Што Бяляцкі расказаў пра турму, вайну, Нобелеўскую прэмію і будучыню Беларусі. Поўны тэкст інтэрв'ю

Вызвалены з турмы і вывезены ў Літву лаўрэат Нобелеўскай прэміі міру 2022 года Алесь Бяляцкі ў Вільні даў вялікае інтэрв'ю «Радыё Свабода». Апублікаваны поўны тэкст гэтага інтэрв'ю.

Лаўрэат Нобелеўскай прэміі міру 2022 года Алесь Бяляцкі ў інтэрв'ю для Беларускай службы «Радыё Свабода» праз тры дні пасля свайго вызвалення з турмы. Вільня, 16 снежня 2025 года

— Хочам пагаварыць з вамі, Алесь, як з праваабаронцам у турме, набелістам у турме: што вы бачылі, што перажылі асабіста, у чым удзельнічалі, у чыім лёсе і якія высновы з гэта зрабілі, якою пабачылі Беларусь з таго боку кратаў.

І перш за ўсё хацеў бы спытаць, чаму ў 2021 годзе вы вырашылі заставацца ў Беларусі, разумеючы, як тое было папярэднім разам, калі вас арыштоўвалі, разумеючы маштаб рэпрэсій, якія на той момант ужо разгарнуліся. І ці абмяркоўвалі вы гэта з калегамі Стэфановічам і Лабковічам?

— Сапраўды, мы былі ў гушчы падзей 2020 і 2021 года, хоць і ў не першых радах, але што тычылася дапамогі рэпрэсаваным, збору інфармацыі, распаўсюду інфармацыі — «Вясна» рабіла ўсё дзеля таго, каб сабраць інфармацыю пра людзей, якіх тады масава білі і саджалі, якія невядома куды дзяваліся, і пра іхнія лёсы.

Шукалі магчымасці для дапамогі. І напачатку, калі ўдар ўладаў прыходзіўся па шырокіх колах актывістаў, палітычных актывістаў, нас дзесьці не заўважалі: відавочна, што ў КДБ, міліцыі проста не ставала на ўсіх сілаў. Але ў 2021 годзе, калі яны паступова-паступова пашыралі абсяг рэпрэсій, стала зразумела, што і мы знаходзімся пад пільнай увагай.

Журналіст «Свабоды» Валер Каліноўскі і Алесь Бяляцкі. Вільня, 16 снежня 2025 года

У верасні 2020 году ў нас была арыштаваная Марфа Рабкова, сяброўка «Вясны». У студзені 2021 году прайшлі першыя вобшукі ў нашых вясноўскіх сяброў, на офісах «Вясны». І пасля гэтага стала зразумела, што неўзабаве могуць быць і рэпрэсіі непасрэдна, персанальна супраць тых, хто працаваў у «Вясне» ўжо вельмі даўно, хто вядомы, хто даваў інтэрв'ю, хто працаваў у розных кірунках праваабарончай дзейнасці ў Беларусі.

Мае калегі ў гэты час выязджалі на канферэнцыю за мяжу, і калі яны вярталіся ў Беларусь у ліпені 2021 года, то на мяжы іх спынілі, быў вельмі дэталёвы вобшук. Гэта быў яшчэ адзін трывожны званок, пасля якога мы сустракаліся з Уладзем Лабковічам і з Валянцінам Стэфановічам. Нагадаю, гэта быў час кавіду. Памятаю як зараз, як мы сядзелі ў розных кутах пакоя і размаўлялі пра нашыя будучыя планы, пра тое, што можа адбыцца.

І я тады сказаў, што мне як старшыні арганізацыі, якая ўжо цярпіць ад рэпрэсій — а нашыя валанцёры і Марфа Рабкова ўжо тады сядзелі ў турме — не выпадае зараз уцякаць на эміграцыю, сыходзіць, з'язджаць з Беларусі, бо гэта будзе выглядаць не зусім слушна. Тым больш што на вядомасць нашай арганізацыі, «Вясны», зважалі, безумоўна, і беларускія ўлады, і міжнародная супольнасць. Мы павінны былі трымаць гэты ўдар і быць разам з ахвярамі палітычных рэпрэсій, увогуле з шырокім колам людзей, якія працягвалі супраціў, мы мусілі дапамагаць, мы дапамагалі ў Беларусі да апошняй хвіліны, знаходзячыся там, тым, хто ўжо зняволены. Гэта была дапамога самага рознага віду: і перадачы ў турмы, і маральная дапамога сем’ям, і збор інфармацыі, прысутнасць на судах, маніторынг гэтых палітычных судоў. Мы рабілі гэтую працу, пытанне, ці з’ехаць, мы абмяркоўвалі і вырашылі — не, застаёмся.

І літаральна праз пару дзён пасля гэтага абмеркавання адбыліся арышты, затрымалі нас і таксама шэраг нашых сяброў з «Вясны». Былі масавыя ператрусы, усяго больш за 120 вобшукаў па ўсёй Беларусі, датычных «Вясны». Гэта былі і рэгіянальныя офісы «Вясны», і мінскія офісы, і нашы кватэры, куды ўломвалася міліцыя — аператыўнікі праводзілі гэтыя ператрусы, гэта было вельмі маштабна, шырока. У СІЗА на Валадарцы засталіся мы ўтрох — Уладзь Лабковіч, Валянцін Стэфановіч і я. Пэўны час там знаходзілася і жонка Уладзя Лабковіча, але праз 10 дзён, дзякуй Богу, яе выпусцілі, і мы засталіся ўтрох у такой сітуацыі, разам з сотнямі іншых палітвязняў, якія на той час былі ў Беларусі.

