Кастусь Калиновский. Фрагмент плаката Владимира Круковского, 1983 год. С сайта plakat.unid.by.
Авторы белорусского учебника по русской литературе для 8 класса назвали восстание 1863 года «польским восстанием» — они бездумно взяли формулировку из российских учебников, но приписали «под руководством Калиновского». Вышел нонсенс — Калиновский руководил восстанием в Беларуси, не в Польше. Но главное, что для Беларуси это восстание — важнейшая часть своей истории, не польской. Поэтому авторов учебника по литературе справедливо раскритиковали историки. Произошла обычная, можно сказать, рабочая дискуссия. И вдруг истеричным текстом отреагировала пресс-служба Министерства образования. Красной тряпкой для министерского быка оказалась личность Кастуся Калиновского.
Вот абзац из учебника по «Русской литературе» для 8 класса:
Из учебника по «Русской литературе».
А вот утвержденный Министерством образования учебник по «Истории Беларуси» для 8-го класса (2018) под редакцией Владимира Сосны. Здесь говорится о «Восстании 1863—1864 гг.», а не о «польском восстании»:
Из учебника по «Истории Беларуси».
А теперь разберем по пунктам ответ пресс-службы Министерства образования.
Формулировка «Польское восстание 1863—1864» используется в России
В Беларуси и Литве принят вариант «Восстание 1863—1864 годов». Также в белорусской историографии встречается название «Восстание в Польше, Литве и Беларуси 1863—1864 годов». В Польше, как и Украине, те события — это «Январское восстание». Именно так оно представлено и в международной научном среде — January Uprising.
«Польским» восстание 1863—1864 годов называют в России. При этом следует отметить, что в самой России тоже готовилось восстание. Существовали тайные организации «Земля и воля» и «Комитет русских офицеров в Польше» [1]. Оказывая помощь своим русским друзьям, Калиновский даже направил в Петербург один из типографских верстаков. Был организован, например, так называемый Казанский заговор, за участие в котором был арестован 31 человек, пятерых из них расстреляли [2]. Повстанцы планировали двигаться из Могилевской губернии в направлении Смоленска и далее — вплоть до Волги [3]. Ни о чем таком в ответе «пресс-службы МО» нет. Поскольку эти факты противоречили бы трактовке, выгодной в свое время царским властям, мол, события 1863—1864 годов — «польский бунт».
Пресс-служба занизила количество боев в 10 раз
Согласно официальным российским данным, только на территории Беларуси и Литвы произошло более 260 боевых столкновений [4]. По неполным подсчетам Станислава Зелиньского, произошло 237 боевых столкновений (из них 3 — в Могилевской, 20 — в Минской, 1 — в Витебской, 65 — в Гродненской, 48 — в Виленской и 99 — в Ковенской губерниях) при общем количестве столкновений на территории всей бывшей Речи Посполитой — 1229 [5]. Однако «пресс-служба МО» утверждает: «Всего на территории бывшей Речи Посполитой произошло около 120 боестолкновений» (т. е. в 10 раз меньше!). При этом упоминаются некие «белорусские исследователи», насчитали лишь 46 боев с русскими войсками на территории Беларуси.
Таблица с количеством боев восстания 1863—1864 гг.
Миловидская битва была не единственной победой повстанцев
Пресс-служба Министерства образования называет единственной победой повстанцев только Миловидскую битву, состоявшуюся 3 июня 1863 года. А как же в условиях фактически партизанской войны захват Ружан, Пружан, ряда других местечек, не говоря уже про деревни, город Горки или битву в Великом Угле (урочище неподалеку от современного агрогородка Лысково в Пружанском районе), после которой Валерий Врублевский отметил лучших повстанцев кистями цветущей калины? А как же нападения на вражеские разъезды, захваты почт? В Великую Отечественную войну, например, аналогичные случаи записывались в статистику партизанских отрядов как «победы».
