Kinafiestyval «Listapad» sioleta byŭ admietny pakazam pieršych biełaruskich filmaŭ, stvoranych u 1920-ja. Usie stužki hetych biazhukavych filmaŭ studyi «Biełdziaržkino» zachoŭvajucca ŭ Dziaržfilmafondzie Rasijskaj Fiederacyi — byłym Dziaržfilmafondzie SSSR. Raźvitvacca sa svaimi zborami kiraŭnictva archiva nie źbirajecca. Ich arhumient: «My heta ŭsio zachavali».
U Biełarusi ž aŭtentyčnych kopij ułasnych pieršych stužak niama. Upieršyniu my zmahli pabačyć filmy sa stužak dvaccatych hadoŭ — z usimi ich šurpataściami, drapinami, ale i z žyvym adčuvańniem taje epochi.
Što heta za epocha? Pieršaje dziesiacihodździe pieramožnaj savieckaj ułady z NEPam, biełarusizacyjaj i indaktrynacyjaj radykalnaj viersii marksizmu. Stužka «Kastuś Kalinoŭski» idealna ilustruje hety supiarečlivy palityka-ideałahičny mikst.
Stužka
Film «Kastuś Kalinoŭski» źniaŭ u 1927 režysior Uładzimir Hardzin (1877—1965), jaki zrabiŭ sabie imia ŭ kiniematohrafie jašče ŭ darevalucyjnyja časy. Toje, što ŭ biełaruski film byŭ zaprošany rasijski režysior, zrazumieła — u Biełarusi jašče nie isnavała kiniematahrafičnaj bazy, filmy zdymali ŭ Leninhradzie, u pamiaškańni byłoha teatra «Kryvoje lusterka» (kanał Hrybajedava, 90/2). Biełaruskaja kinastudyja, paźniej nazvanaja «Savieckaja Biełaruś», pracavała tut da 1939. Tut Hardzin źniaŭ svajho «Kalinoŭskaha». Niamaja karcina z rasijskamoŭnymi tytrami mieła 7 častak, a zdymki adbyvalisia ŭ pałacach pad Leninhradam.Stužka maje vyrazny ideałahičny pasył. Jaje hałoŭny hieroj, pravadyr sialanskaha paŭstańnia, supraćstaić jak carskim karnikam, tak i šlachieckim insurhientam. Niepryniaćcie Kalinoŭskim svajho byłoha atačeńnia pieranosicca i na byłoje kachańnie — u prysutnaści paŭstancaŭ-sialanaŭ Kastuś admaŭlajecca paznać svaju siabroŭku Jadźvihu Skirmunt.
Asobnyja sceny filma vyrašany ŭ žanry bajevika — ź pierastrełkami i pahoniami, dziei filma adbyvajucca na fonie pryhožaj pryrody i ŭ atačeńni cikavaj architektury.
Heta kaściumiravany film — nie tak užo i bahata času prajšło ad źviaržeńnia manarchii, i ŭniforma carskaj armii była jašče dobra viadomaja mastakam i akcioram.
Akciorskaje jadro filma — heta suzorje rasijskich vykanaŭcaŭ. U roli Kalinoŭskaha vystupiŭ Mikałaj Simanaŭ, panny Jadźvihi — Sofja Maharył, pana Storžynskaha — Barys Livanaŭ (baćka «Šerłaka Chołmsa» Vasila Livanava). Ci nie najlepš prapisany ŭ filmie piersanaž — Muraŭjoŭ-viešalnik u vykanańni Kandrata Jakaŭleva, jaki mieŭ fienamienalnaje padabienstva ź vilenskim hienierał-hubiernataram.
Nietryvijalna vyrašany ŭ filmie epizod z sabakami. Viadomy siužet — karykatury na Muraŭjova, dzie jon padadzieny ŭ vyhladzie sabaki. Aŭtary filma ŭstavili ŭ stužku scenu z apranańniem u šlachieckich siadzibach sabak u mundziry, jakija nahadvali mundzir hienierał-hubiernatara.
Dzie zdymali Vilniu?
