«Вельмі складана зразумець, што ёсць дзве праўды». Літоўскі гісторык пра «Пагоню» і спадчыну ВКЛ
У новым выпуску ток-шоу «Жыццё-маліна» літоўскі гісторык Русціс Камунтавічус патлумачыў, чаму літоўцам бывае складана зразумець беларусаў, як яны глядзяць на гісторыю ВКЛ і ў чым галоўнае адрозненне беларускай і літоўскай «Пагоні».
25.06.2024 / 13:38
Русціс Камунтавічус. Скрын відэа: malina_by / YouTube
Ці магчымы кансэнсус адносна агульнай гістарычнай спадчыны
На думку Русціса Камунтавічуса, розныя погляды на гістарычнае мінулае ў Беларусі і Літвы могуць істотна паўплываць на палітычныя адносіны паміж дзвюма краінамі ў будучым. Сам гісторык лічыць, што розныя падыходы — гэта добра.
«Гэта дар, плюс. Нам трэба дапамагаць беларусам развіваць іх бачанне мінулага. І чым яно больш будзе адрознівацца ад літоўскага, тым лепш. А беларусы павінны дапамагаць літоўцам развіваць сваё бачанне», — тлумачыць сваю пазіцыю Камунтавічус і дадае, што яго ідэю амаль ніхто ў Літве не хоча зразумець і прыняць.
Гісторык расказаў, што ў апошнія дзесяць гадоў змяніўся погляд у Літве адносна мовы ВКЛ. Цяпер у школах дзяцей вучаць, што гэта была русінская мова. Да гэтага яе называлі «канцылярскай».
Як у такой сітуацыі паступіць рацыянальна, Камунтавічус не ведае:
«Мне рацыянальнасць бачыцца ў тым, што рознасць падыходаў — гэта дар. І я спрабаваў гэта патлумачыць у сваёй кнізе аб гісторыі Беларусі. Я бачу, як літоўцы яе чытаюць і не разумеюць, што я хацеў сказаць.
Гэта вельмі складана, бо нас усіх у гэтым рэгіёне вучаць, што ёсць адна праўда, адна правільная інтэрпрэтацыя мінулага. І вельмі складана чалавеку, які прайшоў сярэднюю школу (беларус ён ці літовец), зразумець, што ёсць дзве праўды. Павінна быць нейкая дыскусія паміж вашай і нашай элітамі».
Але дыскусія пакуль не атрымліваецца.
У чым галоўнае адрозненне літоўскай і беларускай «Пагоняў»?
Адносна герба «Пагоня» Русціс Камунтавічус заўважае: «ёсць доказы таго, што яна была ў вас да таго, як стала нашай. «Пагоня» была як на Захадзе, так і ў Беларусі. І толькі потым яна з'явілася ў Літве».
Гісторык патлумачыў галоўнае адрозненне паміж гістарычнымі гербамі дзвюх краін:
«Абедзве «Пагоні» адрознівае крыж. У літоўскай на сінім фоне залаты крыж. Пры гэтым дзве папярочкі (гарызантальныя палосы) у яго роўныя. А ў вас крыж нагадвае Крыж Ефрасінні Полацкай. У ім верхняя папярочка трохі карацейшая. Пры гэтым крыж на белым фоне».
Беларуская (злева) і літоўская версіі герба «Пагоня». Скрын відэа: malina_by / YouTube
Камунтавічус адзначае яшчэ адну важную акалічнасць: «Ваш крыж быў зроблены ў Полацку амаль на сто гадоў раней за стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. (…) Ён мае вялікае сімвалічнае значэнне для беларускасці, беларускай ідэнтычнасці. А крыж на літоўскай «Пагоні» адносіцца да дынастыі Ягелонаў. Калі ў нас дынастыя, то ў вас беларуская нацыя».
Гісторык згадвае, што літоўцы былі задаволены, калі ў 1995 годзе Лукашэнка змяніў дзяржаўную сімволіку: «Мне літоўскія гісторыкі адкрытым тэкстам гаварылі: «Вельмі добра, што ў Беларусі Лукашэнка. Таму што ў такім выпадку яны не аднімуць нашай гісторыі».
У чым розніца паміж ідэнтычнасцю літоўца і беларуса
Па словах Камунтавічуса, беларусы і літоўцы адрозніваюцца «логікай ідэнтычнасці»: «У літоўцаў усё зразумела. Ёсць дзве калумны — мова і Вялікае Княства. А беларусы больш думаюць метафарамі».
Гісторык лічыць, што найлепшая метафара для апісання беларусаў — гэта карціна Малевіча, якую ўсе ведаюць як «Чырвоны квадрат».
