Svajaki pa miačy i pa kudzieli. Chto heta?
U histaryčnych artykułach pieryjadyčna paasobku sustrakajucca hetyja abaznačeńni, jakija spačatku padajucca čytačam niezrazumiełymi. Ale sčytać ci zapomnić ichni sens dosyć lohka.
03.08.2024 / 15:56
Pa miačy i pa kudzieli adsyłaje da stereatypnych zaniatkaŭ mužčyn i žančyn u tradycyjnym hramadstvie. Fota: Wikimedia Commons
Mabyć, u takim sumiesnym užyvańni aznačeńniaŭ «pa miačy» i «pa kudzieli» ŭ dačynieńni da svajactva mnohija ŭžo zdahadalisia pra ichniuju dualistyčnaść pa pałavoj prykmiecie — mužčynski i žanočy pačatki.
Tak, sapraŭdy, svajak pa miačy — heta svajak pa baćkavaj linii, a svajak pa kudzieli — pa matčynaj. Hetyja vyrazy zdaŭna ŭžyvalisia na Biełarusi i nie zabytyja i siońnia, prynamsi tymi, chto cikavicca historyjaj ci radasłoŭjem.
Tradycyjny zaniatak mužčyn — baranić svaju ziamlu ź miačom u rukach. Kniaź Vitaŭt na frahmiencie karciny «Hrunvalskaja bitva» Jany Matejki. 1878. Nacyjanalny muziej u Varšavie.
Šmattomny Histaryčny słoŭnik biełaruskaj movy, jaki maksimalna poŭna adlustroŭvaje skład, stan, jakaść biełaruskaj leksiki XIV — XVIII stahodździaŭ, fiksuje takija histaryčnyja prykłady ŭžyvańnia:
«A nie staniet li i po kꙋdieli krovnych' zvłaŝa muž'skoho rožaju, Tohdy mohꙋť byta ѡpiekꙋnami i biełyje hołovy po mieču takžie staršyje tym' dietham' nabliźšije a jestli po miečꙋ i biełych' hołov' bliz'skich' nie staniet, tohdy i po kudieli krovnyje biełyje hołovy tiež' staršije ѡpiekatisie mohuť», — u artykule 3 šostaha raździeła Statuta Vialikaha Kniastva 1588 hoda, pryśviečanym apiakunstvu.
«małžonok' jeje … nie majučy potomstva ani žadnoho po mieču bliskoho krovnoho svojeho … małžoncie svojej … ojčyznu … viečnostiu zapisał», — u dakumiencie 1645 hoda, apublikavanym u tomie XXXI Aktaŭ Vilenskaj archieahrafičnaj kamisii.
Identyčnyja vyrazy, vidać, isnujuć u bolšaści jeŭrapiejskich kultur. Jość jany jak u blizkich da nas słavian, palakaŭ (po mieczu / po kądzieli), čechaŭ (po meči / po přeslici), słavakaŭ (po meči / po praslici), tak i ŭ dalokich datčan (spindeside), šviedaŭ (spinnsidan) i anhličan (sword side / distaff side). Jość i peŭnyja varyjacyja atrybutaŭ, tak, naprykład, u anhličan bolš pašyrany varyjant «pa dzidzie» (spear side).
Praŭda, u zachodniaj tradycyi najčaściej vykarystoŭvajecca inšaje abaznačeńnie linij, jakoje dastałasia ŭ spadčynu ad Rymskaj impieryi — ahnaty i kahnaty. U rymskaj tradycyi svajactva hruntavałasia nie stolki na kryvi, kolki na padparadkavańni pa baćku siamiejstva (pater familias). Šyroka raspaŭsiudžany byli ŭsynaŭleńni navat darosłych ludziej z metaj pieradačy spadčyny ŭ nadziejnyja ruki. Tym nie mienš, spraščajučy, ahnaty — heta svajaki pa mužčynskaj linii, kahnaty — pa žanočaj.
Burhundskaja karaleva Bierta Švabskaja ŭvajšła ŭ historyju nie tolki jak dobraja karaleva, ale i jak vydatnaja haspadynia — skipietr na karcinach mastakoŭ joj časta zamianiaje kudziela. Albiert Ankier, 1888.