Среди повстанцев были и православные священники
За участие в восстании, согласно официальным данным, российские власти покарали 447 представителей духовенства Беларуси и Литвы (среди них 14 православных), еще 8 ксендзов были приговорены к смертной казни и расстреляны: Гаргас, Дайлида, Земацкий Раймунд, Ишора Станислав, Мацкевич Антоний, Норейко Исидор, Рачковский Феофил, Фальковский Адам [6]. Эти репрессии, инициированные Михаилом Муравьевым, спровоцировали расправы и физические пытки со стороны повстанцев в отношении ряда представителей православного духовенства, среди которых были убиты три православных священника (Канапасевич Даниил, Ропацкий Роман, Прокопович Константин) и настоятель Федор Юзефович. Репрессии провоцировали репрессии, что и нужно было российским властям для обоснования своей жестокости. Так, за убийство священника Даниила Канапасевича были повешены четыре человека, двое из которых — крестьяне той же местности, где священником был Канапасевич: Александр Подолецкий и Якуб Сакович.
Крестьян отпускали, шляхту наказывали
Всего через повстанческие ряды в 1863—1864 годах прошло около 200 тысяч человек, «хотя в поле никогда не было их больше, чем 30 тысяч» [7]. Из них в Беларуси и Литве действовало около 220 отрядов, в которые входили 67.957 человек [8]. При этом, российский исследователь восстания Миловидов отмечал, что это приблизительные цифры и численность повстанцев в Беларуси и Литве могла доходить до 75 тысяч человек. Из них в ходе боевых столкновений на нашей территории, по официальным российским данным, было убито 5934 повстанца, 733 ранено и 1361 взят в плен: «Это будет minimum, так как в донесениях и в составленном на основании их «Перечне», число убитых не указано в 45 боевых столкновениях, число раненых в 150 и пленных в 95 столкновениях и в 8-ми случаях показаны общие потери свыше 1000, т.е. убитых и раненых вместе».[9]
Как минимум треть участников восстания (можете сами подсчитать, сколько это из почти 68 тысяч) составляли крестьяне. При этом во многих повстанческих отрядах, которыми командовали помещики, участие крестьян искусственно ограничивалось — они должны были прийти в отряд с оружием. Пресс-служба Министерства образования, ссылаясь на одного сильно уважаемого ею эксперта, называет цифру в 22,93%, при этом в качестве критерия фигурирует «Из общего числа репрессированных за участие в восстании 1863—1864 годов» (обращаю также внимание и на употребленную конструкцию без определения «польское»). Скорее всего, под «репрессированными» в данном варианте подразумеваются казненные, где среди 180 повешенных и расстрелянных российскими властями в Беларуси и Литве 43 были крестьянами [10].
Однако статистика в данном случае — вещь весьма спорная. Например, историк Сусанна Самбук, проанализировав списки почти 12,5 тысяч репрессированных по губерниям, на которые делилась территория Беларуси, пришла к выводу, что крестьяне составили среди них только 18% [11]. Однако необходимо учитывать, что российские военно-следственные комиссии осуждали, в первую очередь, представителей шляхты. Крестьянам же выносились приговоры лишь в том случае, если сражались до конца с оружием в руках или сами подбивали других к участию в восстании [12].
Численность находившихся в тюрьме в Гродно.
Например, по обвинению в участии в восстании на 1.11.1863 г. в Гродно в тюрьме содержались 339 крестьян, 259 шляхтичей и 13 ксендзов [13]. Подавляющее большинство крестьян в итоге отпустили на поруки односельчан и под надзор полиции.
Польский историк Веслав Кабан вообще отмечает, что во второй фазе восстания — с лета 1863 г. до его подавления в марте 1864 г. — крестьяне составляли около 55% всех участников отрядов [14]. К таким подсчетам он пришел на основе анализа писем крестьян, сосланных в Сибирь. Приблизительно такая же ситуация будет и при рассмотрении участия в отрядах. Так, в плененном отряде Адама Пусловского крестьян было 12 из 29 (или почти 41,4%). И это данные до начала «фальсифицирования» участия крестьян в восстании со стороны российских властей с конца мая 1863 г. Поэтому со статистикой следует быть очень осторожным и понимать все сложности этого вопроса.