Алесь Бяляцкі ў інтэрв'ю для Беларускай службы «Радыё Свабода» праз тры дні пасля свайго вызвалення з турмы. Вільня, 16 сьнежня 2025 года

Маральна я быў гатовы, для мяне гэта было дэжавю, як быццам бы я вярнуўся, адкруціўшы 8 гадоў, у той час, калі я сядзеў на Валадарцы. У 2021 годзе я зноў апынуўся там, толькі ў суседніх ўжо «хатах», у суседніх камерах.

Было адчуванне, што вось усё тут знаёмае, што машына пракруціла нейкі адцінак жыцця, і ты зноў вярнуўся ў гэтыя не зусім, я сказаў бы, нармальныя ўмовы. Бо там заўсёды перанаселена, заўсёды праблемы з медыцынай, усялякія іншыя праблемы. Вярнуўся ў гэтае цяжкае становішча.

Мы засталіся, іншая справа, што, можа быць, мы не спадзяваліся, не разлічвалі, што наша зняволенне будзе такім доўгім. З моманту затрымання да моманту вызвалення мяне і Уладзя Лабковіча, якое адбылося 13 снежня 2025 года, прайшло 4 гады і 5 месяцаў, лічы 4 з паловай года. А Валянцін Стэфановіч дасюль працягвае сядзець, у яго гэты турэмны лічыльнік, таймер не спыніўся, ён працягвае цікаць дзень за днём, зняволенне працягваецца.

Што паўплывала на такое доўгае, працяглае зняволенне — тэрміны ў нас былі даволі вялікія, мне далі 10 гадоў зняволення, Валянціну — 9, Уладзю — 7 гадоў? Паўплывала, безумоўна, сітуацыя з вайной ва Украіне, якая раптам і саму тэматыку і праблематыку Беларусі адсунула на задні план, і тое, што ў нас пачалося фактычна ваеннае становішча. Беларусь вельмі моцна была ўцягнутая ў гэтую ваенную кампанію, не трэба казаць, колькі расійскай вайсковай тэхнікі праехала праз Беларусь. З Беларусі пачалася ўвогуле ўся вайна: расійскія войскі ўвайшлі ва Украіну з беларускай тэрыторыі.

І, безумоўна, трагедыя, што наша знаходжанне ў турме ў нейкай ступені абясцэненае, мы сталі закладнікамі, мы сталі ў вялікім сэнсе, можна сказаць, палоннымі, якімі былі фактычна да апошняга дня зняволення, да нашага вызвалення.

— Алесь, мы яшчэ вернемся да гэтых балючых тэмаў — тэмы вайны і тэмы вашага ўтрымання ў турме — але я зараз хацеў бы вярнуцца да той вашай сустрэчы трох, яшчэ на волі, у розных кутках аднаго памяшкання. Гэта значыць, вы распрацавалі нейкі «план Б» на выпадак арышту ўсяго кіраўніцтва «Вясны»?

— Паступова нашы сябры, іншыя сябры арганізацыі пасля арышту Марфы і пасля першых ператрусаў у студзені 2021‑га года фактычна выехалі з Беларусі. Мы арганізавалі гэты выезд нашых сяброў. Валянцін Стэфановіч так і сказаў пра гэта на судзе ў сваёй апошняй прамове: мы гатовыя сядзець у турме, бо сама «Вясна», наша маладзейшае пакаленне, якое вырасла за 25 гадоў існавання «Вясны» (дарэчы, у наступным годзе будзе ўжо 30 гадоў), выехала за межы, і «Вясна» працягне жыць і працаваць далей, нягледзячы на тое, што мы, заснавальнікі «Вясны», якія працавалі там па 20 гадоў, знаходзімся ў няволі.

— Мы бачылі, як плённа працуе «Вясна», як яна робіць неймаверныя справы, а вам было вядома пра гэта там?

— Я быў адзін раз у Вільні пасля выезду «Вясны» з Беларусі, нягледзячы на кавід. Мы не проста планавалі эвакуацыю, каб людзі з'ехалі, сядзелі там і чакалі, пакуль зменіцца сітуацыя, а каб яны, з'ехаўшы, адразу падключаліся да працы і працягвалі фактычна ўсе кірункі, якімі займаецца праваабарончы цэнтр «Вясна».

Таму праца не спынялася, яна адразу была працягнутая. Мне ўдалося пабываць тут, у Вільні, напачатку 2021 года, калі тут быў адкрыты першы офіс «Вясны» і яго праца, дзякуй Богу, пачалася. Я вярнуўся ў Мінск. Некалькі месяцаў як ужо пачалося гэтае іхнае асобнае жыццё ад нас. Хоць трэба сказаць, што калі праваабаронцы знаходзяцца ў турме, сітуацыя парадаксальная — там ты не займаешся праваабарончай дзейнасцю, бо ў цябе няма такіх магчымасцяў. Але сам факт знаходжання праваабаронцы ў турме фактычна з'яўляецца працягам нашай працы, нашай дзейнасці, проста што ў іншай форме.

Кнігі «Бібліятэкі Свабоды». «Справа Бяляцкага» і «Галасы Беларусі — 2022»

Нашы сябры за мяжой працавалі ў нашых традыцыйных кірунках. А мы сядзелі і гэтым сваім сядзеннем сведчылі — у Беларусі ўзровень дэмакратыі нулявы ці адмоўны, як і ўзровень захавання правоў чалавека, і стаўлення ўладаў да грамадзянскай супольнасці. Бо знаходжанне правабаронцы ў турме любой краіны — гэта самы першы маркер, які паказвае, што адбываецца з правамі чалавека ў гэтай краіне. Тое ж самае ў Беларусі. Знаходжанне ў турме праваабаронцаў, журналістаў ярка паказвае, што ў краінах ідуць масавыя рэпрэсіі, адсутнічае дэмакратыя, адсутныя правы чалавека. Краіна знаходзіцца ў крытычным, ненармальным стане.

