Гузы, хмеры і брудныя хмеры: кніга пра беларускіх дыназаўраў
Гэта гісторыя, якую можна чытаць самім, а можна разам з дзецьмі. Пра кнігу, якая летась перамагла ў конкурсе рукапісаў «Шуфлядка» і ўдзельнічае ў сёлетняй прэміі Гедройця, расказвае Зося Лугавая.
08.09.2024 / 20:39
«Легенда аб забраным сэрцы» — кніга-загадка, з якога боку ні паглядзі. Загадкавы аўтар, напрошваецца версія пра псеўданім. Загадкавы тэкст, які быццам бы для дзяцей альбо падлеткаў, але чытаеш дарослымі вачыма і разумееш: у ім столькі падтэкстаў.
«Гэтая несправядлівасць і паўсюдная няпраўда такія відавочныя!.. Як так магло стацца? Што мы можам зрабіць? Што я магу зрабіць супраць гэтай несправядлівасці? З аднаго боку, я мушу памятаць і перадаваць іншым сакрэты і старыя таямніцы, але для гэтага трэба выжыць. А каб выжыць, трэба прыстасавацца да несправядлівасці. Ці магу я прыстасавацца да гэтай несправядлівасці?»
Як адказаць на такія пытанні? Ці маюць яны адназначныя адказы? Ці будуць яны адрознівацца, калі адказваць на іх абстрактна і калі — пра сябе саму ці самога? Ці будуць яны рознымі ў эміграцыі і на сваёй зямлі?
У кнізе прынамсі некалькі вось такіх «недзіцячых» фрагментаў. І спачатку гэта выклікае непаразуменне: для каго ўвогуле гэтая кніга? Ці думаў аўтар пра патэнцыйнага чытача і якім ён яго ўяўляў? На каго разлічаная кніга пра дыназаўраў, але з экзістэнцыйнымі развагамі і няпростымі пытаннямі?
Пасля пэўных роздумаў, я назаву гэтую кнігу сямейнай або кнігай для сумеснага чытання. На ёй стаіць пазнака 10+, але нават у такім узросце не ўсё ў ёй можа быць зразумела. Адначасова невялічкая кніга з такой пазнакай наўрад ці сама сабою зацікавіць дарослага чытача. Таму мне падаецца, што менавіта пры сумесным чытанні яна можа спрацаваць найбольш эфектыўна. Яна дае магчымасць пагаварыць з дзецьмі пра тое, што адбываецца з нашай краінай і людзьмі (і тымі, якія цяпер унутры, і тымі, якія за яе межамі), але не рабіць гэтага «ў лоб».
Гэта лаканічны тэкст, дзеянне ў якім пачынаецца ў сучассі. Бацька і двое дзяцей рэгулярна ладзяць экспедыцыі ў закінуты кар’ер, які месціцца побач з іх вёскай. І калі малодшага Кастуся вабяць «сур’ёзныя» рэчы (уяўныя парэшткі іншапланетных монстраў ці аскепкі касмічных караблёў), то старэйшая Стася ўжо добра разбіраецца ў мінералах і збірае сваю калекцыю. Але самы апантаны ў іх камандзе — бацька, якога дзеці іранічна называюць Капітанам. Суседзі таксама не надта разумеюць гэтага захаплення дарослага чалавека — не як у нармальных людзей. Але бацька, відавочна, летуценнік і рамантык. І аднойчы ён знаходзіць ружовы крышталь, які натхняе яго ці то прыдумаць, ці то прыгадаць легенду аб забраным сэрцы. Пра дыназаўраў.
Згодна з легендай, на тым месцы, дзе яны цяпер жывуць, было мора і выспа. На выспе жылі дыназаўры, якія самі сябе называлі гузамі. Яны жылі па сваіх законах, пакуль літаральна з-пад зямлі не прыйшлі іншыя істоты — хмеры, якія таксама быццам бы дыназаўры, але значна меншыя памерам. Пры гэтым хмеры агрэсіўныя і нахабныя, маюць брыдкія галасы і гучна вішчаць. Але яшчэ больш цікавыя персанажы — брудныя хмеры. Насамрэч, гэта гузы, якія ўдаюць з сябе хмераў і намагаюцца ім дагадзіць. Каб быць знешне падобнымі да хмераў, яны абмазваюцца вулканічнай сажай, але дажджы хутка ператвараюць чорную сажу ў брудныя разводы. Таму гэтых гузаў-падхалімаў называюць бруднымі хмерамі.