U dramaturhii filma adny z samych značnych miescaŭ — finalnyja sceny śmiarotnaha pakarańnia Kalinoŭskaha. Paŭstancki pravadyr byŭ publična paviešany ŭ sakaviku 1864 na Łukišskim placy ŭ Vilni. Da paviešańniaŭ Muraŭjoŭ mieŭ patałahičnuju schilnaść: mnohim paŭstancam, asudžanym na vysyłku ci rasstreł, jon mietadyčna zamianiaŭ karu na paviešańnie. U tym liku Kalinoŭskamu zamianiŭ kulu na piatlu.
Ale dzie možna było zdymać Vilniu ŭ 1927-m? Pytańnie nie pustoje. Sama Vilnia znachodziłasia pa polski bok miažy, a kłasicystyčnyja pradmieści Pieciarburha stylova nie pasavali. U samoj BSSR, na toj momant, tolki try vialikija miesty mahli pasavać «na rolu» Vilni — pahorki Viciebska z bahataj unijackaj architekturaj, histaryčny centr hubiernskaha Mahilova i Minsk.
Toj, chto krychu znajomy z tapahrafijaj Minska, u scenach pakarańnia Kalinoŭskaha adrazu paznaje naš horad. I navat vyznačyć miesca, dzie stajała šybienica, — Trajeckuju haru, na jakoj jašče nie było Opiery.
Z hetaha pahorka my bačym Vierchni horad ź Pietra-Paŭłaŭskim saboram, jaki budzie ŭzarvany ŭ 1936-m, viežami jezuickaha kaścioła (katalickaj katedry), kaścioła biernardynak (ciapier — kafiedralny pravasłaŭny sabor).
Na karu Kalinoŭskaha viazuć ź Piščałaŭskaha zamka — siońniašniaj «Vaładarki» — pa kryvych vułkach. Šlachta, jakaja palić fajki na bałkonach, z pahardaj advaročvajecca ad voza, na jakim u kajdanach uzvyšajecca narodny hieroj Kastuś. Habrei mituśliva zamykajuć svaje kramki na pieršych pavierchach tych ža budynkaŭ… U druhoj pałovie 1920-ch hetyja realii ŭ Minsku jašče isnavali — byli kramki, daŭniaja zabudova, kavanyja kraty na haŭbcach, habrei… Dekaracyi nie spatrebilisia.
Nie adrazu, ale dosyć chutka, da mianie pryjšło razumieńnie, dzie ž vieźli padčas zdymak stužki voz z Kalinoŭskim. Ja viedaŭ hetuju vułku pavodle acalełych zdymkaŭ, viedaŭ pra jaje pavajenny i niadaŭni los, ale nie ŭjaŭlaŭ, što jaje filmavali. Heta stała dla mianie sapraŭdnym adkryćciom.
Hutarka idzie pra vulicu Kaźmy i Dziamjana, ci Kaźmadziamjanaŭskuju, jakaja ad ciapierašniaha Śviata-Duchavaha pravasłaŭnaha sabora spuskałasia da Niamihi i skančałasia kala Mienskaha zamka.
Vulica na krutym schile była spłanavanaja z vyraznymi zakruhleńniami — pa kryvoj trajektoryi vazam i karetam było praściej adoleć pahorak. U filmie vułka, jakaja sapraŭdy mahła b pasavać da vilenskaj tapahrafii, ažyvaje. Bačyć sceny žyvoj spadčyny Mienska było dla mianie ci nie najbolšym uražańniem ad filma i ŭsiaho taho dnia.
Vulica Kaźmadziamjanaŭskaja
Kaźmadziamjanaŭskaja złučała Vierchni horad i rajon Zamčyšča. Nazvu vulica atrymała ad pravasłaŭnaha, a potym unijackaha manastyra Sv. Kaźmy i Dziamjana, što niekali znachodziŭsia na pahorku, dzie ŭ 1633 novapryznačanym mienskim vajavodaju Alaksandram Słuškam budzie fundavany klaštar biernardynak. Słuška pierajšoŭ z kalvinstva ŭ katalictva, fundacyja katalickaha klaštara dla jaho mieła simvaličnaje značeńnie.