Мы праходзілі ўсё гэта 100 гадоў таму. Самае цікавае, што гісторыя зрабіла кола. У 1920-30‑я гады ў Беларусі адбываліся масавыя рэпрэсіі супраць беларускай інтэлігенцыі, супраць моладзевых актывістаў, супраць пісьменнікаў, гісторыкаў, дзеячаў культуры, увогуле тых людзей, якія стваралі незалежную Беларусь, але не былі камуністамі па сваіх перакананнях. Яны ўсе былі пасаджаныя, рэпрэсаваныя. І кола гэтае правярнулася.

Нейкія ўмовы ўтрымання цяжка параўнаць з тым часам. Усё ж 100 гадоў прайшло. Але тым не менш назваць іх нармальнымі нельга. Мы перажылі фактычна ўсё тое, што апісаў Салжаніцын «У коле першым». Вось і мы свае колы тут перажылі — разам з іншымі палітычнымі зняволенымі. Гэта значыць, што ўсе мы прайшлі праз буры. Вось Уладзь Лабковіч быў зараз вызвалены з крытай турмы. Мы знаходзіліся разам з іншымі палітычнымі зняволенымі, якія рэпрэзентуюць фактычна ўсё беларускае грамадства. Там сядзяць усе. І студэнты, і моладзь, і настаўнікі, і дактары, і спартсмены — каго там толькі няма. І вайскоўцы, і ўсе там сядзяць.

Там сядзелі і працягваюць сядзець праваабаронцы. Зараз у турме сядзяць Марфа Рабкова і Валянцін Стэфановіч, нагадаю — Наста Лойка і іншыя валанцёры, там людзі, якія працавалі ў праваабарончых арганізацыях, дапамагалі. Гэта паказвае, што мы з'яўляемся часткай нашага актыўнага беларускага грамадства, мы перажылі тыя ж праблемы, тую ж трагедыю, якая разгарнулася ў Беларусі ў апошнія гады. І нам не сорамна, не скажаш, што мы схаваліся, адсядзеліся ў гэты час па-за гэтымі падзеямі.

— Праваабаронцу ў Беларусі натуральна сядзець у турме, вы мне гэта пісалі з мінулай сваёй адседкі з бабруйскай калоніі. Зараз наладзіць ліставанне не ўдалося. Ці не было думкі, шкадавання, што на волі вы былі б больш эфектыўным?

— Паўтару тое, што казаў Валянцін Стэфановіч: наша справа, каротка кажучы, была сядзець. А справа іншых праваабаронцаў з нашай арганізацыі — працаваць. Усе мы рабілі агульную справу, вось так яно атрымлівалася.

І трэба таксама разумець, што пасля хвіліны арышту выбару ў цябе няма. Ты не можаш выбіраць, застаўся б ты ў Беларусі ці з'ехаў бы, ты ўжо ўсё, пайшоў. Гэтая машына цябе, твае косткі пачала як бы перамолваць, яна цябе закруціла, ты знаходзішся ў гэтым няспешным, але бязлітасным коле, якое круціць цябе, і ўжо мала што залежыць ад тваіх жаданняў. Адзінае, што там вельмі важна, — гэта захавацца самому, захаваць свае прынцыпы і па магчымасці захаваць сваё здароўе. Вось гэта пытанні, якія былі штодзённымі для нас і якімі мы там займаліся па-за місіяй праваабаронцаў, высокай місіяй, пра якую я расказваў.

Алесь Бяляцкі сустрэўся з жонкай пасля вызвалення, Вільня, 14 снежня 2025 года

Вядома ж, я там не думаў кожны дзень, як і мае калегі, што во мы такія малайцы, што мы сядзім разам з іншымі зняволенымі ў турме. Мы пра гэта не думалі, мы думалі пра самыя элементарныя рэчы: як арганізаваць сваё жыццё, каб яно было больш-менш прыстойным у самых розных і складаных умовах. Як казаў адзін мой знаёмы: я там чатыры гады спаў на бетоне. Умоўна кажучы, гэта такая метафара — спаць на бетоне на працягу зняволення; яно прымушала нас у першую чаргу думаць пра нейкія бягучыя справы элементарнага выжывання, але ў той жа час і пра вытрымку. Трэба было вытрымаць гэтую сітуацыю, не скарыцца, не паддацца на ілюзіі, бо што тычыцца напісання памілавання, спроб наладзіць кантакты з адміністрацыяй, пісання лістоў уладам Беларусі — гэта ўсё нас не тычылася. Мы былі па-за ўсімі гэтымі хістаннямі, мы цвёрда трымаліся сваёй пазіцыі, з аднаго боку, а з другога боку — ціха сядзелі.

— Але давайце перанясёмся з 2021 у 2022 год. Была вельмі важная падзея ў канцы гэтага года, калі ўжо пачалася вайна. Вам была прысуджаная Нобелеўская прэмія, і Наталля Пінчук, ваша жонка, выступала ў Осла з Нобелеўскай прамовай. Было шмат публікацый, шмат цікавасці. Гэта сапраўды гістарычная падзея для Беларусі — другая Нобелеўская прэмія, першая Нобелеўская прэмія міру і прэмія палітвязню, праваабаронцу. Як вы даведаліся пра гэта? Якая была рэакцыя вашых сукамернікаў на гэтую падзею, на гэтую прамову, і рэакцыя адміністрацыі, што асабліва цікава?

