim dziejničajuć hałoŭnyja pryčyny alkahalizmu — isnavańnie za miažoj halečy, nizki ŭzrovień žyćcia ŭ Biełarusi ŭ paraŭnańni z eŭrapiejskimi.
Dziaržava sprabuje zmahacca z alkahalizmam. Pra heta śviedčyć šerah dakumentaŭ, pryniatych u apošnija hady, — Ukaz prezydenta Riespubliki Biełarusi ad 11 traŭnia 1999 h. №264 “Ab dziaržaŭnaj prahramie pa ŭzmacnieńni baraćby sa złačynnaściu na 1999—2000 h.”, Kancepcyja dziaržaŭnaj antyalkaholnaj palityki (ad 6 studzienia 2000 h., № 23), Dziaržaŭnaja prahrama nacyjanalnych dziejańniaŭ pa papiaredžańni i pieraadoleńni pjanstva i alkahalizmu (ad 23 žniŭnia 2000 h., №1332), a taksama raspracoŭka Zakonu Respubliki Biełarusi “Ab mierach prymusovaha ŭździejańnia adnosna chraničnych alkaholikaŭ i narkamanaŭ, jakija systematyčna parušajuć hramadzki ład ci pravy inšych asobaŭ”.
Ale ŭ śviatle vykładzienych vyšej faktaŭ miery, prapanavanyja ŭ Dziaržaŭnaj prahramie nacyjanalnych dziejańniaŭ pa papiaredžańni i pieraadoleńni pjanstva i alkahalizmu, — adnaŭleńnie kamisijaŭ pa baraćbie z pjanstvam u arahanizacyjach, spažyvańnie vysakajakasnych vinahradnych vin, słabaalkaholnych napojaŭ i piva zamiest mocnych napojaŭ — usprymajucca skieptyčna. Źmianšeńnie spažyvańnia alkaholu ŭ krainie adbudziecca tolki z pavieličeńniem realnych dachodaŭ nasielnictva. U hetym vypadku spažyŭcu zrobiacca dastupnymi novyja dabroty, karysnaść jakich pieraŭzydzie harełku. Z rostam ŭzroŭniu žyćcia pačnuć farmavacca vyšejšyja standarty. Tak, siaredni rabočy budzie jeździć na pracu na inšamarcy, a reštu zarobku, nia ŭniesienuju ŭ siamiejny biudžet, adkładać na ažyćciaŭleńnie svajoj daŭniaj mary — skažam, kupić samalot ci pabyć ź siamjoj na karnavale ŭ Ryjo-de-Žanejra.
Uładź Kałupajeŭ
apytańnie “NN”
Ci luboŭ da pjanstva — heta nacyjanalnaja rysa biełarusaŭ?
Volha Ŭlevič, ułasnaja karespandentka hazety “Komsomolskaja pravda v Biełoruśsii”: Maja babula z Zachodniaj Biełarusi. Da 1939 h. butelku harełki tam nabyvali raz na paŭhodu. I pjanstva nacyjanalnaj rysaj dakładna nie było. Potym utvaryli kałhas, uviali raźlikovuju adzinku pracadzień, a paźniej — i plašku. Z uschodu išła moda napivacca. Pastupova adnosiny da harełki źmianilisia. Biełarusy pačali pić.
Viktar Sukačoŭ, staršynia prafkamu zavodu “Kryštal”: Ja tolki apošnija dziesiać hadoŭ u Biełarusi žyvu. Pryjechaŭ z Zachodniaj Ukrainy. U Lvovie, naprykład, tak nia pjuć, jak tut. Roźnica vielmi vialikaja. Heta adrazu zaŭvažna. Stolki pjanych užo z ranicy, jak u Miensku, ja nikoli ŭ žyćci raniej nia bačyŭ. Mabyć, usio ž taki heta nia rysa charaktaru, a sacyjalnyja ŭmovy składanyja vymušajuć. Ale z druhoha boku: za niešta ž pjuć i hrošy niedzie znachodziać…
Pit Paŭłaŭ, rok-śpiavak: Hetaja zvyčka pryjšła da nas z Rasiei. Apošnim časam pjuć, zrazumieła, šmat. Ale heta źviazana z uźniknieńniem užo novaj tradycyi: zalivać hora harełkaj. Ad bieznadziejnaści dy rospačy. Dy potym, u nas samaja tannaja harełka ŭ śviecie. Idzie baraćba z narkotykami, a samy strašny ź ich u našaj krainie amal biaspłatny.