И православные, и католики
Расійскія ўлады на чале з Міхаілам Мураўёвым імкнуліся надаць паўстанню вобраз «ксендзовско-шляхетского мятежа». Выгадна гэта было і пераможаным з ліку «белых», якія ўсяляк у паразе абвінавачвалі «чырвоных». З гэтай мэтай удзел праваслаўнага насельніцтва, нават рэпрэсіі ў адносінах да 14 праваслаўных святароў, усяляк замоўчваліся. Аналізуючы тыя падзеі, ужо расейскі палкоўнік Аляксандр Гейнс, які змагаўся супраць паўстанцаў у бітвах пад Коцкам, пры Калішы і Семяцічах, у асабістым лісце да свайго сябры Канстанціна Каўфмана, аднаго з наступнікаў Міхаіла Мураўёва на чале Паўночна-Заходняга края імперыі, запісаў: афіцыйныя данясенні замоўчваюць факты «зацятай абыякавасці да нас сялян ва ўвесь час барацьбы». «Гэта абыякавасць ішла так далёка, што, не ў дакор афіцыйным данясенням, многія рускія сяляне бралі ўдзел у паўстанні». А ў маі 1863-га, напярэдадні Мілавідскай бітвы ў Слонімскім павеце, «сяляне цэлымі станамі прымалі праваслаўную прысягу на вернасць мецяжу…»[15].
Российские власти во главе с Михаилом Муравьевым стремились придать восстанию образ «ксендовско-шляхетского мятежей». Выгодно это было и побежденным из числа «белых», которые всячески в поражении обвиняли «красных». С этой целью участие православного населения, даже репрессии по отношению к 14 православных священников, всячески замалчивались. Анализируя те события, уже российский полковник Александр Гейнс, который боролся против повстанцев в сражениях под Коцкой, при Калише и Семяцичах, в личном письме к своему друзья Константина Кауфмана, одного из потомков Михаила Муравьева во главе Северо-Западного края империи, записей: официальные донесения умалчивают факты «упорной равнодушия к нам крестьян во все время борьбы». «Это безразличие шла так далеко, что, не в укор официальном донесении, многие русские крестьяне принимали участие в восстании». А в мае 1863-го, накануне Милавидскай битвы в Слонимском уезде, «крестьяне целыми состояниями принимали православную присягу на верность мятежа…» [15].
Поэтому, на самом деле, православных хватало среди повстанцев в западной части Беларуси, как и католиков среди тех, кто поддерживал российские власти. Здесь проблема гораздо сложнее и она требует научных поискам. Иначе выглядела ситуация в Могилевской губернии, где восстание даже и не успела распространиться и где царская пропаганда была более успешной.
Крестьяне после инициированного Н.Н. Муравьевым создания деревенской стражи («Сельский Караул») принимали также совместно с российскими войсками участие в четырех боевых схватках (данные по ст.ст.): 9 июня 1863 при местечке Кривошин (11 крестьян из того боя получили бронзовую медаль в память подавления восстания), 29 июня у поселка Домачево, 27 июля вблизи урочища Цымлева, 30 августа вблизи урочища Березовка. Однако желаемых результатов ни пропагандистские меры, ни награды, широко обещанные крестьянам российскими властями, не принесли. Тем более основу караулов составляли расположенные по деревням воинские и казацкие патрули (только старообрядцы добровольно вступали в них) и царские офицеры вынуждены были признать, что крестьяне в Ковенской и Гродненской губерниях «отказались от добровольного создания стражей», спасались даже бегством в леса при попытках принудительной организации охраны. Недаром А.И. Миловидов в своей работе по истории восстания отмечал: «По поводу мятежа 1863 году существует убеждение, что сельское население Северо-Западного края с самого начала движения было полностью на стороне законного правительства. Это можно сказать только о белорусских [имеются в виду — Витебская и Могилевская] с преобладающим русским, православным населением, и то которое далеко не полностью проявляла свою преданность»[16].
Беларусь в восстании
Уже перепечатано в Вильнюсе и распространен в Беларуси и Литве польский манифест о начале восстания был подписан от имени «Литовского комитета в качестве Временного провинциального правительства в Литве и Беларуси». Был еще и «приказ от Рондо польского над целым краем Литовским и Белоруска к народу земли литовской и беларускай». Был пароль: «- Кого любишь? Люблю Беларусь! — Так взаимно!»Другое дело, что под»Беларусью»понимали сами повстанцы.