— Навіна гэта была для мяне нечаканая, хоць абмеркаванне, хто ж будзе гэтым нобелеўскім лаўрэатам, было. Тады была магчымасць падпісацца на такую расійскую «Независимую газету», якая давала таксама матэрыялы і пра Беларусь, даволі вострыя яшчэ (не ведаю, мабыць, яе ўжо няма там, не выходзіць яна). І можна было падпісацца на яе, улічваючы, што ўсе незалежныя беларускія сродкі масавай інфармацыі былі закрытыя. Гэта была адзіная крыніца, з якой можна было атрымаць нейкую бягучую інфармацыю, што ж робіцца ў Беларусі. Самае цікавае — з газеты, якая выходзіла ў Маскве. І там напярэдадні вызначэння нобелеўскага лаўрэата быў артыкул пра гэта і пра тое, што беларусы ёсць у спісе, але мяне там не называлі. І я быў абсалютна спакойны, бо ведаў, што атрымаць Нобелеўскую прэмію — гэта насамрэч не так проста. Тут вельмі багата фактараў, якія павінны былі скласціся ў адно, каб яе атрымаць.

Алесь Бяляцкі каля амбасады ЗША ў Вільні пасля вызвалення з-за кратаў у Беларусі і вывазу ў Літву. 13 снежня 2025 года

Таму не было ўвогуле думак, што я магу быць у гэтым спісе і магу стаць лаўрэатам. А даведаўся пра гэтую навіну я ў кастрычніку, калі было афіцыйна абвешчана і калі ўжо сродкі масавай інфармацыі дзесьці за сценамі «Валадаркі» пра гэта шырока напісалі. Мяне вадзілі тады на азнаямленне з матэрыяламі крымінальнай справы. У справе было 210 тамоў. Шматкілаграмовая такая справа: уявіце сабе, 210 папак гэтых папер у нашай справе. Гэта тысячы дакументаў, з якімі трэба было знаёміцца перад судовым пасяджэннем. І стоячы ў калідоры перад тым, як зайсці ў пакойчык, каб чытаць гэтыя тамы, дзе таксама звычайна сядзелі адвакатка і адзін са следчых, які вёў гэтую справу, я чую, як мне адзін са зняволеных кажа (там даволі багата палітычных зняволеных, я не ведаў гэтага хлопца): «Алесь, здаецца, вы нобелеўскі лаўрэат?» Здаецца… Я гэта ўспрыняў спачатку як жарт, не паверыў у гэта абсалютна, але калі зайшоў і адвакатка пацвердзіла тое, што яна прачытала, што іншыя адвакаты перадалі ёй, што «твой падсудны — нобелеўскі лаўрэат», то для мяне гэта было вялізнае ўражанне. Я быў моцна ўражаны, бо абсалютна не быў гатовы, вось пра што я тады не думаў, дык гэта пра Нобелеўскую прэмію.

Ну і трэба таксама разумець, я гэта адразу зразумеў, што гэта не чыста мая прэмія, яна не была дадзена мне. Як, дарэчы, часта і даюцца гэтыя прэміі — сімвалічна, каб падкрэсліць нейкую з'яву, нейкую праблему, якая ёсць у свеце ці ў пэўным грамадстве. Такім чынам яна давалася ў свой час Андрэю Сахараву 50 гадоў таму, каб падкрэсліць адсутнасць правоў чалавека ў Савецкім Саюзе і падтрымаць адчайную працу праваабаронцаў таго, савецкага часу, бо тады праваабарончая дзейнасць адназначна заканчвалася зняволеннем, пераследам.

Гэта была прэмія, скажам так, усім дэмакратычна настроеным беларусам, якія выйшлі ў 2020 годзе, выходзілі ў 2021 годзе, працягвалі сваё змаганне за дэмакратыю, за правы чалавека, за справядлівае грамадства, за справядлівыя выбары. Вось усім гэтым людзям гэтая прэмія была дадзена, каб падкрэсліць мужны ўчынак, фактычна подзвіг, гэты народны ўсплёск, які мы бачылі на свае вочы, у якім мы бралі ўдзел наколькі маглі. Зразумела, што толькі мы, «Вясна» ці грамадскія арганізацыі, гэтага не маглі арганізаваць. Мільёны людзей, якія патрабавалі свабоды, — гэта і быў голас дэмакратычнай Беларусі, народнай Беларусі. І прэмія падкрэслівала праблему задушэння свабоды ў Беларусі, тое, што масавыя рэпрэсіі супраць грамадскіх актывістаў, якія разгарнуліся з 2020 года і працягнуліся ў 2021-м, павінны скончыцца, гэта ненармальна. Гэтыя людзі дамагаліся самых элементарных, звычайных рэчаў. І ўлады, адпаведна, нелегітымныя, яны парушаюць правы чалавека, гэта фактычна хунта, якая ўтрымлівае ўладу незаконна. Вось пра ўсё гэта гаварыла гэтая прэмія. Я быў толькі рэпрэзентантам, не больш за тое, адным з тых тысяч, сотняў тысяч людзей, якія хацелі дэмакратыі і правоў чалавека ў Беларусі. Я гэта выдатна разумеў, таму адчування таго, што гэта нейкая вялікая мая заслуга, у мяне не было тады і няма зараз.

Алесь Бяляцкі адразу пасля вызвалення і пераезду з Беларусі ў Вільню. 13 снежня 2025 года

Я мяркую, што гэта сапраўды народная беларуская прэмія, яна належыць усім беларусам, усім дэмакратычным беларусам, якія змагаліся за дэмакратыю, якія рабілі і робяць што могуць. Гэта безумоўна важны момант. Ну і яшчэ трэба ўлічыць, што разам са мною сталі лаўрэатамі дзве праваабарончыя арганізацыі — расійская і ўкраінская. Гэта падкрэслівала трагічную, драматычную сітуацыю, звязаную з вайной, якая разгарнулася ў тым жа 2022 годзе, прэмія прыцягвала ўвагу да гэтага ваеннага канфлікту, бо прэмія — міру. Яна пасылала сігнал і расійскім уладам, і беларускаму рэжыму, і расійскаму рэжыму: спыніце вайну, вы робіце злачынствы. Але гэты сігнал беларускія і расійскія ўлады ўспрымаюць вельмі своеасабліва. Яны разумеюць толькі палітыку сілы, сігналы сілы, гвалту, як і ўсе дыктатары. Угаворы ці гуманныя пасылы яны лічаць вельмі несур’ёзнымі. І ёсць у пэўным сэнсе недаацэнка значэння гэтай прэміі, несур’ёзнасць прысутнічала і пры далейшым маім знаходжанні ў турме.