Pavał Sieviaryniec, staršynia “Maładoha frontu”: Ni ŭ jakim razie. U luboj nacyi jość instynkt samazachavańnia. U tym liku i ŭ biełarusaŭ. Pjanstva jaho razburaje. Praha da alkaholu źjaŭlajecca tolki ŭ tych, chto trapiŭ pad akupacyju, dyktaturu ci inšyja ciažkija vyprabavańni. Ale heta mienavita praha, a nie luboŭ. Maje znajomyja, jakija ŭžyvajuć alkahol, pjuć jaho zusim nie ź lubovi, a chutčej ź nianaviści.
Andrej Bastuniec, juryst BAŽ: Nie, nie źjaŭlajecca. Heta tolki reakcyja na siońniašniuju sytuacyju ŭ krainie. Na adsutnaść perspektyvy dy na ciažkija ŭmovy žyćcia. Pjanstva nijak nie źviazanaje ni z našymi tradycyjami, ni z nacyjanalnym charaktaram. Źmienicca žyćcio ŭ lepšy bok — źniknie i luboŭ da harełki.
Jury Chaščavacki, kinarežyser: Mnie zdajecca, heta nacyjanalnaja rysa nia tolki biełarusaŭ, ale i rasiejcaŭ, i habrejaŭ, i palakaŭ, jakija žyvuć u Biełarusi. U Amerycy, a byvaju ja tam padoŭhu, mnie čamuści absalutna nia chočacca vypić. A ŭ nas niešta ŭ pavietry jość takoje: ci to nadvorje, ci to aŭra niejkaja… Tak što nie ŭ narodzie, a ŭ terytoryi, mabyć, sprava. Praŭda, aŭra hetaja i ŭ inšych krainach, jakija raniej u Rasiejskuju imperyju ŭvachodzili, abaviazkova prysutničaje.
Uładzisłaŭ Viaroŭkin-Šaluta, sudździa vyvodny “Zhurtavańnia biełaruskaj šlachty”: Chutčej nie, bo pjuć užo nia tak šmat, jak nam usim zdajecca. Nia dumaju, što nam niechta naviazaŭ pjanstva, ale i spradvieku tradycyi napivacca ŭ Biełarusi nie było. Dyj pjuć usiudy: i ŭ nas, i ŭ susiedziaŭ.
Viktar Nieściaronak, načalnik mienskaha miedvyćviareźniku: Ničoha ŭ charaktary biełarusaŭ takoha niama. Dy ni ŭ jakaha narodu niama. Viedajecie hałoŭny arhument tych, chto da nas traplaje? “A što mnie rabić, atrymaŭšy maje kapiejki? Tolki pajści dy napicca za ich”. Tak što ekanomika vinavataja.
Usievaład Rahojša, dacent BDU: A niama ŭ nas nijakaj lubovi da pjanstva! Pjuć nasamreč šmat, ale staŭleńnie hramadztva da hetaha vielmi nietalerantnaje. Heta chutčej pakaźnik indyvidualizmu biełarusaŭ. Maŭlaŭ, asabistaja sprava kožnaha — pić ci nie. Ale kali čałaviek śpivajecca, dyk hramadztva ad jaho advaročvajecca i stasunki ź im adrazu psujucca.
Apytvała Volha Ancypovič