Mieč i kudziela — heta atrybuty stereatypnych zaniatkaŭ mužčyn i žančyn u tradycyjnych hramadstvach. Mužčyny ź miačom u rukach vajavali, baranili svoj dom, a žančyny prali, sačyli za dabrabytam. Taki padzieł univiersalny dla ŭsich jeŭrapiejskich kultur.
Kali mieč nie patrabuje tłumačeńniaŭ, to słova kudziela z ulikam našaj vysokaj urbanizacyi i zaniapadam tradycyjnaj vioski bolšaści ničoha nie skaža. Kudziela — heta vałakno lonu, kanapiel, apracavanaje dla pryhatavańnia pražy. Kudziela pry pradzieńni pryviazvałasia da praśnicy, ź jaje pralla vyciahvała patrochu vałakno, jakoje skručvałasia i namotvałasia ŭ vyhladzie nitak na vieraciano.
Akramia hetaj vidavočnaj asacyjacyi z tradycyjnymi zaniatkami, jość jašče i mienš vidavočnaja. Tabu na pramoje nazyvańnie pałavoha akta i pałavych orhanaŭ pryviało da apisańnia ich inšymi słovami: koń baranuje ziamlu, taŭkuć ziernie ŭ stupie, raźmiešvajuć kašu kałatoŭkaj, miatuć śmiećcie miatłoj, praduć pražu i hetak dalej. Samo dziejańnie aznačaje pałavy akt, a pradmiety ŭ im — mužčynskija i žanočyja pałavyja orhany. Nastupnym razam, jak pabačycie niešta padobnaje ŭ biełaruskich prykazkach ci zahadkach — zadumajciesia, mahčyma, tam jość padvojny sens.
Kamiennyja skifskija statui V st. da n. e. Źleva statuja, vyjaŭlenaja ŭ Adeskaj vobłaści, sprava — statuja z kurhana skifskaha voina, vyjaŭlenaja kala siała Novavasileŭka Mikałajeŭskaj vobłaści (źbierahajecca ŭ muziei Instytuta archieałohii NAN Ukrainy). Kali źleva mieč i fałas błytajucca pamiž saboj, to sprava pałavyja orhany byccam admysłova zrabili hipiertrafiravanymi, kab adroźnić ad miača.
Kali kazać pra mieč, to heta staražytny faličny simvał. Uvohule faličnymi simvałami stanavilisia lubyja ćviordyja vyciahnutyja rečy — ad vieraciana da abieliska. Što ž kazać pra mieč, jaki jašče i nieadjemny atrybut mužčyny-voina. Jakija-niebudź skifskija miačy-akinaki z nyrkapadobnymi i sercapadobnymi pierakryžavańniami ŭvohule maksimalna nabližanyja da faličnaj formy, a na skifskich statujach ich niaredka pakazvali adrazu nad fałasami voinaŭ (časam hipiertrafiravanym, kab nie błytali ź miačom).
Cikava, što pa-biełarusku futarał, u jaki ŭkładajecca mieč, nazyvajecca pochvaj. U łacinskaj movie pochva (nožny) nazyvałasia słovam «vagina», jakoje ŭ siarednieviakoŭi stała eŭfiemizmam dla abaznačeńnia žanočaha pałavoha orhana — tady taksama nie lubili nazyvać rečy svaimi słovami. Łacinskaje słova vahina ŭrešcie zamacavałasia jak niejtralnaje navukovaje abaznačeńnie pałavoha orhana, a biełaruskaje słova pochva — heta jaho litaralny pierakład.
Pralla ź vieracianom i kudzielaj. Poł Pił, 1881.
Z kudzielaj bolš składana. Navyk pradzieńnia i tkactva tysiačahodździami pieradavaŭsia ad žančyn da ich dočak i ŭnučak, i pra ichniaje kulturnaje značeńnie možna napisać nie adzin tom. Jak piša kulturołah i etnołah Volha Łabačeŭskaja ŭ svajoj knizie «Biełaruski narodny tekstyl», pradzieńnie ŭ staražytnaści było častkaj žanočaj inicyjacyi, jakaja supravadžałasia mahičnymi rytualnymi praktykami.