Найбольшай каштоўнасцю для гузаў былі камяні, а знайсці свой камень было важным этапам станаўлення гуза як асобы. І менавіта камяні хмеры забаранілі: гузам іх нельга было збіраць, да іх нельга было дакранацца, пра камяні нельга было нават гаварыць. Але малады гуз Джа нічога не мог з сабой зрабіць: камяні неадольна вабілі яго. Вакол Джа і яго пошукаў свайго каменя і разгортваюцца падзеі.
«Так было, пакуль не прыйшлі хмеры са сваіх нор. Гузы да апошняга спадзяваліся адстаяць сваю праўду мірна, таму не ўсе ўзялі ўдзел у Бітве каля Змяіных слупоў. Тым часам загінулі найлепшыя, а нам, пераможаным, забаранілі памятаць… нязгодных загналі ў Слізкія норы, а адтуль, як вядома, ніхто не вяртаецца. Так яны пасялілі страх у нашых сэрцах і прымусілі жыць у няпраўдзе».
У Слізкіх норах, якія ёсць аналагам вязніцы ў гэтым свеце дыназаўраў, апынуўся і бацька Джа. Сваякі і маці не гавораць з сынам пра бацьку, а той прагне хоць штосьці даведацца пра яго. У пэўны момант ён сустракае таго, хто расказвае яму і пра старэйшага Джа, і пра ролю камянёў у жыцці гузаў.
Для чаго аўтару спатрэбіліся дыназаўры? Таму што дыстанцыя дазваляе пабачыць лепш. На дыстанцыі мы бачым галоўнае больш выразна. Драбяза губляецца, а сутнасць застаецца. Пра гэта кажа адзін з герояў напрыканцы кнігі:
«У гісторыі не хапіла б месца на ўсё, таму застаецца толькі самае незвычайнае, адзначанае выключным учынкам аднаго героя або неймавернай справай многіх. Хіба камяні памятаюць усё, але ж бачыце, якія яны ўпартыя маўчуны. Вось ці будзе што згадаць пра нас праз стагоддзі, не кажучы пра мільёны гадоў… Таму важна не прапусціць свой час і знайсці свой камень».
Адначасова гэтая дыстанцыя падкрэслівае: нічога новага на зямлі не адбываецца. Мы ходзім аднымі і тымі ж сцежкамі. І, магчыма, будзем хадзіць надалей, пакуль не навучымся, не зразумеем, не пабачым галоўнага. Дарэчы, гузы ўрэшце абудзіліся, адчулі сваю моц.
Вядома, кнігу можна прачытаць проста як прыгоды юнага дыназаўра, які паспрабаваў змагацца з несправядлівасцю. Але самае прыгожае і глыбокае ў гэтай кнізе ідзе паралельна з прыгодамі. Мяне ў маёй вымушанай эміграцыі, напрыклад, больш за ўсё закранулі вось такія радкі:
«Што змянілася пасля таго, як ты трапіў сюды? Усё тое самае, толькі ты не мусіш марыць пра тое, што марыў раней. А там не засталося нічога, што ты любіў. Нічога ад твайго дрэва і мясцін, дзе ты быў шчаслівы…»
Хочацца верыць, што гэта не так. І мы вернемся.
Джа — вярнуўся.
Эліяш Барт. Джа. Легенда аб забраным сэрцы. — Кракаў: Гутэнберг, 2023. Ілюстрацыі Багдана Даўгялы
Марыя Шабанец — новае імя ў беларускім фэнтэзі
Па-беларуску выйшла скандынаўская сага, якой натхняўся сам Толкін
Голеная праўда. Адзіны ў Беларусі пісьменннік-цырульнік апісаў тое, што ніхто да яго не рабіў
Мінскі хірург выдаў зборнік эстэцкай прозы. Так па-беларуску раней не пісалі