Таму, насамрэч, праваслаўных хапала сярод паўстанцаў у заходняй частцы Беларусі, як і каталікоў сярод тых, хто падтрымліваў расійскія ўлады. Тут праблема значна складанейшая і яна патрабуе навуковых росшукаў. Інакш выглядала сітуацыя ў Магілёўскай губерні, дзе паўстанне нават і не паспела распаўсюдзіцца і дзе царская прапаганда была больш паспяховай.
Сяляне пасля ініцыяванага М.М. Мураўёвым стварэння вясковай варты («сельские караулы») бралі таксама сумесна з расейскімі войскамі ўдзел у чатырох баявых сутычках (дадзеныя па ст.ст.): 9 чэрвеня 1863 пры мястэчку Крывошына (11 сялян з таго бою атрымалі бронзавы медаль у памяць задушэння паўстання), 29 чэрвеня ля мястэчка Дамачава, 27 ліпеня паблізу ўрочышча Цымлева, 30 жніўня паблізу ўрочышча Бярозаўка. Аднак жаданых вынікаў ні прапагандысцкія захады, ні ўзнагароды, шырока абяцаныя сялянам расейскімі ўладамі, не прынеслі. Тым больш аснову вартаў складалі размешчаныя па вёсках воінскія і казацкія патрулі (толькі стараабрадцы добраахвотна ўступалі ў іх) і царскія афіцэры вымушаныя былі прызнаць, што сяляне ў Ковенскай і Гродзенскай губернях «адмовіліся ад добраахвотнага стварэння вартаў», ратаваліся нават уцёкамі ў лясы пры спробах прымусовай арганізацыі варты. Нездарма А.І. Мілавідаў у сваёй працы па гісторыі паўстання адзначаў: «З нагоды мецяжу 1863 года існуе перакананне, што сельскае насельніцтва Паўночна-Заходняга края з самага пачатку руху было цалкам на баку законнага расейскага ўрада. Гэта можна сказаць толькі пра беларускія [маюцца на ўвазе — Віцебская і Магілёўская] з пераважным рускім, праваслаўным насельніцтвам, і то якое далёка не цалкам праяўляла сваю адданасць»[16].
Беларусь у паўстанні
Ужо перадрукаваны ў Вільні і распаўсюджаны ў Беларусі і Літве польскі маніфест аб пачатку паўстання быў падпісаны ад імя «Літоўскага камітэту ў якасці Часовага правінцыйнага ўрада ў Літве і Беларусі». Быў яшчэ і «Прыказ ад ронду польскага над цэлым краем Літоўскім і Белорускім да народу зямлі літоўскай і белорускай». Быў пароль: «— Каго любіш? Люблю Беларусь! — Дык узаемна!» Іншая справа, што пад «Беларуссю» разумелі самі паўстанцы.
З паўстанцкага маніфеста. Узгадка пра Беларусь
Міф Каліноўскага закладаўся задоўга да БССР
Гэтаму садзейнічалі сучаснікі Кастуся Каліноўскага па розныя бакі барыкад. Сапраўды, для пераможаных паўстанцаў Каліноўскі — «польскі патрыёт», але з разынкай. Для свайго палітычнага праціўніка Якуба Гейштара ён «ліцвін-сепаратыст»[17]. А сакратар паўстанцкага Народнага ўрада ў Варшаве Ю. Яноўскі (1832—1914) называў Каліноўскага ўвогуле «адным з вышэйшых розумаў, якіх стварыла на свет Польшча ў той час, чалавекам, аддадзеным душой і целам ідэі вызвалення народа, праўдзівым апосталам беларускага народа, сапраўдным героем паўстання 1863 года»[18]. Каліноўскі, сапраўды, быў выхаваны ў польскай культуры, атрымаў выдатную рускую адукацыю, але ўсвядоміў сваю прыналежнасць да простага беларускага народу, за лепшую долю якога і аддаў сваё жыццё.
