«Pry vyjeździe z krainy biełarusy zastajucca hetkaj ža častkaj nacyi, jak i tyja, chto žyvie na radzimie»
Ci mahčyma pabudavać nacyju, źjechaŭšy z krainy? I jak zastacca biełarusam za miažoj? Na hetyja i inšyja pytańni vydańnia «Salidarnaść» adkazvaje historyk, daśledčyca biełaruskaj emihracyi Natalla Hardzijenka.
13.01.2024 / 16:48
Natalla Hardzijenka
— Siońnia pytańnie emihracyi i mahčymaści isnavańnia biełarusaŭ za miežami krainy vielmi aktualnaje. Asabliva cikava zirnuć na dośvied minułych pakaleńniaŭ, kab zrazumieć, što čakaje nas u budučyni. Nakolki emihracyja ŭpłyvała na farmiravańnie biełaruskaj nacyi? Jakija zdabytki pryniesła našamu narodu?
— Pačniem z taho, što pry vyjeździe ź Biełarusi biełarusy nie pierastajuć być biełarusami. Jany zastajucca hetkaj ža častkaj biełaruskaj nacyi, jak i tyja, chto žyvie na radzimie.
Acanić, nakolki emihracyja (jak vyjezd za miažu) upłyvała na farmavańnie nacyi, dosyć składana. Z adnaho boku, ad kanca XIX stahodździa časta biełarusy vyjazdžali na emihracyju časova, kab zarabić hrošaj i viarnucca dachaty. I šmat kamu heta ŭdavałasia. Hetyja kantakty ź inšymi kulturami i palapšeńnie dabrabytu ŭrešcie vyhladajuć jak faktar pazityŭny.
Ź inšaha boku, značnaja častka surodzičaŭ u roznyja časy źjazdžała ź biełaruskich ziemlaŭ z palityčnych, ekanamičnych i inšych pryčyn, i mnohija ŭžo nie tolki nie viartalisia, ale i pastupova źnikali, asimilavalisia ŭ inšakulturnym asiarodździ.
Bahata my znajem prykładaŭ vychadcaŭ ź Biełarusi, što stali viadomyja ŭ śviecie, ale siońnia faktyčna ź joj nie asacyjujucca, bo stali častkaju inšych kultur.
Z hledzišča ahulnačałaviečaha toje, što čałaviek realizavaŭ siabie, biezumoŭna, plus, z punkta hledzišča nacyjanalnaha, toje, što realizavaŭ u inšaj kultury, biez suviaziaŭ sa svajoj, napeŭna, minus.
Vielmi šmat zaležała ad nacyjanalnaj identyčnaści emihrantaŭ, zdolnaści jaje zachavać na čužynie. Tady ich dasiahnieńni ŭ novych krainach, biezumoŭna, pracavali na Biełaruś, na ŭjaŭleńnie pra biełarusaŭ i biełaruskuju kulturu.
Pra heta najbolš možna kazać na prykładach biełarusaŭ z emihracyi časoŭ Druhoj suśvietnaj vajny, jakija byli bolš nacyjanalna śviadomyja za svaich papiarednikaŭ i zachoŭvali hetuju śviadomaść ciaham žyćcia na čužynie.
— Jak składvaŭsia los našych suajčyńnikaŭ? Ci lohka ŭvohule zastacca biełarusam u emihracyi?
— Ciaham historyi miljony vychadcaŭ ź biełaruskich ziemlaŭ z roznych pryčyn vyjazdžali na čužynu. Zrazumieła, što i losy ich składvalisia vielmi pa-roznamu. Ja mahu kazać najpierš pra pradstaŭnikoŭ mienavita emihracyi časoŭ Druhoj suśvietnaj vajny, pra jakich viedaju bolej. Siarod ich bahata biełarusaŭ, što dasiahnuli pośpiechu ŭ novych krainach, stali viadomymi lekarami, inžynierami i h. d.