— Алесь, скажыце, ваш аўтарытэт сярод вязняў і прадстаўнікоў адміністрацыі вырас пасля Нобелеўскай прэміі міру?

— Што тычыцца вязняў, то так. Тыя, хто разумее, хто чуў калі-небудзь пра гэтую Нобелеўскую прэмію, штосьці ведае пра яе, то, безумоўна, яны ставіліся з павагай. Асабліва зараз, калі было шмат размоў пра тое, ці атрымае Дональд Трамп гэтую прэмію, ці не ў 2025 годзе, гэта зноў прыцягнула ўвагу.

Мы сядзім у так званай «ленцы», у «ленінскім пакоі», глядзім тэлевізар, а там ідуць дэбаты, ці атрымае Нобелеўскую прэмію міру Трамп, ці не, а тут сядзіць нобелеўскі лаўрэат разам з такімі ж… Дваццаць чалавек сядзяць на гэтых лаўках, і ён сядзіць паміж імі. Зразумела, што для людзей гэта быў нейкі нонсэнс — як такое можа быць.

Алесь Бяляцкі. Вільня, 16 снежня 2025 года

Але з улікам таго, што беларусы неэмацыйны народ і што ў турме гэта яшчэ больш праяўляецца, бо любыя эмоцыі абсякаюцца адміністрацыяй, лічыцца, што ты павінен там сядзець з закрытым ротам, то, безумоўна, там гэтых выказванняў і пасылаў ад зняволеных было менш. Але было відавочна, што нават у крымінальнікаў, у людзей, якія ніколі не займаліся палітыкай, якія адмоўна ставяцца ўвогуле да ўсёй палітыкі, навіна выклікала пэўную павагу: гэты дзядзька сапраўды нейкі там вельмі вядомы. Гэта спрэс было і ў калоніі, і ў СІЗА. А што датычыцца адміністрацыі — гэта я таксама заўважаў — яны пра гэта ведаюць, па-першае, але яны працуюць. Асабліва тыя, хто робіць кар’еру. Як у любой строгай дзяржаўнай структуры, ёсць больш такія кар’ерысты, а ёсць як бы звычайныя працаўнікі. І вось кар’ерысты працавалі строга па інструкцыях, як трэба адносіцца да палітвязняў, усё гэта распаўсюджвалася і на мяне.

— То-бок палёгкі для нобелеўскага лаўрэата не было?

— Не, асабліва гэта датычылася 2023 года, як толькі я прыехаў у калонію, гэтак было яшчэ і ў 2024-м. Я праходзіў праз усё тое, праз што праходзілі палітычныя зняволеныя. Гэта і знявагі, гэта і размовы на «ты», да цябе ставіліся як да звычайнага зняволенага, як да палітзняволенага. Захацелася начальніку рэжыму — ён цябе распрануў дагала, прымусіў прысядаць, бо ён табе робіць поўную праверку, хаця там у цябе толькі сустрэча з адвакатам. Перад гэтым ён цябе распрануў, а то раптам ты пранесеш нейкую цыдулку ці што ён там шукаў, я не ведаю. Гэта ўсё — здзекі і нечалавечае абыходжанне — было, безумоўна.

І былі бясконцыя пратаколы аб парушэнні правіл унутранага распарадку, яны вельмі любілі выпісваць гэтыя паперы. За любую дробязь і па справе, і без справы — што ты не паголены, у цябе чаравікі не пачышчаныя, ты кепска прыбраў у секцыі, калі твой час прыбіраць, не павітаўся, калі прайшоў начальнік нейкі. Усё гэта было, я і сам не ведаў, што на мяне было столькі папер. Але вось пару месяцаў таму я праходзіў палову тэрміну свайго зняволення. Улічваючы норму «дзень у СІЗА за паўтара ў калоніі» і тое, што мы ў СІЗА правялі амаль два гады, мне атрымалася чыстага тэрміну 9 гадоў і паўтара месяца — тое, што я мусіў адсядзець. Нядаўна я праходзіў атэстацыю за палову гэтага тэрміну і на ёй пачуў, што на мяне, аказваецца, за два з паловай гады знаходжання ў Горацкай калоніі склалі 23 пратаколы аб парушэнні ўнутранага распарадку. Я лічыўся злосным парушальнікам. Нобелеўскі лаўрэат — злосны парушальнік правіл распарадку. Гэта цалкам нармальна, без усялякай шызафрэніі для мясцовага горацкага начальства.

Асабліва балюча было пры вызваленні 13 снежня, калі намеснік начальніка калоніі, начальнік рэжымнага аддзелу, начальнік аператыўнага аддзелу, афіцэры, якія выпускалі мяне з калоніі, забралі ўсе паперы, якія ў мяне былі, усю перапіску, тыя лісты, якія на пачатку да мяне даходзілі, а потым перасталі даходзіць. Але я стараўся захаваць тое, што даходзіла ў 2021, 2022 годзе да пачатку вайны, бо як пачалася вайна, то фактычна мы апынуліся ў інфармацыйнай ізаляцыі, лістоў было вельмі мала.

