Палітычныя рэпрэсіі ў Беларусі выйшлі на плато, і яно будзе захоўвацца — сацыёлаг Коршунаў

— Генадзь, вы раз на квартал робіце справаздачу пра дынаміку палітычных рэпрэсій у Беларусі. У вашых справаздачах фігуруе шмат паказнікаў інтэнсіўнасці рэпрэсій (колькасць палітвязняў, штрафаў, адміністрацыйных арыштаў, экстрэмісцкіх фармаванняў і матэрыялаў, асобаў, датычных да тэрарызму, ліквідаваных НДА і г. д.) Якія з лічбаў, на ваш погляд, самыя важныя? Наколькі іх дынаміка сінхронная?

— Узважыць значнасць гэтых паказнікаў даволі складана. Складана яшчэ і таму, што гэта не проста сухія лічбы — гэта лёсы людзей. Калі гаварыць пра дынаміку, то яна ў розных паказнікаў розная. Даныя за першы квартал 2024 года яшчэ не апрацаваныя. Але ў 2023 годзе колькасць адміністрацыйных спраў расла ад квартала да квартала. А колькасць крымінальных спраў — хутчэй зніжалася. Тое самае мы можам сказаць і пра колькасць палітвязняў: цягам мінулага года яна паступова зніжалася.

А што да колькасці ліквідаваных НДА і колькасці «экстрэмісцкіх фармаванняў», то яны раслі ўсё большымі тэмпамі.

Павялічыць

— Чаму фактычна з канца 2022 года застаецца амаль нязменнай колькасць палітвязняў, прызнаных праваабарончай супольнасцю — прыкладна 1500? Ясна, што нехта вызваляецца, адбыўшы пакаранне (канчаюцца тэрміны тых, каго асудзілі на год-два), а новых саджаюць. Але чаму баланс гэтых колькасцяў не мяняецца? Гэта выпадкова ці гэта свядомае рашэнне ўлады? Вы, аналізуючы даныя па рэпрэсіях, у верасні летась пісалі пра «своеасаблівае плато». Дык плато ці не плато? І калі плато, то пра што гэта сведчыць?

— Паводле даных праваабарончага цэнтра «Вясна», лічбу ў 1400 палітвязняў Беларусь перасягнула ў кастрычніку 2022 года. Ужо ў красавіку 2023 года стала 1500. У траўні 2023 года быў дасягнуты максімум — 1525 палітвязняў. Але з восені 2023 года іх колькасць пачала зніжацца. Лічба на сёння, на 3 красавіка 2024 года, — 1393.

У параўнанні з пікам мы маем зніжэнне на 10 працэнтаў.

У 2021 годзе колькасць палітвязняў расла выбухова. Тады былі прызнаныя палітвязнямі 797 чалавек, у 2022-м — 889, у 2023-м — 640. За першы квартал бягучага года палітвязнямі былі прызнаныя 99 чалавек.

Колькасць палітвязняў сапраўды пачала зніжацца. І гэта мае натуральнае тлумачэнне ў тым, што ў ладнай часткі палітзняволеных тэрміны былі адносна невялікія.

Напрыканцы мінулага года праваабаронцы пачалі надаваць новы статус тым, хто ўжо вызваліўся, — «былы палітвязень».

У 2023 годзе змяніўся фармат рэпрэсій, набор артыкулаў, якія сталі часцей ужывацца сілавікамі. Замест крымінальнай часцей сталі прыцягваць да адміністрацыйнай адказнасці.

З аднаго боку, навідавоку плато рэпрэсій, з іншага — улады пачалі мяняць інструменты рэпрэсій, акцэнт зрушыўся з крымінальнага пераследу на масавае запалохванне пратэставай, прадэмакратычнай часткі грамадства.

— Ці можна сказаць, што пераважная частка рэпрэсій, новых фактаў пераследу — за ўдзел у пратэстах 2020 года?

— Вялікая частка спраў — і за выказванне сваёй думкі цяпер. Улады спрабуюць прадэманстраваць, што ўся медыясфера — і сацыяльныя сеткі, і блогеры — пад пільным кантролем.