«Усе глядзяць на гэты чырвоны квадрат і бачаць чырвоны квадрат. А афіцыйная назва гэтага вобраза — «Даярка ў двухмерным вымярэнні». Усе глядзець — чырвоны квадрат, але гэта ж даярка. І вось літовец глядзіць на беларуса, бачыць гэты чырвоны квадрат. Але ж гэта не чырвоны квадрат, там усярэдзіне — даярка. Як можа быць чырвоны квадрат і даярка адным?» — усміхаецца ён.
Камунтавічус звяртае ўвагу і на іншыя адметнасці беларускай ідэнтычнасці. Беларусы аднолькава ўспрымаюць як музей Вялікай Айчыннай вайны, так і замак Радзівілаў у Нясвіжы:
«Нясвіжскі замак і музей Другой сусветнай вайны не могуць быць на тым жа ўзроўні па нашым мысленні, часткай той жа самай ідэнтычнасці. Гэта супрацьлегласці. Ці ты на адным баку, ці на другім. У літоўца гэта ніяк не сходзіцца».
Яшчэ адзін прыклад парадоксу беларускай ідэнтычнасці, які прыводзіць гісторык — назва вуліцы ў пасёлку Радунь Воранаўскага раёна.
«Там галоўная вуліца вялікімі беларускімі літарамі падпісана — вуліца Леніна. А ўнізе лацінкай напісана — вуліца Касцельная. Адна і тая ж вуліца. І што мне рабіць? Гэта вуліца Леніна ці Касцельная? Вось так вы жывяце. І як нам жыць з вамі, зразумець, хто вы», — іранізуе Камунтавічус.
«Беларусь — гэта толькі Захад»
Русціс Камунтавічус адзначае, што літоўцы ўспрымаюць Беларусь як частку Захаду:
«Вы толькі з намі. Вы не частка «рускага свету». Вы нават не з украінцамі, якія ў іншы бок сыходзяць (больш радыкальныя). Глыбока ментальна вы з літоўцамі, у нейкай меры з палякамі. У нас агульнае вельмі моцнае.
Расіяне спрабавалі вырваць гэта на працягу 19-20 стагоддзяў, але відаць, што ў іх не атрымалася, што б яны ні гаварылі. Вас зліць з Расіяй ужо немагчыма. Вас можна знішчыць толькі фізічна. Усім зразумела — вы не станеце часткай расійскага народу. Таму ваша перспектыва арыентавана на Захад, а не на Усход».
«Літвінізму няма»
Камунтавічус лічыць, што «літвінізму» як феномену няма. На яго думку, яго маглі развіць як рускія спецслужбы, так і літоўскія нацыяналісты для таго, каб пасварыць літоўцаў з беларусамі.
«Беларусы глядзяць на сваё мінулае, і ўсё, што там было, робяць часткай сваёй ідэнтычнасці. У вас у мінулым было Вялікае Княства. І вы яго робіце часткай ідэнтычнасці. А літоўцы прыдумалі, што гэта робіць вас «літвіністамі», якія хочуць адняць у літоўцаў Вялікае Княства Літоўскае і Вільню».
«Самыя вялікія літвіністы гэта літоўцы. Чаму? Бо яны хочуць быць літвінамі», — дадае гісторык.
Якой дзяржавай была ВКЛ?
Русціс Камунтавічус адзначае, што для адказу на пытанне, як стваралася Вялікае Княства Літоўскае, як адбывалася культурнае і палітычнае аб'яднанне, не хапае гістарычных крыніц. Калі ж гаварыць пра больш позні перыяд, 16-18 стагоддзе, то відавочнай была славянізацыя дзяржавы.
«Ніхто не можа сказаць, што літоўцы асімілявалі беларусаў. Таму што хутчэй за ўсё быў адваротны працэс. (…) Князі з дынастыі Гедымінавічаў прымалі мясцовую рэлігію, калі прыязджалі на княжанне ў беларускія ці ўкраінскія землі. Прымаючы рэлігію, ты пачынаеш размаўляць на гэтай мове. (…)
Не было такога, што ты прыехаў — і ўсе пачынаюць гаварыць на літоўскай. Яны змешваліся з мясцовымі як у 14-м, так і ў 15-м стагоддзі. Потым гэтыя мясцовыя пачалі заходзіць у эліту. (…) Але мала хто з сучасных літоўцаў (непрафесійных гісторыкаў) атаясамляе паходжанне Хадкевічаў і Сапегаў з беларускімі землямі. А калі няма беларусаў, то няма і праблемы».
Русціс Камунтавічус: Калі я прывожу літоўскіх студэнтаў у Беларусь, у іх шок