Natalla Hardzijenka razam ź viadomymi biełaruskimi dziejačami emihracyi Jankam Zaprudnikam i Vitaŭtam Kipielem. Fota: sacsietki surazmoŭcy
Chrestamatyjny prykład Barysa Kita, što byŭ źviazany z amierykanskaj kaśmičnaj pramysłovaściu.
Mienš viadomy ŭ Biełarusi, ale chiba što bolej u ZŠA — Aŭhien Viarbicki (1922-1986). Pa atrymańni doktarskaj stupieni jon śpiecyjalizavaŭsia ŭ chimii miasnoj pradukcyi. Pracavaŭ u vajskovaj łabaratoryi daśledavańniaŭ ježy i dasiahnuŭ pośpiechaŭ u halinie kansiervavańnia charčoŭ šlacham irradyjacyi. Mienavita jon staŭ stvaralnikam «kaśmičnaj ježy», što vykarystoŭvałasia ŭ palotach amierykanskich astranaŭtaŭ.
Zasłuhi Aŭhiena Viarbickaha byli adznačanyja, kali astranaŭty pryvieźli ź Miesiaca admysłovuju miesiacovuju parodu, kavałačak jakoj i atrymaŭ navukoviec z ruk prezidenta ZŠA. I pry hetym Aŭhien Viarbicki nie hublaŭ suviaziaŭ z amierykanskimi biełarusami, udzielničaŭ u biełaruskich arhanizacyjach.
Adnak emihracyja daloka nie zaŭsiody źviazanaja z pośpiecham. Jość bahata historyj, jak jana łamała ludziej.
Prykładam, Uładzimir Druhaviec (1923-1961) pry kancy 1940-ch apynuŭsia ŭ Arhiencinie, ciaham niekalki hadoŭ byŭ staršynioj Zhurtavańnia biełarusaŭ u hetaj krainie, Rady BNR. Pry kancy 1950-ch dziejač vyjechaŭ u ZŠA, kab arhanizavać pierajezd tudy žonki ź dziećmi, ale niečakana zachvareŭ, trapiŭ u psichijatryčny špital, a pa vychadzie ź jaho skončyŭ žyćcio samahubstvam. Praŭda, nielha skazać, što samahubstvy siarod biełaruskich emihrantaŭ byli takija ŭžo častyja.
Abo inšy vypadak — nastaŭnik matematyki Mikałaj Pierahud-Paharelski (1893-1964), u pavajennaj Niamieččynie jon pracavaŭ u Biełaruskaj himnazii imia Janki Kupały. Na pačatku 1950-ch pad imiem Miečysłaŭ Rahažecki prybyŭ u ZŠA, byŭ zatrymany pry ŭjeździe i izalavany na paŭtara hoda pad pahrozaj departacyi. Potym byŭ vyzvaleny i zastaŭsia ŭ krainie, ale praz zhadanyja niepryjemnaści mocna zachvareŭ i nie zmoh pracavać. Žyŭ u składanych umovach u Kinhstanie ŭ štacie Ńju-Jork.
Prykładaŭ i pośpiechaŭ biełarusaŭ, i trahiedyj na emihracyi było chiba stolki ž, kolki i ŭ zvyčajnym žyćci na radzimie. Pry hetym usie zhadanyja emihranty mieli mienavita biełaruskuju nacyjanalnuju samaśviadomaść, i na emihracyi jany zastavalisia biełarusami. Ci było heta lohka? Mahčyma, jak i ŭ sučasnaj Biełarusi, heta byŭ śviadomy štodzionny vybar.
Jość bahata śviedčańniaŭ tahačasnych biełaruskich emihrantaŭ, jak im davodziłasia zmahacca za vyznańnie svajoj biełaruskaj nacyjanalnaści. Prykładam, mastačka Tamara Stahanovič-Kolba admaŭlałasia atrymlivać amierykanskaje paśviedčańnie, dzie jaje paznačyli jak rasiejku, a nie biełarusku, damahłasia, kab dakumient byŭ vypraŭleny.
A ŭ Francyi biełarusy ciaham kolkich hadoŭ pravodzili kampaniju pa pryznańni biełaruskaj nacyjanalnaści va ŭradavych strukturach.