Так, шмат спраў за ўдзел у пратэстах 2020 года. Але не спыняюцца рэпрэсіі і за выказванні адносна вайны і адносна розных гучных падзей, такіх як смерць кагосьці з сілавікоў ці тэракт у суседняй Расіі. На гэта рэакцыя імгненная.

Вось гэта два асноўныя матывы, паводле якіх стасуюцца рэпрэсіі — удзел у падзеях 2020 года і цяперашнія выказванні ў сацсетках.

— Ваш тэрмін «плато» адносна колькасці палітвязняў — ці адзначае ён, што ўзровень рэпрэсій стабілізаваўся? Ці паводле іншых паказнікаў іх махавік набірае абароты?

— Ён круціцца. Але яго кручэнне выйшла на стабільны ўзровень. Або так гэта і было запланавана, або ўзмацняць рэпрэсіі выходзіць занадта дорага.

— Але спісы, скажам, экстрэмісцкіх фармаванняў ці тэрарыстаў — яны, я так разумею, не скарачаюцца, а толькі пашыраюцца?

— Так, за рэдкімі выключэннямі — не скарачаюцца. Але летась, як я казаў, павялічвалася не толькі колькасць экстрэмісцкіх фармаванняў, але і тэмп іх прыросту.

Павялічыць

— Ці ёсць сувязь паміж увядзеннем новых санкцый і інтэнсіўнасцю рэпрэсій (непасрэдна ці з лагам)? Або такой сувязі наагул няма? У 2022 годзе ЕС прыняў 6 пакетаў санкцый, у 2023-м — адзін.

— Я не казаў бы пра шчыльную сувязь гэтых з'яў. На дынаміку рэпрэсій уплывае шмат фактараў, сярод якіх санкцыі — зусім не першы. Больш уплываюць унутрыпалітычныя чыннікі — сітуацыя з вайной, а таксама ўнутраная логіка рэжыму.

Махавік рэпрэсій раскруцілі, ладную частку ўлады аддалі сілавікам, якія рэалізуюць рэпрэсіі. Яны маюць планы, існуе канкурэнцыя паміж сілавымі ведамствамі. Гэтыя чыннікі вызначаюць дынаміку рэпрэсій у большай ступені, чым знешнепалітычныя, і санкцыі — у тым ліку.

— Перад выбарамі 2024 года ўлады напампоўвалі страхі — маўляў, апазіцыя падчас галасавання зладзіць забурэнні. Гэта напампоўванне — ці адбілася яно на дынаміцы рэпрэсій, ці суправаджалася яно ўзмацненнем рэпрэсій? Раней, у значна больш вегетарыянскія часы, звычайнай практыкай былі прэвентыўныя затрыманні актывістаў напярэдадні выбараў.

— Прэвентыўныя рэпрэсіі перад сёлетнімі выбарамі таксама былі. Але раней, сапраўды, былі прэвентыўныя затрыманні і адміністрацыйныя арышты пераважна палітычных актывістаў, якія сілавікам былі збольшага вядомыя. Цяпер таксама пайшлі па актывістах, але гэта былі хутчэй папярэджанні.

Але, з іншага боку, вельмі моцна ўдарылі па сувязях грамадства ў краіне з замежжам, з дыяспарай. Найперш ідзецца пра ініцыятыву дапамогі сем’ям палітвязняў IneedHelpBy. Каля 250 чалавек трапілі пад хапун. Людзей хапалі за тое, што яны атрымлівалі дапамогу з-за мяжы.

Гэта можна разглядаць як дадатковы ціск на палітвязняў і іх семʼі. Але тут бачная і тэндэнцыя крыміналізацыі любых сувязяў паміж тымі, хто застаўся ў краіне, і тымі, хто з'ехаў.

І гэта — частка новага этапу рэпрэсій, абвастрэння барацьбы з дыяспарай. Гэта шырокі фронт — і атакі на рэсурсы дэмакратычных сілаў, і збор інфармацыі нават пра шараговых актывістаў дыяспары.

Але ўласна выбары сталі хутчэй трыгерам, а не прычынай гэтых новых рэпрэсіўных практык.

