Vincent Hadleŭski — śviatar i nacyjanalist

Niaśviž, 1918 hod. Rynkavaja płošča poŭnicca narodam, pierad pašychtavanymi polskimi lehijanierami maje vystupić hienierał, a pierad im -- ksiondz ź vitalnym słovam. Usio jak maje być. Karotka stryžany, z udumlivym pozirkam dy masiŭnymi skivicami, učorašni sieminaryst uzychodzić na źbituju za noč trybunu, prybranuju viankami dy bieła-čyrvonymi stužkami.

“…I pamiatajcie, vy znachodziciesia na biełaruskaj ziamli, tamu pavodźcie siabie prystojna!” – skončyŭ pramovu Hadleŭski. Zapanavała ciša. Tolki siabry miascovaha polskaha aktyvu žvava pierahladalisia dy paciskali plačyma. Hienierał u kanfiederatcy niečakana paviarnuŭsia da žaŭnieraŭ: «Čuli, jak vy pavinnyja siabie pavodzić?»

Pra Hadleŭskaha ŭ Biełarusi dahetul viadoma mała – za ŭvieś čas tolki karotkija publikacyi dy niekalki brašurak. Ideja vydańnia zboru tvoraŭ Hadleŭskaha ŭźnikła ŭ historykaŭ Andreja Vaškieviča i Alesia Paškieviča paśla skančeńnia pracy nad zbornikam ksiandza Adama Stankieviča ŭ 2008. «Stankievič — historyk i aśvietnik, jaki šmat pisaŭ i maje vialikuju spadčynu, tamu, rychtujučy jaho tom, my vybirali najlepšaje. Z Hadleŭskim situacyja advarotnaja: nam treba było sabrać jahonyja pracy».

U zbornik Hadleŭskaha aŭtary sabrali ŭsiu viadomuju spadčynu, a taksama bijahrafičny narys na 100 staronak.

«Kniha stanie siensacyjaj. Tajamnicy pakul raskryvać nie budziem. Dakumienty znachodzili ŭ Maskvie, Vilni, Varšavie, Minsku, Lvovie, niešta pryjšło ažno sa Štataŭ… Spadziajusia, što za hod daviadziem knihu da kanca, chacia situacyja ź biełaruskimi vydavieckimi spravami ciapier niepradkazalnaja», — kaža Vaškievič.

Słuhi naroda

U pačatku XX st. u katalickija duchoŭnyja sieminaryi pryjšło pakaleńnie biełaruskich sialanskich dziaciej.

Treba razumieć realii Rasijskaj impieryi, kali sielaninu-kataliku atrymać univiersiteckuju adukacyju było amal niemažliva. Pravasłaŭny moh pastupić u nastaŭnickuju sieminaryju, jak heta zrabili Jakub Kołas, Janka Maŭr, Symon Rak-Michajłoŭski dy inšyja.

Katalik ža pavinien byŭ zdać eksternam kurs himnazii i dalej iści abo ŭ junkierskaje vučylišča, abo ŭ duchoŭnuju sieminaryju. Va ŭniviersitet było nielha: ščaślivy vyniatak tut — Branisłaŭ Taraškievič, jakomu dapamahła miascovaja pamieščyca. Tak u vilenskaj duchoŭnaj sieminaryi apynułasia niekalki dziasiatkaŭ chłopcaŭ, jakija ŭśviadomili siabie biełarusami. Jany i dali pačatak mahutnaj chryścijanska-demakratyčnaj płyni. Zaanhažavanych u nacyjanalny biełaruski ruch katalickich śviataroŭ było kala 50 čałaviek — 15% usich śviataroŭ, jakija dziejničali na toj čas u Biełarusi.

U 1922 hodzie z 40 aktyvistaŭ, jakija skłali Biełaruski vybarčy kamitet, što hurtavaŭ biełarusaŭ na vybarach u polski siejm, było 9 ksiandzoŭ i nivodnaha pravasłaŭnaha śviatara. Amal pałova vydadzienych u mižvajennaj Polščy biełaruskich knižak pachodziła z drukarni imia Franciška Skaryny, jakuju trymali chadeki. Nie kažučy ŭžo pra pieryjodyku — «Krynicu», «Biełaruskuju krynicu», «Chryścijanskuju dumku», samyja tryvałyja vydańni na toj momant.