Падобныя характарыстыкі гучалі і з боку пераможцаў. Мураўёўскі гісторык Васіль Ратч назваў Каліноўскага «самозванец-диктатор Литвы и Белоруссии»[19]. Паказальна ў гэтым плане ўзгадка пра Каліноўскага, які выступае антаганістам у двухтомным рамане «Крывавы пуф» (1869—1874) Усевалада Крастоўскага. Таго самага, які вучыўся з Каліноўскім на адным і тым жа юрыдычным факультэце Пецярбургскага ўніверсітэта, а пазней служыў у Свіслачы і Гродне так узгадваў у сваім рамане пра Каліноўскага: «Варшаўскі ржонд зусім ужо са старонніх рук даведаўся ў чым крыецца сапраўдная справа, і забаяўшыся Каліноўскага, паслаў да яго ўніверсітэцкага таварыша Оскара Авейдэ «ўламаць» новага дыктатара, угаварыць яго не аддзяляцца ад ржонда, у імя любові да супольнай польскай айчыны. Але дарэмна бегаў Авейдэ на віленскія нямецкія могілкі для спатканняў і перамоваў з Каліноўскім. Гэты апошні не пагаджаўся ні на што і заявіў, што яму справы няма да «Кароны», што Літва і Беларусь цалкам адмысловая і самастойная дзяржава і што «такой дурной башцы, як Варшава, нельга ўручаць лёс Заходняга краю»[20].
Шкада, што прэс-служба Міністэрства адукацыі не ведае ні пра спрэчкі, якія вяліся ў Літоўскім камітэце наконт абароны мясцовых інтарэсаў перад Варшавай напярэдадні паўстання. Што гэта прывяло да крызісу ва ўзаемаадносінах з Нацыянальным камітэтам. Што з пачаткам паўстання Каліноўскі, як любы разумны палітык, палічыў немэтазгодным працягваць спрэчкі, а проста рабіць справу. Любыя спробы паставіць пад сумнеў прыналежнасць Каліноўскага да беларусаў, як і старанная фальсіфікацыя аўтарства прэс-службы Мінадукацыі, разбіваюцца аб яго перадсмяротныя «Лісты з-пад шыбеніцы».
У арыгінале яны былі падпісаныя як «Да люду Беларускага. Ліст з-пад шубеніцы Канстанціна Каліноўскага»[21]. Гэта была паралель з польскім рэвалюцыйна-дэмакратычным таварыствам «Люд польскі», заснаваным у 1835 гозе Станіславам Ворцэлем. Каліноўскі марыў пра стварэнне народнай арганізацыі. Але яго спробы не прынеслі плёну. І гэтую ідэю ён пакідаў нашчадкам.
Мэта «Лістоў» — «каб знаў свет Божы, як мужыкі Беларусы глядзяць на Маскалёў і паўстанне польскае, чаго яны хочаць, і чаго па сваей сіле дабіваціся будуць. Слова наша простае, но зато шчырае; калі яно дойдзе да Ронду Польскага, адкрые яму нашу грудзь, дай пакажа, што па-нашаму рабіці трэба, каб панаванню Маскоўскаму не цяпер, то пазней канец ужэ палажыці».
У «Лістах» дакладна размяжоўваецца «польскае паўстанне», «маскалі» і «мужыкі-Беларусы». Беларусы павінны падтрымаць «польскае паўстанне», каб дамагчыся правоў для сябе і ператварыць яго ў сваё паўстанне. Усё ў ключы паўстанцкага закліку «За нашую і вашую свабоду!»
Асабліва павучальным для прэс-службы Міністэрства адукацыі павінны былі б стаць словы Каліноўскага пра школу на роднай мове, але, відавочна, ім не ўдаецца іх разгледзець.
Ліст «Яські, гаспадара з-пад Вільні, да мужыкоў зямлі Польскай» не належыць Каліноўскаму
На момант з’яўлення гэтага «Ліста» Кастусь Каліноўскі быў усяго толькі намеснікам кіраўніка горада Вільні, адхілены ад улады пасля перавароту «белых» на чале з Якубам Гейшатарам. У тым ліку ён не меў паўстанцкай пячаткі, якой змацаваны «Ліст» і якая была перададзена Гейштару. Кастусь Каліноўскі напісаў пратэст супраць «контррэвалюцыйнага перавароту», у якім склаў з сябе ўсю адказнасць перад нашчадкамі за далейшы лёс паўстання.