A manastyr Sv. Kaźmy i Dziamjana byŭ vielmi značnym u kulturnym žyćci Mienska — pry im dziejničała škoła dla dziaciej šlachty i miaščan. Ale mienski archimandryt Afanasij Pakosta vyrašyŭ stvaryć novy ŭnijacki relihijny centr pry carkvie Śviatoha Ducha, jaki b skłaŭ kankurencyju pravasłaŭnamu centru pry carkvie Piatra i Paŭła. Pastupova vakoł carkvy Śviatoha Ducha ŭźnik upłyvovy ŭnijacki asiarodak z mužčynskaj i žanočaj abicielami. Śviata-Duchaŭski kompleks uzvodziŭsia na Vysokim rynku, pobač z manastyrom Sv. Kaźmy i Dziamjana, tamu apošni i zaniapaŭ. Ale z tapanimiki Mienska hety manastyr nie źnik, daŭšy nazvu vulicy.
Manastyr Sv. Kaźmy i Dziamjana niekali znachodziŭsia na adnym kancy vulicy, a ź inšaha kanca, na Nižnim rynku, u pačatku XVIII st. byŭ uźviedzieny klaštar banifrataŭ. Sama nievialikaja vulica była ščylna zabudavanaja dvuch- i trochpaviarchovymi damami z kramami na pieršych pavierchach. Admietnyja muravanyja budynki Kaźmadziamjanaŭskaj mieli ŭłasnyja nazvy, naprykład, Hindziejskaja kamianica. Z-za kramak, što ščylna zaniali ŭvieś schił, hety kvartał mienčuki zvali Ciomnyja kramy. Muravanaja zabudova vulicy paŭstała ŭ XVIII — pieršaj pałovie XIX st., ale trasiroŭka vulicy adsyłaje nas da rańnich časoŭ, kali paśla vialikaha pažaru 1547 pačałosia budaŭnictva novaha haradskoha centra na Vierchnim horadzie.
Imia Skaryny
Kaźmadziamjanaŭskaja maje jašče adnu admietnaść — heta była pieršaja vulica Minska, pieranazvanaja ŭ honar Franciška Skaryny. Adbyłosia toje ŭ 1926.
Ale ŭžo ŭ 1933, u vyniku zhortvańnia palityki biełarusizacyi, joj nadali imia kamunistyčnaha piśmieńnika Dziamjana Biednaha. Toj užo byŭ u niamiłaści, ale dla minskich uładaŭ, vidać, značeńnie mieła suhučnaść nazvaŭ — «Kaźmadziamjanaŭskaja» i «Dziamjana Biednaha». Treba było ideałahična vyvieranaj vycieśnić relihijnuju nazvu.
Niahledziačy na pieranazyvańni, da pačatku Druhoj suśvietnaj svaje histaryčnaje abličča Kaźmadziamjanaŭskaja vulica zachoŭvała. Jana mocna paciarpieła padčas niamieckich bambavańniaŭ červienia 1941, pra što śviedčać i zdymki taho času. Darečy, jany dobry dakumientalny arhumient suprać pašyranaha apošnim časam dziŭnaha mierkavańnia, što Minsk byŭ razburany tolki ŭ vyniku savieckich bambavańniaŭ 1943—1944.
Paśla razboru pavajennych zavałaŭ na Kaźmadziamjanaŭskaj zastalisia try cełyja budynki. Jany byli razburanyja ŭ 1989 padčas budaŭnictva stancyi mietro «Niamiha».
Siońnia na miescy staražytnaj vulicy — chvalistyja schody ź sistemaju placovak. Mo prajekciroŭščyki sprabavali stvaryć asacyjacyi sa staroj zabudovaju? Što ž, miesca paznačana. Mahčyma, haradskija ŭłady kali-niebudź viernucca da idei adnaŭleńnia adnoj z najpryhažejšych vułak daŭniaha Mienska.
Dla nas ža siužety z postaćciu Kalinoŭskaha, savieckim kinafilmam i staražytnaj vulicaj pavučalnyja — usio ŭ historyi źviazana, i toj, chto sprabuje vykinuć ź jaje niejkuju častku, ryzykuje abvalić uvieś dom. Ale, prynamsi, naša pamiać z hetym nie pahodzicca.
Kamientary