Hadleŭski i Stankievič — dźvie samyja jaskravyja postaci ŭ hetaj płyni, kaža Vaškievič. Hadleŭski cikavy akurat jak palityk i hramadski dziejač, choć u sojm jon nikoli nie abiraŭsia. Jaho płanavali vysunuć kandydatam u 1927-m, i jon by prajšoŭ, ale ad carkoŭnych uładaŭ jon tady atrymaŭ aficyjnuju zabaronu na ŭdzieł u vybarach, chacia polskija śviatary bałatavalisia biez prablem.

Staleńnie nacyjanalista

Hadleŭski pryjšoŭ da biełaruščyny padčas Pieršaj suśvietnaj vajny. Kali Stankievič pačaŭ dziejničać jašče 19-hadovym sieminarystam u 1910--1911 hh., dyk Hadleŭski zrabiŭ rašučy krok u bok nacyjanalizmu hadoŭ u 25. Sam jon pisaŭ, što pakul nie trapiŭ u katalickuju duchoŭnuju sieminaryju ŭ Pieciarburhu, nacyjanalnyja pytańni jaho mała cikavili. Darečy, jon byŭ siarod najlepšych vučniaŭ i ŭ sieminaryi, i ŭ akademii. Atrymaŭ stupień mahistra.

Hadleŭski byŭ adnym z arhanizataraŭ Źjezda biełaruskaha katalickaha duchavienstva ŭ mai 1917, aktyŭna ŭdzielničaŭ u praviadzieńni I Usiebiełaruskaha źjezda taksama ŭ 1917-m. Źjezd prachodziŭ kanfliktna, niespakojna, tamu, kab sucišyć i skansalidavać ludziej, byli arhanizavanyja lekcyi pa historyi i kultury Biełarusi. Adnym ź lektaraŭ byŭ akurat Hadleŭski.

U 1918 h. Hadleŭski ŭvajšoŭ u «skirmuntaŭskuju», pravuju, ułaśnickuju, častku Rady BNR. Paźniej, kali Minsk akupavali palaki, za svaju aktyŭnuju dziejnaść byŭ vysłany ŭ Niaśviž — vykładać u nastaŭnickaj sieminaryi, dzie i adbyłasia historyja z pramovaj pierad hienierałam.

Haliččyna za 50 hadoŭ, Žodziški — za 5

Kali Hadleŭski pryjechaŭ u Žodziški ŭ 1921 h., jon ubačyŭ razburanaje vajnoj miastečka — try hady tam prachodziŭ niamiecka-ruski front.

Ksiondz Hadleŭski adbudavaŭ kaścioł, baraniŭ pravy ludziej: dabivaŭsia lesu na adbudovu dla achviaraŭ vajny dy paharelcaŭ, vybivaŭ ziamlu, abaraniaŭ pravy sialanaŭ na siervituty. Ludzi palubili Hadleŭskaha.

Zhodna z polskaj zakanadaŭčaj praktykaj, u taho, chto nie moh zapłacić padatki, apisvali majomaść i pradavali na viaskovaj vulicy susiedziam. U 1925 h. Hadleŭskaha sprabavali zasudzić za jahony nakaz tym, chto nabyvaŭ, addać susiedziam usio ich kanfiskavanaje majno biaspłatna. Takija pavodziny byli «złačynstvam». Ale mienavita tak ksiondz vychoŭvaŭ supolnaść.

U 1924 h. Hadleŭski ŭvodzić biełaruskuju movu ŭ słužbu: na jahonyja kazani pačynajuć pryjazdžać ludzi z usich vakolic. Tady arhanizujecca list ad miascovych «šlachieckich» kłanaŭ. U adkaz parafijanie pačali źbirać podpisy za svajho ksiandza… Skončyłasia ŭsio «plebiscytam» — vybarami movy słužbaŭ, padčas jakoha palicyja ŭvajšła na kaścielnyja mohiłki i ŭstalavała kulamiot na zvanicy. Cudam abyšłosia biez kryvi — u hetym taksama zasłuha Hadleŭskaha.

Na ksiandza chacieli paviesić niešta nakštałt «arhanizacyi masavych biesparadkaŭ», ale nie znajšłosia śviedak. Padšukali inšy artykuł — «antydziaržaŭnaja dziejnaść»: tady Hadleŭski ŭžo byŭ aktyvistam Biełaruskaj chryścijanskaj demakratyi (aficyjna partyja paŭstała ŭ 1926). U turmie jon pravioŭ 16 miesiacaŭ.