Менавіта пасля гэтага Якуб Гейштар, які скасаваў Часовы ўрад… у Літве і Беларусі», пайшоў на падпарадкаванне Варшаве і ўзначаліў «аддзел, які кіруе правінцыямі Літвы». Разам з варшаўскім камісарам Нестарам Дзюлеранам ён падрыхтаваў дзве адозвы да жыхароў Беларусі.
Адозва «Браты-Беларусы, прыйшла пара добрая».
Першая з іх з’явілася да Дня Канстытуцыі Рэчы Паспалітай — 3 мая. Ад імя польскага Нацыянальнага ўрада ён быў надрукаваны па-беларуску лацінкай са словамі «Браты-Беларусы, прыйшла пара добрая». На ім стаіць ужо пячатка Аддзела, кіруючага правінцыямі Літвы. Дакумент зазначае, што «ўсе сыны адной Польшчы-Айчызны нашай, што ўсем мужыкам аддаецца на ўвесь век земля, якая была ў іх ужывальносці без жаднай паньшчызны і чыншы ніякага атработку». Важна ў гэтым дакуменце тое, што ўслед за паўстанцкім маніфестам абяцаецца 5 маргоў зямлі беззямельным сялянам, «каторыя пойдуць на Маскаля». Завяршаецца ён словамі, што «ў кажной хаце хараніце гэты Маніхвест, як грамату на свабоду праўдзівую». Яго адрознасць ад папярэдніх паўстанцкіх дакументаў, якія выдаваліся «Часовым урадам», або той жа «Мужыцкай праўды» палягае нават у тым, што ён выступае не ад імя «Мы», а мае пазнакі «Вы», «Вашай» у адносінах да «мужыкоў», «Братоў-Беларусаў».
Тое ж датычыць і агітацыйнага выдання, вядомага як «Пісьмо Яські-гаспадара з-пад Вільні да мужыкоў зямлі польскай», якое, відавочна, было падрыхтавана аўтарамі Маніхвеста ад 3 мая, выйшла ў друкарні польскага Нацыянальнага ўрада і было змацавана яго пячаткаю ў выглядзе герба з каронай над выявамі «Арла», «Пагоні» і Арханёла Міхаіла. Гэта мог зрабіць толькі варшаўскі камісар. К. Каліноўскі ж у маі меў толькі пячатку з надпісам «Урадавы камісар Гродзенскага ваяводства», якой і змацоўваў падпісаныя ім дакументы. Для прыкладу таксама можаце параўнаць, як аформлена «Мужыцкая праўда», якая мела подпіс «Яська гаспадар з-пад Вільні» і згаданы дакумент.
«Пісьмо…», карыстаючыся ўжо замацаваным у свядомасці сельскіх жыхароў Гродзенскай губерні вобразам «Яські-гаспадара з-пад Вільні» імкнецца заахвоціць іх да ўдзелу ў паўстанні, абяцаючы «зямлю, справядлівую вольнасць і Веру нашых Бацькоў, калі Пранцуз і цэлы свет ідзе нам памагаці».
У гэтым плане «Пісьмо…» паўтарае асноўныя тэзы «Мужыцкай праўды», адрозніваючыся ад яе шэрагам моўных канструкцый і выразам, які асабліва не пасуе ёй: «…мы, што жывема на зямлі Польской, што ямо хлеб Польскі, мы, Палякі з вякоў вечных»[22].
Каб нівеляваць недарэчную прапагандысцкую дзейнасць сваіх папярэднікаў па аддзеле, які кіраваў правінцыямі Літвы, Каліноўскі пасля адхілення «белых» і вяртання ўлады выдае №7 «Мужыцкай праўды», які стаўся пераказам папярэдніх шасці нумароў. Пры гэтым «Польшча» выступае ў становішчы «іншага»: «у Польшчы мужыкі, таксама, як і мы, спадзяялісь на цара да ждалі волі ад няго»; «памог бы Пранцуз і нам, як памагае мужыкам у Польшчы».