— Наменклатура, людзі з дзяржапарату — ці трапляюць яны пад рэпрэсіі? Усім памятная практыка сталінскіх рэпрэсій: напачатку пад іх траплялі апаненты камуністычнай улады, потым — звычайныя грамадзяне, а потым дайшла чарга і да прадстаўнікоў самога рэжыму, у тым ліку і яго рэпрэсіўнага апарату. Напрыклад, даваенныя кіраўнікі НКВД Беларусі — Закоўскі, Ляплеўскі, Малчанаў, Берман, Наседкін — усе былі расстраляныя напрыканцы 30-х гадоў.

Ці бачныя прыкметы падобнага сцэнару ў цяперашняй рэпрэсіўнай практыцы?

— Не. Быў шэраг антыкарупцыйных спраў, іх было асабліва шмат мінулай восенню. Я іх разглядаю хутчэй як прапагандысцкае суправаджэнне электаральнай кампаніі, адрасаванае «ябацькам». Але такое пад выбары здаралася і раней.

Але каб рэпрэсіўная машына пачала пажыраць сама сябе і сваіх выканаўцаў — такога мы не назіраем.

— Ці можна вызначыць нейкія абмежавальнікі для рэпрэсій у беларускіх уладаў? Ці могуць гэтыя рэпрэсіі стаць такімі ж, як у Мʼянме ці Іране, дзе людзей публічна забівалі сотнямі? Нядаўна АНТ паказала стужку «Зачыстка» пра беларусаў, якія нібыта супрацоўнічалі з украінскімі спецслужбамі. У канцы стужкі гаворыцца, што такіх чакае адно — ліквідацыя.

— У нас ужо юрыдычна пашыраная колькасць артыкулаў КК, паводле якіх прадугледжанае смяротнае пакаранне. З той інфармацыі, якую мы атрымліваем з-за кратаў, там насамрэч ідзе павольнае забіванне людзей. Гэта адбываецца і праз адмову ў медычнай дапамозе, і праз стварэнне катавальных умоў утрымання.

Паступіла інфармацыя, што ў Сцяпана Латыпава цынга. У XXI стагоддзі яна можа ўзнікнуць толькі тады, калі такія ўмовы ствараюцца штучна, каб давесці чалавека да смерці.

Прыйшла інфармацыя, што ў месцах зняволення пашыраецца кароста. І зноў жа — гэта ў XXI стагоддзі. Абмяжоўваюцца медычныя перадачы, адмаўляюцца аказваць медычную дапамогу, даваць неабходныя лекі. Гэта не публічны расстрэл, але гэта стварэнне ўмоў, каб людзі там паміралі.

І гэта — пытанне пра плато рэпрэсій. Тое, што адбываецца за кратамі, практычна немагчыма неяк алічбаваць, падлічыць, параўнаць з іншымі чыннікамі.

Павялічыць

— Ці можна вызначыць трэнд у рэпрэсіўнай практыцы беларускага рэжыму? Ці можна чакаць, што перад прэзідэнцкімі выбарамі 2025 года Беларусь чакае абвастрэнне, паглыбленне рэпрэсій?

— Да выбараў 2025 года я б не чакаў якіх-небудзь зменаў рэпрэсіўнай палітыкі. У беларускай улады няма стымулаў нешта мяняць. Сітуацыю яны стабілізавалі. Сілавікі знаходзяць сабе новыя кірункі дзейнасці, новыя франты, на якіх могуць дэманстраваць кіраўніцтву сваю карыснасць. Знешніх стымулаў, якія б падштурхоўвалі мяняць сітуацыю, таксама не назіраецца.

Думаю, што непасрэдна перад выбарамі 2025 года ўлада зладзіць некалькі дэманстрацый, што яна моцная і ўсё трымае пад кантролем. Але ў цэлым я не чакаў бы нечага экстраардынарнага — ні ў бок узмацнення ціску, ні ў бок яго змяншэння. Тое плато, на якое мы выйшлі ў 2023 годзе, хутчэй за ўсё, будзе захоўвацца.

• 5
• 0
• 2
• 3
• 8
• 6
• 15
• 0