Pa vychadzie z turmy Hadleŭski ŭznačalvaje Biełaruski instytut haspadarki i kultury i zajmajecca nastupnyja 8 hadoŭ aśvietaj: jeździć pa vioskach, čytaje lekcyi, umacoŭvaje hurtki, zaviazvaje kantakty, padtrymlivaje škoły, u tym liku hrašyma. Sam ža vykładaŭ Zakon Božy ŭ adnoj ź vilenskich himnazijaŭ, zarablajučy litaralna kapiejki.

U Žodziški ksiandzu navat pryjazdžać było aficyjna zabaroniena. Nastupnym razam Hadleŭski adviedaje svaju parafiju tolki ŭ 1942 h. — sialanie sustrenuć jaho avacyjami i bieł-čyrvona-biełymi ściahami.

«Hadleŭski stvaryŭ u Žodziškach precedent, jaki moh by źmianić historyju kaścioła ŭ Biełarusi i naohuł nacyjanalnaha ruchu, — adznačaje Vaškievič. — Toje, na što ŭ Haliččynie va ŭkraincaŭ z maŭklivaj zhody aŭstryjcaŭ pajšło 50 hadoŭ, u Žodziškach praz ahromnistyja pieraškody było dasiahnuta za niejkija 5!»

Na ŭskrajku puščy

«U 2009 h. ja byŭ u Šuryčach, na radzimie Hadleŭskaha, — kaža Vaškievič. — Heta samy ŭskrajek Biełaviežskaj puščy, Śvisłacki rajon. Razmaŭlaŭ sa starymi, jakija dahetul jaho pamiatajuć. Dziakujučy znojdzienym Hienadziem Siemienčukom materyjałam nam udałosia vyśvietlić, što Hadleŭskija žyli tam prynamsi z 1770-ch».

Heta była kłasičnaja pracavitaja sialanskaja siamja. Chatu, dzie naradziŭsia Hadleŭski, na žal, spalili kazaki ŭ 1915. Ziamli mieli mała, baćka byŭ vydatnym cieślem, padrablaŭ i ŭ Vilni, i ŭ Varšavie. Siamja jeździła za im. U Varšavie dahetul zachavaŭsia dom, dzie žyŭ maleńki Vincent. U farmavańni asoby Hadleŭskaha hetyja padarožžy adyhrali svaju rolu, jak i baćkavy pohlady -- pabožnaść dy biełaruskaść. Baćka pamior u 1919, a maci Hadleŭski paśla zabraŭ z Šuryčaŭ. Jana pieražyła zabojstva syna ŭ 1942-m i pamierła paśla vajny.

Zachavałasia i tut cikavaja historyja. Kali Hadleŭski ŭ 1925 pryjechaŭ u parafijalny kaścioł u Porazava, to sutyknuŭsia z bajkotam z boku ksiandzoŭ Vaŭkavyskaha dekanata za svaje nacyjanalnyja pohlady. Hadleŭski apisvaŭ hety epizod va ŭspaminach, svaju kryŭdu, jak pryjšoŭ na mahiłu baćki, adkul jaho vyhnała palicyja, što nieadstupna sačyła za im…

Ale niadaŭna vyśvietliłasia, što hetaja historyja mieła inšy padtekst: inicyjataram bajkotu byŭ ks. Burak, nastajaciel kaścioła ŭ Mścibavie. U 1920, pierad prychodam na Vaŭkavyščynu balšavikoŭ, toj źjechaŭ, kinuŭšy svaich parafijanaŭ. Nie było kamu adpraŭlać duchoŭnyja patreby, i ŭvieś čas balšavickaj akupacyi 1920 pa prośbie ludziej u ich słužyŭ… Hadleŭski z susiednich Šuryčaŭ.

Ujaŭlajecie, što značyła być ksiandzom letam 1920 hoda? Kali balšaviki zapatrabavali mietryki, kab rabić mabilizacyju, Hadleŭski razam z zakrystyjanam spaliŭ archiŭ. Balšavikoŭ prahnali, viarnuŭsia ks. Burak, ale ŭ jaho bijahrafii ŭžo źjaviłasia adpaviednaja staronka. Heta i abumoviła kryŭdu, jakaja vyliłasia ŭ intryhi dy bajkot u 1925-m.