Pra biełarusaŭ u siaredzinie XX stahodździa nidzie ničoha amal nie viedali, tamu hałoŭnaj misijaj pavajennych emihrantaŭ stała jakraz raspavieści śvietu pra Biełaruś, zrabić biełarusaŭ zaŭvažnymi na roznych uzroŭniach. I niešta ŭ hetym kirunku sapraŭdy atrymałasia zrabić.
— Adzin z maich surazmoŭcaŭ-historykaŭ, kažučy pra nacyjanalnyja rysy, adznačaŭ, što «biełarusy vielmi padatlivyja da adaptacyi», i ŭ hetym jakraz jość pahroza stracić svaju identyčnaść tym, chto źjechaŭ z krainy. Nakolki lohka, pa vašym dośviedzie, biełarusy rastvarajucca ŭ śviecie pamiž inšymi nacyjami?
— Vidać, šmat zaležyć ad uzroŭniu nacyjanalnaj identyčnaści, jaki majuć emihranty ŭ časie vyjezdu ź Biełarusi, a taksama tych umoŭ, u jakija jany traplajuć na čužynie, i metaŭ, jakija majuć.
Nie sakret, što vielmi časta ludzi vyjazdžajuć ź idejaj jak maha chutčej adaptavacca ŭ novaj krainie i minimizavać suviazi sa staroj, nabyć jak by novuju identyčnaść. Dumaju, hetaja źjava daloka nie tolki biełaruskaja.
U emihrantaŭ pieršaj pałovy XX stahodździa davoli časta relihijnaja śviadomaść była macniejšaja za nacyjanalnuju. U roznych krainach jany šukali najpieršy cerkvy ci kaścioły, kab być «sa svaimi», i hetkim čynam traplali ŭ lik rasiejcaŭ abo palakaŭ i praź niekatory čas užo i nie vyłučali siabie z adpaviednaj hramady.
Šmat zaležała ad taho, kudy čałaviek traplaŭ na čužynie. Najlahčej było zastavacca biełarusam pobač ź inšymi biełarusami, u miescach bolš-mienš kampaktnaha pasialeńnia surodzičaŭ. Hetkija byli, prykładam, u Kliŭlendzie ci Saŭt-Ryviery ŭ ZŠA. Tam stvarałasia cełaja biełaruskaja infrastruktura z cerkvami, kramami, hramadskimi załami, niadzielnymi škołkami, spartovymi kłubami, mohiłkami.
Padobnaje ŭ roznych varyjantach było ŭ niekatorych rajonach Ńju-Jorka, Čykaha, Taronta, Mielburna, Łondana i h.d.
Čym bližej biełarus sialiŭsia da svaich, tym lahčej było zastavacca biełarusam. I naadvarot, kali praź niejkija svarki, nieparazumieńni, žyćciovyja abstaviny čałaviek źjazdžaŭ u rehijony, dzie surodzičaŭ nie było, najčaściej, hublalisia ŭsie suviazi i emihrant chutka asimilavaŭsia.
Praŭda, byli cikavyja vypadki. Prykładam, uradženiec Vałožyna Mikałaj Machnač, čyje ŭspaminy «Doŭhaja daroha da svabody» vyjšli ŭ Minsku ŭ 2014 hodzie. Hety były vajskoviec Armii Andersa, udzielnik bitvy za Monte-Kasina na emihracyi apynuŭsia spačatku ŭ Valii (Uelsie), potym u amierykanskim Masačusetsie.
Paŭsiul byŭ u polskamoŭnym asiarodździ, udzielničaŭ u polskich arhanizacyjach, i ŭspaminy napisaŭ u aryhinale pa-polsku, ale padkreślivaŭ, što jon biełarus. Choć u ZŠA kantaktaŭ z surodzičami-biełarusami faktyčna nie mieŭ.
Takim čynam, zachoŭvać biełaruskuju identyčnaść pa-za hramadoj mahčyma, choć i značna składaniej.
Čytajcie taksama: