Apošnija biełaruskija hałasy. U Łathalii poŭnaściu vymierła biełaruskaja mova

Łathalija — uschodni kraj Łatvii — zaŭsiody była ŭnikalnym kulturnym skryžavańniem. Tut, siarod błakitnych azior i katalickich kaściołaŭ, stahodździami hučała «prostaja mova» — aŭtentyčnaja biełaruskaja havorka. Adnak siońnia navukoŭcy vymušanyja kanstatavać: biełaruskaja havorka ŭ Łatvii imkliva sychodzić u niabyt, zastajučysia tolki ŭ archiŭnych zapisach.

Vid na Prydrujski kaścioł z boku biełaruskaj Drui. Fota: Jandeks Karty

Ad časoŭ kryvičoŭ

Historyja biełaruskaj prysutnaści ŭ Łathalii pačynajecca zadoŭha da źjaŭleńnia sučasnych miežaŭ. Jašče ŭ V—VIII stahodździach hetyja ziemli pačali asvojvać kryvičy. Pra hłybiniu hetych suviaziaŭ śviedčyć sam łatyšski etnonim krievs (ruski), jaki pieršapačatkova paznačaŭ mienavita kryvičoŭ.

U časy Połackaha kniastva Dźvina była hałoŭnaj handlovaj arteryjaj, i Połack mieŭ tut vialiki palityčny i kulturny ŭpłyŭ. Paźniej, ciaham stahodździaŭ, hetyja ziemli ŭvachodzili ŭ skład Vialikaha Kniastva Litoŭskaha i Rečy Paspalitaj, dzie słavianski elemient zastavaŭsia daminujučym u mnohich vałaściach.

U časy Rasijskaj impieryi administracyjnaj miažy pamiž ziemlami Łathalii i sučasnaj Biełaruśsiu nie isnavała, što spryjała svabodnamu pieramiaščeńniu nasielnictva, ahulnamu ekanamičnamu i kulturnamu žyćciu. Dźvinsk (Daŭhaŭpiłs), Lucyn (Łudza) i Režyca (Rezekne) byli paviatovymi haradami Viciebskaj hubierni. Pavodle pierapisu 1897 hoda, biełarusy składali značnuju častku nasielnictva hetych pavietaŭ, a ŭ niekatorych vałaściach — absalutnuju bolšaść.

Biełaruskaja Łathalija: ad Karskaha da sučasnych daśledavańniaŭ

Biełaruskaja mova na terytoryi sučasnaj Łatvii ŭ 1903 hodzie. Pavodle etnahrafičnaj karty biełaruskich havorak Jaŭchima Karskaha. Štrychoŭkaj pakazanyja havorki z mocnym akańniem i ćviordym [r], kropkami — havorki ź miakkim [r']. Karta z pracy Jankoviaka. 

Historyja fiksacyi biełaruskaj movy ŭ hetym rehijonie pačałasia ŭ 1903 hodzie z maštabnaj ekśpiedycyi akademika Jaŭchima Karskaha. Tady jon akreśliŭ miežy raspaŭsiudžvańnia biełaruskich havorak značna dalej na poŭnač, čym sučasnaja dziaržaŭnaja miaža. Karski adznačaŭ, što miascovaje nasielnictva zachoŭvała kłasičnyja rysy biełaruskaj fanietyki: dziekańnie, ciekańnie, frykatyŭnaje [h] i ćviordaje [r]. Karski malavaŭ miežy biełaruskich havorak daloka za Dźvinoj, uklučajučy ŭ ich Iłukštu i navat miastečka Korsaŭka (Karsava) na poŭnačy. Praz stahodździe karcina źmianiłasia kardynalna.

U apošnim numary navukovaha časopisa Acta Albaruthenica (2024) apublikavana daśledavańnie polskaha linhvista Mirosłava Jankoviaka, jaki z 2004 da 2019 hoda prajšoŭ šlachami Karskaha (uvahu na daśledavańnie źviarnuŭ kanał «De facto. Biełaruskaja navuka»). Vysnovy jaho šmathadovych palavych daśledavańniaŭ hučać jak epitafija źnikłaj movie.