Ci stajała za Hadleŭskim siła?

Viersijaŭ zabojstva Hadleŭskaha bahata. Byli pryčynaj «razborki» ŭ najvyšejšych ešałonach niamieckaj ułady ci toje, što Hadleŭski byŭ lidaram Biełaruskaj niezaležnickaj partyi?

«Na maju dumku, mieŭ miesca niejki siaredni varyjant, — tłumačyć Vaškievič. — Hetuju ideju vydatna vykazaŭ Anton Šukiełojć: maŭlaŭ, chto realna padychodziŭ na rolu nacyjanalnaha lidara? Nie Akinčyc, nie Astroŭski, a mienavita Hadleŭski. Ale niemcam nie patrebnyja byli lidary — tolki pieški».

Hadleŭski ciaham vajny zajmaŭ pasadu hałoŭnaha školnaha inśpiektara, i pastupova ŭ jaho abmalavaŭsia vyrazny kanflikt z nacystami. Idejnym hiermanafiłam Hadleŭski nie byŭ nikoli — heta byŭ niezaležnik. Niemcaŭ jak patencyjnaha sajuźnika Hadleŭski pačaŭ razhladać tolki ŭ 1939, paśla anieksii Čechasłavakii, kali stała zrazumieła, što vajna budzie, i biełarusy apynucca ŭ centry suśvietnaj zaviruchi.

Voś słovy Hadleŭskaha: «Čym hetaja bura skončycca — niemaviedama. Adno dla nas peŭnaje, što kali b hetaja bura nie abminuła biełaruskaha narodu, dyk hałoŭnym praviłam dla ŭsich biełarusaŭ… pavinna być adno: abarona i zachavańnie biełaruskaj nacyi. Da hetaha my ŭsie pavinny iści nie tolki ŭ časie supakoju, ale tym bolej u časie bury».

Zajmajučy aficyjnuju pasadu hałoŭnaha školnaha inśpiektara, Hadleŭski byŭ adnym z arhanizataraŭ Samaachovy — pieršaha zbrojnaha biełaruskaha farmavańnia, dazvolenaha niemcami. Hadleŭski stvaraŭ sietku: abjazdžaŭ nasielenyja punkty, zaviazvaŭ kantakty, šukaŭ ludziej. Było bahata kadraŭ z davajennych strukturaŭ kštałtu TBŠ i Biełaruskaha instytuta haspadarki i kultury, jakija Hadleŭskaha padtrymlivali.

U jaho Žodziškach, jakija padčas vajny pieratvarylisia ŭ centr Smarhonskaha pavieta, stvaryŭsia adzin z najmahutniejšych atradaŭ Samaachovy. Mienavita tamu ŭ 1943 pa Žodziškach naniesła adzin ź pieršych udaraŭ polskaja Armija Krajova.

Isnuje viersija, što Hadleŭskaha padstavili balšaviki. I pra heta budzie ŭ knizie…

Čałaviek Idei

Hadleŭski byŭ čałaviekam Idei — idei niezaležnaści Biełarusi. Pry hetym jon zastavaŭsia katalickim śviatarom. Vysokaadukavany čałaviek, jon zrabiŭ druhi ŭ najnoŭšaj historyi Biełarusi pierakład Jevanhiellaŭ (pieršy naležyć pratestantu Dziekuć-Maleju).

A ŭ 2008 hodzie hrodzienski biskup nie dazvoliŭ paviesić pamiatnuju šyldu ŭ honar Hadleŭskaha ŭ kaściole ŭ Žodziškach, chacia jana ŭžo była hatovaja i na joj było napisana pra Hadleŭskaha tolki jak pra relihijnaha dziejača. Matyvacyja biskupskaj kuryi: «Nie budziem viešać šyldy ludziam, jakija zajmalisia palitykaj». Zatoje ŭ tym samym 2008 hodzie ŭ susiednim Vojstamie «adnavili» pamiatnuju šyldu ŭ honar… Piłsudskaha. Moža, maršałak byŭ relihijnym dziejačam?

«Hadleŭski zahinuŭ jak śviatar i nacyjanalist, — padahulniaje Vaškievič. — Pa tym, jak jon spałučyŭ pracu ideołaha i praktyka biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu, pa čałaviečych jakaściach heta była vyklučnaja asoba. Dumaju, nie pamylusia, kali nazavu jaho Kalinoŭskim XX stahodździa».

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0