За ўвесь 2025 год я атрымаў толькі адзін ліст ад жонкі, напрыклад. А яна не атрымала ніводнага майго ліста. Гэта была поўная ізаляцыя. Акрамя таго, я напісаў трыста старонак успамінаў пра музей Максіма Багдановіча і вёў дзённік, у якім імкнуўся занатаваць умовы, каб нешта засталося. Але ўсё гэта засталося там і было фактычна знішчана. Мне не далі вывезці з калоніі ніводнай паперкі. Вось такое стаўленне да цябе, вось ты і нобелеўскі лаўрэат. Ты для іх ніхто там, а не нобелеўскі лаўрэат. Хаця, ведаючы, праз якія колы праходзілі іншыя зняволеныя, якіх білі, якія знаходзіліся ў горшых умовах, чым я, то мушу сказаць, што мяне гэта абышло.

— Ці можаце сказаць, ці былі катаванні, нялюдскае абыходжанне з вамі?

— Нялюдскае абыходжанне, безумоўна, так. Што тычыцца катаванняў — не. Калі цябе зачыняюць у ШЫЗА, а на табе толькі лёгкае адзенне, а ў камеры плюс 8 і ты там мусіш сядзець 10 сутак, не можаш спаць, бо цябе калоціць ад холаду, — гэта што? Гэта і ёсць нелюдскае абыходжанне. Калі ты не можаш сесці, бо паднятыя нары, ты мусіш хадзіць, а лаўка вузкая — 20 сантыметраў. Гэта тое месца, дзе ты можаш пасядзець пры плюс 8 у камеры, максімум плюс 10, а ты ў кашульцы — гэта што такое? Гэта датычыцца ўсіх зняволеных, не толькі палітычных.

Гэтая сабачая савецкая сістэма, якая была накіраваная на знішчэнне любых зняволеных, роўна перайшла ў беларускую сістэму ў такіх месцах, як штрафныя ізалятары, БУРы (баракі ўзмоцненага рэжыму, назва савецкага часу. — РС), самі калоніі, і роўна яна распаўсюджвалася на палітычных зняволеных, часам з асаблівым акцэнтам, асаблівымі пераборамі. Вось і зараз, перад выхадам з турмы, некаторыя палітвязні сядзелі ў БУРы.

— Алесь, як у 2022 годзе вы даведаліся пра напад Расіі на Украіну? Ці вы ведалі пра тое, што ўварванне адбывалася і з тэрыторыі Беларусі, што Беларусь уцягнутая?

— Мы былі тады ў СІЗА і ў нашай камеры быў тэлевізар, мы, безумоўна, глядзелі ўсё, што разгортвалася перад пачаткам вайны, і ўжо па самой атмасферы, па той інфармацыі, якую давалі расійскія прапагандысты ў такіх праграмах, як «60 минут», было зразумела, што непазбежна насоўваецца вайна. Для мяне гэта стала зразумелым месяца за паўтара да вайны, з пачатку 2022 года. Была Алімпіяда, гэта трохі адсунула час пачатку вайны, былі звароты да Пуціна — не пачынай, пакуль ідзе Алімпіяда. Як яна скончылася, то пачаліся ваенныя дзеянні.

Усё гэта было драматычна — вельмі і трагічна — вельмі. Было зразумела, што ідзе дужа агрэсіўная спроба адраджэння расійскай імперыі, пра што я гаварыў дзясяткі разоў перад гэтым, згадваючы грузінскую вайну, Прыднястроўе і само звужэнне дэмакратычнага поля, дэмакратычных магчымасцей для працы палітычных партый, грамадскіх арганізацый. У Расіі гэта адбывалася год за годам. Таму калі пачалася вайна, гэта было страшна і трагічна. Я разумеў, што гэта адаб’ецца на нашым лёсе вельмі моцна. Але што мы там маглі зрабіць? Толькі глядзець і старацца атрымаць, вывудзіць хоць нейкую інфармацыю, слухаючы, чытаючы паміж радкоў. Што беларускія навіны, што расійскія — яны давалі з свайго пункта погляду. Інфармацыя пра тое, што расійскія войскі прайшлі праз беларускую мяжу, з’явілася ў расійскай перадачы «60 минут» фактычна адразу, яны паказвалі гэтыя кадры — як танкі праходзілі праз беларускія памежныя пераходы на тэрыторыю Украіны, і хтосьці там з беларускіх памежнікаў ці мытнікаў здымаў гэтыя танкі.

Потым з’явілася інфармацыя пра ракетныя ўдары з тэрыторыі Беларусі. Потым з’явіліся незразумелыя і неапраўданыя абгрунтаванні Лукашэнкі, што мы, маўляў, абараняліся такім чынам, бо па нас хацелі стукнуць, што гэта быў наш папярэдні ўдар — нейкае глупства. Стала зразумела, што мы ў гэта ўлазім усё больш і больш. Я з вялікім непакоем і трывогай думаў пра тое, што, не дай Бог, Беларусь уцягнуць шырокамаштабна, калі беларускае войска будзе вымушаная браць удзел у гэтых падзеях. Улічваючы, што часткова і Жытомірская вобласць, і Кіеўская былі акупаваныя, падключэнне беларусаў было б страшнай трагедыяй, бо ваенныя канфлікты, войны не залечваюцца і не забываюцца людзьмі. Мы ведаем, наколькі добра ўкраінцы ставіліся да беларусаў усе дзесяцігоддзі да вайны. Але калі пачынаецца вайна, агрэсія з боку Беларусі супраць Украіны, залячыць гэтыя шнары будзе немагчыма яшчэ дзесяцігоддзямі. Яны і зараз ёсць, але маглі б быць вельмі страшнымі — тое, што застаецца пасля вайны на дзесяцігоддзі.