Poŭnač i zachad: poŭnaja asimilacyja

Pavodle dadzienych Mirosłava Jankoviaka, najbolšyja straty adbylisia ŭ paŭnočnaj častcy histaryčnaha areała. Vakolicy miastečka Korsaŭka (Karsava), dzie jašče ŭ pačatku XX stahodździa fiksavalisia biełaruskija havorki, siońnia całkam rusifikavanyja. Miascovaje słavianskaje nasielnictva pierajšło na ruskuju movu, i znajści nośbitaŭ biełaruskaha dyjalektu tam užo niemahčyma.

Padobnaja situacyja nazirajecca i ŭ Iłukštanskim paviecie (levabiarežža Dźviny). Hety rehijon zaŭsiody mieŭ mocny polski ŭpłyŭ, a ŭ saviecki čas tut daminavała ruskaja mova. Navat paślavajennyja pierasialency z Brasłaŭščyny nie zmahli paŭpłyvać na moŭny łandšaft i chutka asimilavalisia. Siońnia biełaruskaja havorka tut praktyčna nie sustrakajecca.

Dahdski i Ziłupski paviety: mihranty biez karanioŭ i źmiašeńnie z ruskaj movaj

Biełaruskaja mova na terytoryi sučasnaj Łatvii ŭ 1914 hodzie. Pavodle karty Maskoŭskaj dyjalektałahičnaj kamisii. Karta z pracy Jankoviaka

U Dahdskim paviecie, jaki histaryčna źjaŭlajecca łatyšskim (łathalskim), biełaruskaja mova źjaviłasia pieravažna paśla 1945 hoda razam z pracoŭnymi mihrantami, jakija jechali ŭ savieckija kałhasy.

Nie majučy hłybokich karanioŭ, hetaja mova chutka źnikaje.

Siońnia jaje reštki fiksujucca tolki ŭ samym uschodnim kutku pavieta, kala vioski Asune.

U pamiežnym Ziłupskim paviecie situacyja bolš składanaja. U vioskach Harani, Pasiń i Šuškava ŭsio jašče možna pačuć miascovuju havorku. Adnak jana mocna transfarmavałasia pad upłyvam ruskaj movy, jakaja daminuje ŭ rehijonie. Navukoŭcy charaktaryzujuć sučasny stan miascovaj havorki jak pierachodny abo źmiešany typ.

Krasłaŭski paviet: zaniapad tradycyjnaha centra

Krasłaŭski paviet doŭhi čas zastavaŭsia samym ustojlivym rehijonam bytavańnia biełaruskaj movy ŭ Łatvii. Vioski na poŭdzień ad horada — Indra, Prydrujsk, Vajvady — zachoŭvali movu daŭžej za inšych. Asablivaściu hetaha kraju była tak zvanaja «prostaja mova», jakoj karystalisia navat tyja žychary, jakija vyznačali svaju nacyjanalnaść jak palaki.

Adnak ciapier i tut adbyvajecca imklivy praces moŭnaha zruchu. Ruskaja mova vykonvaje rolu prestyžnaha srodku znosin, vyciskajučy dyjalekty z štodzionnaha ŭžytku. Małodšaje i siaredniaje pakaleńnie ŭžo nie pierajmajuć movu prodkaŭ.

Pryčyny źniknieńnia

Navukoŭcy vyłučajuć hałoŭny faktar źniknieńnia biełaruskich havorak — demahrafičny.

Aktyŭnymi nośbitami aŭtentyčnaj havorki zastajucca ludzi, narodžanyja ŭ 1920—1940‑ia hady. Pakaleńnie 1950‑ch hadoŭ užo pieravažna ruskamoŭnaje, z zachavańniem asobnych fanietyčnych rysaŭ (akcentu).

Situacyju paharšaje adsutnaść instytucyjnaj padtrymki: biełaruskaja mova ŭ rehijonie nie vykarystoŭvajecca ni ŭ školnaj adukacyi, ni ŭ relihijnym žyćci kaściołaŭ.

Adsutnaść prytoku novaha nasielnictva ź Biełarusi taksama robić praces niezvarotnym.

Kali ŭ pačatku XX stahodździa Karski pisaŭ pra dziasiatki tysiač nośbitaŭ, to sučasnyja acenki kolkaści ludziej, jakija vałodajuć čystaj dyjalektnaj biełaruskaj movaj u Łatvii, vymiarajucca dziasiatkami čałaviek.

Faktyčna havorki pierastajuć być srodkam žyvych znosin i pierachodziać u razrad miortvych abjektaŭ, jakija možna vyvučać tolki pa archiŭnych zapisach.

Kamientary da artykuła