Дарэчы, паўстанцы сапраўды разлічвалі на замежную дапамогу «Вялікіх дзяржаў». Але ў той час нельга было па-іншаму. Тым больш, прыклады Грэцыі і Італіі давалі надзею на перамогу.
Проста ідэя Рэчы Паспалітай тады яшчэ не памерла
Паўстанне 1863—1864 гадоў, сапраўды, было паўстаннем «польскім». Але не ў тым сэнсе, як гэта можа гучаць цяпер і ўводзіць у зман, тым больш у школьным падручніку, дзе наконт гэтага няма ніякага тлумачэння. «Польшча», або як у крыніцах на беларускай мове таго часу «Польш» — супольная, яднальная спадчына, колішняя Рэч Паспалітая, зыдэалізаваны вобраз, з усталяваннем якога звязваўся надыход праўдзівай свабоды і вырашэння лесу Беларусі і Літвы, якія паўстанцы вылучалі і напаўнялі сэнсам. Сам Каліноўскі, як і, да прыкладу, рускі рэвалюцыянер Герцэн, звязваў далейшы лёс сваёй Радзімы з перамогаю паўстання. Летам 1863 года, у сувязі з канфліктам з Варшаваю, нават прыйшоў да ідэі стварэння асобнай дзяржавы на тэрыторыі Беларусі і Літвы, але, разумеючы, што падставаў для гэтага няма, спадзяваўся, што пасля яго смерці беларусы атрымаюць як мінімум «самарондства» (аўтаномію) у будучай федэратыўнай Рэчы Паспалітай. Ці многа гэта? На той час — гэта быў цэлы прарыў.
Паўстанне 1863—1864 гадоў падрыхтавала пакаленне (Ф. Багушэвіч, А. Абуховіч, З. Чаховіч, К. Кастравіцкі і інш.), якое дало пачатак будучай Беларусі. Імя Кастуся Каліноўскага таксама стаіць у гэтым шэрагу. Але Каліноўскага намагаюцца абвесціць небеларусам, замест таго, каб усвядоміць, што беларусы могуць быць розныя і з рознымі палітычнымі поглядамі. Адныя могуць арыентавацца на ўсход, іншыя — на захад. Адныя — спяваць оды рускаму цару ці прэзідэнту другія, як Каліноўскі, казаць: «Бо я табе з-пад шубеніцы кажу, Народзе, што тагды толька зажывеш шчасліва, калі над табою маскаля ўжэ не будзе». Пры гэтым варта памятаць і іншы яго запавет: «Я не противник счастья народного, не противник и России, если она добра нам желает, но противник тех бедствий, которые посягают край наш несчастный».
І некалькі слоў пра рускую літаратуру
На хвіліну вернемся да падручніка па рускай літаратуры.
Можа аўтаркі падручніка па «Рускай літаратуры» (Святлана Захарава, Таццяна Марозава і Галіна Чапялёва) проста памыліліся ці паленаваліся зверыцца з падручнікам гісторыі? Ды не, называнне паўстання «польскае паўстанне пад кіраўніцтвам К. Каліноўскага (1863—1864)», думаецца, мае іншыя прычыны. Аўтаркі падручніка глядзяць на рускую літаратуру рускімі, а не беларускімі вачыма. Прастора падручніка — Расія, Расійская імперыя, СССР. Ні Беларусь, ні БССР у падручніку амаль не ўзгадваюцца, адзіны раз толькі праскоквае слова «Белоруссия» ў творы Міхаіла Шолахава «Лёс чалавека». Падручнік Захаравай, Марозавай і Чапялёвай — гэта проста такі клон з расійскіх падручнікаў для расійскіх школьнікаў. У ім няма спробы выбраць універсальна значныя творы рускай літаратуры і разбіраць іх з перспектывы Беларусі, змясціць іх у беларускі кантэкст, адзначаючы, там, дзе гэта дарэчна, што вось гэты твор пра беларуса, а вось у гэтым творы з пазіцыі рускага шавінізму скажаецца праўда пра Беларусь, а вось гэты аўтар карыкатурна малюе іншародцаў (а беларусы ж для яго таксама былі іншародцы), а вось гэты, наадварот, адстойвае права народаў на самавызначэнне, а вось у тым творы знайшлі адбітак агульнаеўрапейскія рэвалюцыйныя тэндэнцыі, якія ў Беларусі выявіліся ў паўстанні на чале з Каліноўскім. Нічога такога ў цяперашнім курсе рускай літаратуры ў беларускіх школах няма, і гэтая яго русацэнтрычнасць — вялікая тэма для асобнага абмеркавання.