Думаю, што гэта ў пэўнай ступені спыніла і Лукашэнку — апроч таго, што ён выдатна разумеў, што тады поўдзень Беларусі будзе таксама атакаваны, пагараць і НПЗ у Мазыры, і заводы ў Берасці. Тут яшчэ і эканамічны момант адыграў сваю ролю, бо аб палітычных наступствах яны часам думаюць у апошнюю чаргу. Але небяспека поўнага ўцягнення Беларусі ў поўнамаштабную вайну, агрэсію была на працягу некалькіх гадоў. Толькі ў апошнія месяцы Лукашэнка заспяваў ужо па-іншаму: што мы мірная краіна, што мы хочам міру. Гэта дае спадзяванні, што да заканчэння гэтай страшнай вайны Беларусь не будзе поўнамаштабным яе ўдзельнікам.

— Ці звярнулі вы ўвагу, Алесь, што большасць вызваленых 13 снежня беларускіх палітвязняў вывезлі ва Украіну і адвозілі іх у аўтобусах, якія выкарыстоўваюць пры абменах палоннымі?

— Калі мы паміж сабою там гэта абмяркоўвалі (хоць было забаронена, але палітычныя вязні знаходзілі магчымасць падтрымліваць кантакты паміж сабою), то вельмі часта гучала, што мы палонныя. Мы палонныя падчас знаходжання ў калоніі — з улікам таго, што ў Беларусі ўсе гэтыя гады было і працягваецца неабвешчанае ваеннае становішча. Мы мімаволі апынуліся ў ролі палонных, не прызнаных фармальна, але тым не менш. Таму і ўсе гэтыя працэдуры нашага вызвалення вельмі часта нагадваюць вызваленне ваеннапалонных. А як мяне везлі з калоніі з завязанымі вачыма, калі я нават не мог арыентавацца, куды мяне вязуць з гэтых Горак — ці ў Расію, якая там побач, ці яшчэ куды? Я мог толькі здагадвацца, куды мы едзем. Усе гэтыя нюансы паказваюць, што ў пэўным сэнсе палітычныя зняволеныя, якія зараз знаходзяцца ў беларускіх турмах, а там яшчэ сядзіць больш за 1000 чалавек, і ўвесь час адбываюцца новыя арышты, адных выпускаюць, другіх набіраюць, — усе фактычна палонныя гэтага рэжыму. Мы не былі простымі зняволенымі, мы знаходзіліся ў сітуацыі поўнага бяспраўя.

— Ва Украіне была дыскусія, у якой некаторыя вызваленыя беларускія палітвязні не маглі адназначна сказаць, хто нападнік, хто агрэсар. Ці вам там, у калоніі, было зразумела, хто адказны за гэтую вайну?

— Мне цяжка гаварыць за іншых палітвязняў, бо гэта вельмі розныя людзі, вельмі шырокі спектр. Часам гэта вельмі простыя людзі, якія не маюць вышэйшай адукацыі, палітычнага досведу, шмат для каго ўдзел у масавых пратэстах, якія былі ў нас у 2020—21 гадах, — увогуле першы палітычны досвед. Я не бяруся судзіць або даваць ацэнкі, але што тычыцца тых зняволеных, з якімі я меў кантакты, то, безумоўна, мы ўсе выдатна ўсё разумелі — хто ёсць агрэсар, і ў якой сітуацыі знаходзіцца Украіна, і чаму для Лукашэнкі важна было, каб Расія перамагла Украіну, каб там зноў быў савецкі мордар.

Бо ён баяўся, як і Пуцін баіцца, прыкладу станоўчай дэмакратычнай трансфармацыі суседняй краіны, які мог бы стаць заразным узорам для Расіі і для Беларусі. Яны гэтага страшна баяцца. Як у XVIII стагоддзі Прусія, Расія і Аўстрыя дзялілі Рэч Паспалітую, то адна з прычын была (Кацярына II пісала пра гэта), што мы, Вялікае Княства Літоўскае, беларусы ў тым ліку, — рассаднік дэмакратычнай заразы, нам гэта не трэба. Гэтая агрэсія XVIII стагоддзя фактычна паўтарылася і зараз — таму і Лукашэнка браў у гэтым удзел. Бо для захавання таталітарнай, постсавецкай сістэмы ім трэба пашырэнне яе поля.

А для нас, для дэмакратычнай часткі беларускага грамадства, надзвычай важна, каб Украіна заставалася незалежнай дзяржавай, дэмакратычнай дзяржавай, дзяржавай — сябрам Еўрапейскага Саюза. Тады і ў нас з’яўляюцца перспектывы адбіцца ад гэтай расійскай імперыі, захаваць сваю незалежнасць і ўрэшце стаць часткай еўрапейскай супольнасці. Рэпрэсіі ў Беларусі працягваюцца, і сітуацыя зараз значна горшая, чым яна калі-небудзь была — і заканадаўча, і вайскова, і ядзерная зброя, і змена так званай Канстытуцыі, калі Беларусь не стала нейтральнай дзяржавай, — усё накіравана на тое, каб захаваць у Беларусі існую ўладу, сістэму ўлады, каркас гэтай постсавецкай сістэмы. Але гэта будуецца на пяску, на зыбкай аснове, бо побач ёсць зусім іншы прыклад. Побач будзе незалежная Украіна, сябра Еўрасаюза, калі ўкраінцы даб’юцца, а я ў гэта веру, тых мэт і задач, якія зараз стаяць перад украінскім грамадствам.

Уявіце сабе: Беларусь з усіх бакоў будзе акружана краінамі Еўрасаюза. Гэта зусім іншая сітуацыя, нават чым была перад 2020 годам. Вось чаму агрэсары пачыналі гэтую вайну. Я ўжо не кажу «Украіна — сябра НАТА», гэта пад пытаннем, асобнае пытанне. Уплыў Еўрапейскага Саюза будзе, і, хоць улады Беларусі імкнуцца спыніць гэты ўплыў, ён будзе непераадольны. Для нас стратэгічна важна, каб Украіна перамагла ў гэтай вайне, стратэгічна перамагла. Гэта цяжка, са стратай тэрыторый, але стратэгічна яны перамагаюць, бо Пуцін не дабіваецца свайго. А мэта яго — знішчыць гэтую краіну.