Razam z navučańniem ramiastvu pačynałasia padrychtoŭka da šlubu. Vyklučna žanočy charaktar pradzieńnia praduhledžvaŭ i najaŭnaść mužčynskaha pačatku. Praź mietafary i simvaličnaje ŭzajemadziejańnie žanockaha i mužčynskaha, adbyvałasia paśpiavańnia dziaŭčyny i jaje padrychtoŭka da seksualnaha žyćcia i naradžeńnia dziaciej.
Hetaj mecie słužyli, naprykład, zahadki pra pryłady apracoŭki lnu, pradzieńnie i tkactva, pra kudzielu, nitki, kłubki. U hetaj dobra zapaminalnaj, aleharyčnaj formie pieradavali viedy pra techniki seksualnych uzajemaadnosin partnioraŭ. Z pryčyny adkrytaha eratyzmu hety žanr falkłoru mała apublikavany i daśledavany falkłarystami.
Pralla ź vioski Morač Niaśvižskaha rajona. Fota z ekśpiedycyi 1965 hoda ŭ kalekcyi Rasijskaha etnahrafičnaha muzieja.
U zahadkach praces vyrabu tkaniny apisvaŭsia jak akt spałučeńnia žanockaha i mužčynskaha pačatku:
- «Padniaŭ nadałok, usunuŭ kadok, a vyniaŭ jak trapku» (adhadka — lon; Staŭbcoŭski rajon),
- «Babskaje ramiastvo kruhom abrasło» («praśnica i kudziela», Miadzielski rajon), «Babskaje ramiasło kruhom abrasło, usiaredzinie dziračka / dyrka» («špulka ad kałaŭrota», Miadzielski rajon; «mataviła», Hłuski rajon),
- «Jechaŭ pan bahaty ŭ horad kasmaty. Tudy jechaŭ viesieła, adtul — hałoŭku źviesiŭ» («čaŭnok» — Barysaŭski rajon).
Pralla ź vioski Lipki Astravieckaha rajona. Fota z ekśpiedycyi 1965 hoda ŭ kalekcyi Rasijskaha etnahrafičnaha muzieja.
Bolšaść zahadak pra krosny apisvajuć pałavy akt:
- «Puzam tru, nahoj pru, a dzie dzirku baču — tudy tarpaču» (Kruhlanski rajon),
- «Dyby, dybajcie, žyły, ustavajcie, hoły śvišča — dzirku išča» (Vaŭkavyski rajon),
- «Taby — tybały, žyły ŭstavali. Hoły śvišča, dziury sabie išča» (Śvisłacki rajon),
- «Pupam tre, nahami pre, de roziavicca, tam utkne» (Kobrynski rajon),
- «Nahami pre, trybucham tre, a rukami zasovyvaje».
Jak bačna, kudziela na praśnicy apisvałasia jak niešta, što «kruhom abrasło». U hetaj nieskładanaj mietafary paznajecca žanočaja pochva. Faličnym simvałam ža moža słužyć vieraciano, na jakoje namotvałasia vałakno, vyciahnutaje z kudzieli.
Aznačeńni «pa miačy» i «pa kudzieli» adsyłajuć da połu baćkoŭ, praź jakich prachodzić linija svajactva, nie tolki praz asacyjacyi sa stereatypnymi hiendarnymi rolami i zaniatkami, ale taksama i praź mietafaryčnaje apisańnie pałavych orhanaŭ baćkoŭ.
Hetyja łakaničnyja i jarkija vobrazy, jakija niasuć u sabie vialiki kulturny płast, adnaznačna ŭzbahaciać biełaruskuju movu, a tamu varta nie saromiecca ich užyvać, navat kali inšyja pakul mohuć nie da kanca razumieć ichniaha značeńnia — rastłumačyć ich davoli prosta.
Sacsietki vybuchnuli paśla sprečnaha epizodu na adkryćci Alimpijskich hulniaŭ
Uvachod u mietro ŭ hłušy. Historyja adnaho z samych niezvyčajnych zdymkaŭ Minska