Што да аўтара тэксту, падпісанага «прэс-службай» Міністэрства адукацыі, то яму можна толькі параіць: калі ты працуеш у беларускім міністэрстве, не «плявузгай» супраць Беларусі.
[1] Дьяков В. А. и Миллер И. С., Революционное движение в русской армии и восстание 1863 г., М., 1964; Дьяков В. А., Деятели русского и польского освободительного движения в царской армии 1856—1865 гг. (Библиографич. словарь), М., 1967.
[2] Казни в Казани // Колокол. 15 июня 1864; Козьмин Б. П., Казанский заговор 1863 г. М., 1929.
[3] Восстание в Литве и Белоруссии в 1863—1864 гг. Москва, 1965. С. 490—491; http://rosszuki.blogspot.com/2018/11/5-6-1863.html
[4] Архивные материалы Муравьевского музея, относящиеся к польскому восстанию 1863-1864 гг. в пределах Северо-Западного края.Часть 2. Переписка о военных действиях с 10-го января 1863 года по 7-е января 1864 года. — Вильна, 1915. — с. L.
[5] Stanisław Zieliński, Bitwy i potyczki 1863-1864. — Rapperswil, 1913.
[6] Больш падрабязна: http://rosszuki.blogspot.com/2013/12/1863-19.html
[7] Kalwat Wojciech, Leśne powstanie // Mówią wieki. 2013. — № 1/13 (636). - S. 41[9]
[8] Архивные материалы Муравьевского музея, относящиеся к польскому восстанию 1863-1864 гг. в пределах Северо-Западного края.Часть 2. Переписка о военных действиях с 10-го января 1863 года по 7-е января 1864 года. — Вильна, 1915. — с. LІІ.
[9] Архивные материалы Муравьевского музея, относящиеся к польскому восстанию 1863—1864 гг. в пределах Северо-Западного края. Часть 2, с. LIV.
[10] Studnicki W., Rok 1863. Wyroki śmierci. — Wilna, 1922.
[11] Самбук С.М. Революционные народники. Мн., 1972. С. 246.
[12] Больш падрабязна http://rosszuki.blogspot.com/2015/10/1863-1864.html
[13] Буднік І. Да падзеяў 1863—64 гг. на Гарадзеншчыне. Гродна, 2013. С. 88.
[14] Caban Wiesław, Chłopi w powstaniu styczniowym // Mówią wieki. 2013. — № 1/13 (636). — S. 31
[15] Больш падрабязней: http://rosszuki.blogspot.com/2015/09/blog-post.html
[16] Миловидов А.И. Из истории польского восстания 1863 года. С. 343
[17] Pamiętniki Jakóba Gieysztora z lat 1857-1865. 2 t. Wilno, 1913. T. 1. S. 238.
[18] Janowski J.K. Pamiętniki o powstaniu stycyniowem. 3 t. Lwów, 1923; Warszawa. 1925—1933.T. 2. S. 115
[19] Ратч В.Ф. Сведения о польском мятеже 1863 г. в Северо-Западной России. Т.1. Вильно, 1867. С. 233
[20] Крестовский В. Кровавый Пуф. Хроника Нового Смутного времени Государства Российского. 4 т. СпБ., 1869—1874
[21] Historja powstania narodu polskiego w 1861—1864 r. / A. Giller. — Paryż, 1867. — T. 1. — S. 327.
[22] Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. Гродна, 2018. С. 184—185.
