Па-беларуску выйшла скандынаўская сага, якой натхняўся сам Толкін

Калі вы думаеце, што скандынаўскія сагі — гэта штосьці складанае, з архаічнай мовай і безліччу герояў з незапамінальнымі імёнамі, то часткова маеце рацыю. Але толькі часткова. Скандынаўскія сагі — гэта экшан, якому пазайздросцяць сцэнарысты Netflix. І «Сага пра Хэрвёр і Хэйдрэка» яркі таму прыклад.

Я ніколі не чытала «Эдаў» і амаль нічога не ведаю пра свет скандынаўскай міфалогіі, таму вырашыла пачаць з «Сагі пра Хэрвёр і Хэйдрэка», бо яе называюць найбольш вядомай і дынамічнай. І тэкст адразу мяне прычараваў. Ды што я, калі гэта адзін з тых твораў, якім натхняўся сам Толкін, ствараючы сусвет Міжзем’я. 

Усё пачынаецца з гісторыі пра меч Цюрвінг. Не, насамрэч усё пачынаецца з невялікай перадгісторыі, дзе будзе шмат імёнаў і сямейных сувязяў, але паміж імі будзе расказаная гісторыя мяча. Аднойчы падчас палявання конунг Сваўрламі сустрэў двух двэргаў (то-бок гномаў). Не дазволіўшы ім схавацца ў камень, ён запатрабаваў выкаваць яму найлепшы меч, які толькі змогуць. Каб выратаваць свае жыцці, двэргі згадзіліся.

«У прызначаны дзень конунг вярнуўся да валуна. Двэргі чакалі звонку і перадалі яму меч, неймаверна прыгожы. Але, стоячы ля ўваходу ў валун, Двалін мовіў: «Меч — твой, Сваўрламі. Штораз будзе ён забіраць чалавечыя жыцці, як толькі яго вынуць з похваў, але тройчы ён здрадзіць. І тваім забойцам стане ён таксама». 

Сваўрламі моцна раззлаваўся на прадказанне, але двэргі паспелі ўцячы. А словы іх у выніку спраўдзіліся. Пасля меч перайшоў да паплечніка Сваўрламі — Арнгрыма, які меў ажно 12 сыноў. Гэта быў род, вядомы сваёй лютасцю. 

«Усе яны былі берсеркамі, такімі магутнымі і выбітнымі, што ніколі не бралі ў паход іншых ваяроў, і ніколі не вярталіся яны з сечы без перамогі. Праз гэта слава пра братоў разышлася па ўсіх землях, і не было конунга, што не даў бы ім таго, чаго яны хацелі». 

Але аднойчы на выспе Самсё здарылася сеча, у якой перавага была не на баку братоў. І нават меч Цюрвінг, які бацька перадаў найстарэйшаму з 12-ці сыноў — Анганцюру, не выратаваў іх. Братоў пахавалі на выспе разам з Цюрвінгам: насыпалі курган і абыходзілі тое месца як падалей. 

І акурат з гэтага месца пачынаецца самая прафемінісцкая частка сагі. Бо ў Ангацюра была дачка Хэрвёр, і мела яна нораў, не горшы за свайго бацьку і ягоных братоў. 

«Яна … была моцнай, нібы мужчына, і пры любой нагодзе ахвотней практыкавалася з лукам, шчытом ды мячом, чым у вышыванні ці гатоўцы. Звычайна Хэрвёр чыніла ліха, а не рабіла штосьці добрае. І калі дзяўчыну паспрабавалі неяк утаймаваць, яна ўцякла ў лес і стала забіваць людзей дзеля грошай». 

Прыгоды Хэрвёр і яе падарожжа ў пошуках спадчыннага мяча — самая цікавая частка сагі. А яшчэ самая паэтычная і дынамічная. Дзяўчына ў мужчынскім адзенні выпраўляецца з дому, доўга падарожнічае з вікінгамі, затым становіцца на іх чале і плыве на выспу, дзе пахаваны бацька. Ейныя спадарожнікі адмаўляюцца ісці да кургана, пад якім спачыў Анганцюр, бо чулі гісторыі пра магутных злых духаў. Але Хэрвёр адчайная і бясстрашная, таму ідзе адна. 

Абудзіўшы дух бацькі, яна зацята патрабуе аддаць ёй меч, і так уражвае ваяра сваёй упартасцю, што той не знаходзіць аргументаў, каб адмовіць. 

«Ты канчаткова,
дачка, звар’яцела,
гэтак у полымя
лезеш бясстрашна;
ведаеш, лепей
вынесу меч я —
больш не магу
адмаўляць табе, дзева».
Хэрвёр мовіла:
«Добра ты зробіш,
вікінгаў родзіч,
як з кургана мне 
вынесеш Цюрвінг;
нават карона
Нарвегіі цэлай
гэткай шчаслівай
мяне не зрабіла б!»