Як гэтага не разумець, даючы каментары «а што гэта за вайна», «а хто выйграе», — я не ведаю, як гэта зразумець. Значыць, людзі не займаюцца ніякім аналізам. У турме інфармацыя абмежаваная, але ты ж глядзіш расійскае тэлебачанне, ты глядзіш нейкія факты, якія там адбываюцца, а з гэтых фактаў, адкідваючы каментары, ты сам можаш рабіць высновы, што там адбываецца, вось і ўсё.

— Алесь, вы ацанілі дэградацыю пенітэнцыярнай і судовай сістэмы Беларусі за гэтыя гады. А як агульна ацэньваеце тое, як памянялася Беларусь з пачатку вайны?

— Я ўжо казаў, што мы вярнуліся на сталінскія рэйкі. Адзінае, што добрае зараз застаецца, — гэта, безумоўна, людзі. Безумоўна. Нягледзячы на тое, што я сядзеў у турме, я маральна адчуваў сябе вельмі камфортна, бо беларускі народ, які б ён ні быў, — ён і ў турме такі самы, і на волі такі самы, і ты там сядзіш сярод беларусаў. Мне было вельмі класна і я не адчуваў нейкага дыскамфорту, не было ніякай настальгіі.

Быў сум па волі, па родных. Было разуменне, што гэты рэжым не заканчваецца, не прайграе, што ён умацоўваецца і як бы спрабуе ўмацаваць свае сілы і магчымасці на грамадскім узроўні, на ўзроўні кантролю над грамадствам. Яны гэта рабілі і робяць зараз у яўнай меншасці, проста як банда тэрарыстаў, якая захапіла цягнік, горад ці вёску і наводзіць там свае парадкі.

Але гэта не іх людзі. Людзі — нашы, вось што трэба разумець. Нашы людзі застаюцца, нікуды не дзеліся тыя, што выходзілі на масавыя пратэсты, хоць частка з іх зараз баіцца выказацца, частка з’ехала, частка маўчыць, але беларускія ўлады жывуць зараз у варожым асяроддзі. Што б яны ні паказвалі, што б яны ні гаварылі. Таму мне было там нармальна.

Я ўлічваю, што ўлады не збіраюцца здавацца, яны звярнуліся да нечуваных, небывалых рэпрэсій — мы ніколі не перажывалі такі ўзровень рэпрэсій, які абваліўся на беларускае грамадства, пачынаючы з 2020 года. Вось такі змрочны перыяд нашай гісторыі, але гэта і перыяд барацьбы. Працягваецца барацьба за дэмакратыю, за правы чалавека, за годнае існаванне, за справядлівасць урэшце. Гэта такія рэчы, якія ў людзей проста не вытруціць. Моладзь тым больш жыве на гэтых падставах, старое пакаленне, выхаванае яшчэ ў Савецкім Саюзе, паступова адыходзіць, такіх людзей фізічна становіцца ўсё менш і менш. Таму я перакананы, што раней ці пазней сітуацыя зменіцца да лепшага.

Проста будзе неяк па-іншаму, чым пазначалася ў 2020 годзе, калі людзі мірным шляхам пераконвалі беларускія ўлады пачаць маштабныя дэмакратычныя рэформы ў краіне. Ніхто ж не казаў, што мы вас там пазабіваем, мы вас на слупах будзем вешаць, вы там такія і сякія. Ад іх прасілі, патрабавалі: пачынайце рэформы. Улады сказалі «не», адказалі на гэта рэпрэсіямі, якія абваліліся на беларускае грамадства. Значыць, перыяд супрацьстаяння будзе яшчэ працягвацца, але ўрэшце, я думаю, перспектывы для таталітарнай недэмакратычнай улады ў Беларусі — безнадзейныя.

— У вашых словах я чую аптымізм.

— Безумоўна, гэтая цяжкая гісторыя, гэтыя цяжкія гады, якія мы пражылі — 200 гадоў з таго часу, як Беларусь была акупаваная Расійскай імперыяй — яны паказваюць, што гэтае імкненне да волі, да незалежнасці проста невынішчальнае ў беларусах.

— Ці дапамагалі вы ў турме як праваабаронца іншым людзям?

— Магчымасці там вельмі абмежаваныя, што я мог там зрабіць з таго, што рабіў на волі? Нічога. Вядома, мы дзяліліся, калі атрымлівалі нейкія пасылкі, была магчымасць дапамагаць адзін аднаму, найперш палітычным зняволеным. Але гэта тычылася не толькі іх. Мне дапамагаў шмат хто з зняволеных: гэта магла быць шакаладка, проста добрае слова, упэўненасць, што гэты чалавек не кіне табе камень у плечы, вобразна кажучы. Што ты можаш спаць спакойна, не хвалявацца за сваё жыццё. Гэтая салідарнасць людзей, якія сядзелі ў турме, палітычных у першую чаргу, вельмі моцна адчувалася. Я знаходзіўся ў такім жа стане, як усе іншыя, як сам атрымліваў, то і сам дзяліўся, натуральна, сам аддаваў і цыгарэты, і нейкія самыя элементарныя рэчы. Тым не менш я ніколі не страчваў думкі, што наша знаходжанне ў турме і ёсць нашай праваабарончай працай.

— Які быў бы ваш зварот да тых, хто і зараз у турме, да палітвязняў, да тых, хто на волі, але ў эміграцыі, да тых беларусаў, якія дома чакаюць на лепшае?

— Не страчвайце надзеі, не апускайце рукі, працягвайце працаваць дзеля сябе саміх у першую чаргу, дзеля беларускага грамадства, дзеля незалежнай дэмакратычнай Беларусі.

Каментары да артыкула