І калі вы думаеце, што я вам толькі што сцісла пераказала ўсю сагу, то памыляецеся. Далей аповед ідзе пра сына Хэрвёр Хэйдрэка і ягоных нашчадкаў. Усе яны такія ж няўрымслівыя, гарачыя і страшныя ў бойцы. Усіх іх чакаюць змаганні, прыгоды і, як правіла, паміраюць яны не сваёй смерцю. 

Сярод раздзелаў сагі пра змаганні, захопы тэрыторый, жаніцьбы і нараджэнні дзяцей ёсць адзін, цалкам прысвечаны загадкам. Іх пасталеламу Хэйдрэку загадвае бонд Гэстумбліндзі. Конунг любіць загадкі і не любіць бонда, але гатовы злітавацца і захаваць таму жыццё, калі Гэстумбліндзі прыдумае загадку, якую Хэйдрэк не зможа адгадаць. Ёсць штосьці супольнае ў гэтай сцэне з эпізодамі «Хобіта» Толкіна, дзе Більба Бэгінс гуляе ў загадкі спачатку з Голумам, а потым з цмокам. 

У «Сазе пра Хэрвёр і Хэйдрэка» загадак будзе болей за трыццаць, і некаторыя з іх цалкам падуладныя сучаснаму чытачу.

«Дзеваў я бачыў, 
да глебы падобных,
спалі дзяўчыны на скалах каменных;
дзевы чарнеюць
у сонечных промнях
і прыгажэюць у цемры змяркання.
Ці разгадаеш, 
Хэйдрэк, загадку?»
«Добрую ты
загадаў мне загадку,
ды, Гэстумбліндзі, адказ мне вядомы:
Гэта вуголле дагарала ў агмені». 

Агулам гэтая сага — вельмі жывы і сакавіты тэкст. Падзеі і героі змяняюцца імкліва, таму засумаваць падчас чытання проста немагчыма. Наадварот — толькі паспявай сачыць за тым, хто куды паехаў і дзе каго перамог. Дарэчы, трызну па Хэйдрэку, калі той памрэ, сын загадае зладзіць — увага! — на берагах Дняпра. 

Крывавыя бітвы, дзёрзкія і нахабныя, але дужа абаяльныя героі, падзеі на тэрыторыях, блізкіх нам, — усё гэта наводзіць на думку, што старажытныя скандынаўскія сагі бліжэйшыя да нас, чым падаецца на першы погляд. І што яны могуць быць захапляльным чытвом. Адно што варта быць гатовымі: уяўленні пра справядлівасць і мараль у конунгаў і вікінгаў вельмі спецыфічныя як для сучаснага чалавека. 

У прадмове да «Сагі пра Хэрвёр і Хэйдрэка» перакладчык Яўген Папакуль кажа, што сам твор адносіцца да XIII стагоддзя, але грунтуецца на значна больш старажытным матэрыяле. Напрыклад, бітва паміж готамі і гунамі, якая адбудзецца напрыканцы сагі, мела месца ў IV стагоддзі на берагах Дунхэйда (Дуная). Сага захавалася ў трох асноўных рэдакцыях XIV—XVII стагоддзяў, у якіх некаторыя фрагменты супадаюць, а некаторыя — моцна розняцца. Таму Яўген Папакуль прыняў рашэнне ў беларускім перакладзе аб’яднаць тэксты ўсіх трох, вылучыўшы фрагменты розных рэдакцый курсівам і тлустым шрыфтам. Але і гэта, і тое, што празаічныя радкі сагі чаргуюцца з паэтычнымі, не ўскладняюць чытання. Тэкст чытаецца лёгка. 

Варта адзначыць, што апошнім часам па-беларуску выйшлі ледзь не ўсе тэксты, якія складаюць вядомыя скандынаўскія «Эды». Усе яны перакладзеныя са старажытнаісландскай мовы Яўгенам Папакулем. Пра сваю працу над гэтымі перакладамі ён расказаў у адным з выпускаў падкаста Ганны Дзягель «Так склалася гістарычна». Адтуль жа можна даведацца, як перакладаюць скандынаўскія сагі ў свеце, і як стаяць справы з перакладамі «Эды» ў нашых суседзяў. Спойлер: беларусы цяпер маюць найбольш поўны пераклад на сваю мову сярод суседніх краін!

«Сага пра Хэрвёр і Хэйдрэка». Выдавецтва «Тэхналогія», 2024, Мінск. Пераклад са старажытнаісландскай Яўгена Папакуля. 

• 12
• 1
• 0
• 0
• 1
• 0
• 0
• 0