Kulturnaja dešyfroŭka: ad bojki da bajki

 Ci možna ŭvohule kazać pra isnavańnie biełaruskaj nacyi? Jak adroźnić biełarusa, sustreŭšy jaho na kurorcie? I ci pamiarkoŭnaść – admoŭnaja rysa? Raźbirajučy biełaruski kanstrukt na kampanienty, udzielniki zhadali i Radaŭnicu, i fiłasofiju, i pamknieńnie biełarusaŭ da mimikryi, i aniekdoty pra partyzanaŭ.

«My, biełarusy, mirnyja ludzi»

Kali idziecca pra nacyjanalnaje, hutarka, jak viadoma, moža lohka sarvacca z łancuhu vietlivaści i spakojnaha abmierkavańnia. U prastory «CECH» adrazu adčuvałasia niejkaja niavykazanaja napružanaść. Ale pačałosia ŭsio miralubiva. Na ekranie zadorna zatančyli čałaviečki z «budźmaŭskaha» multa, u jakim pierad vačyma pralataje ŭsia biełaruskaja historyja. Kaardynatar «Budźma biełarusami!» Alena Makoŭskaja raskazała, što ŭ 2009 hodzie kampanija źviarnułasia da łabaratoryi «Novak», kab upieršyniu za ŭvieś postsaviecki čas pravieści sacyjałahičnaje daśledavańnie i daviedacca, što ŭjaŭlaje saboj siaredniestatystyčny biełarus i jakaja ŭ jaho nacyjanalnaja identyčnaść. Na pytańnie, jakaja rysa vyznačaje biełarusaŭ, ludzi nazyvali pamiarkoŭnaść. Ale sami respandenty nie ličyli siabie pamiarkoŭnymi, kazali, što jany paśpiachovyja i majuć aktyŭnuju žyćciovuju pazicyju. «Atrymlivajecca, što stereatypy, stvoranyja za savieckim časam u vyniku vonkavych pracesaŭ, siońnia ŭžo ŭstupajuć u supiarečnaść z našym ujaŭleńniem pra samich siabie, – ličyć Alena Makoŭskaja. – Kab akreślić šlach našaha raźvićcia, zrazumieć, kudy my idziem, vielmi važna vyznačyć, dzie my znachodzimsia, chto my i z čaho ŭtvaryŭsia naš kulturnicki kod».

Byccam žyvoje paćvierdžańnie jakraz niepamiarkoŭnaści i haračnaści biełarusaŭ, kali sprava tyčycca pryncypaŭ, z zały paŭstaŭ spadar i paprasiŭ słova. Im akazaŭsia architektar Vadzim Prakopčyk, jaki pałka zapatrabavaŭ vydalić z zały adnaho z udzielnikaŭ dyskusii, fiłosafa Alaksieja Dziermanta, abvinavačvajučy jaho ŭ spaviadańni «nacyzmu niamieckaha kštałtu, rasizmu», a taksama ŭ adkrytaj padtrymcy intehracyi z Rasijaj i pracy suprać biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu. «I hety čałaviek vystupaje ekśpiertam u dyskusii pra nacyjanalnuju identyčnaść? Ci zaprašajuć u carkvu na abmierkavańnie słova Božaha, kab pačuć inšy pohlad, djabła?» – vyhuknuŭ Prakopčyk i pasprabavaŭ samastojna vyciahnuć Dziermanta za dźviery, ale maderatar Usievaład Ścieburaka akazaŭsia nie tolki šoumienam i paetam, ale i niebłahim achoŭnikam, umudrajučysia pramaŭlać niešta ŭ mikrafon i adnoj rukoj utrymlivać udzielnikaŭ na niebiaśpiečnaj adlehłaści. Tym nie mienš Alaksiej Dziermant zastaŭsia siadzieć na scenie, Vadzim Prakopčyk z abureńniem pakinuŭ zału, a potym i zajaŭleny śpikier dyskusii paet, publicyst i dyzajnier Michał Aniempadystaŭ, jaki skazaŭ, što pryjšoŭ siudy nie spračacca, a razmaŭlać z adnadumcami. «Voś tolki što my pabačyli raźbivańnie stereatypaŭ, kali biełarusy, mirnyja ludzi, hatovyja padratavać adno adnaho na kavałki», – pasprabavaŭ ułahodzić atmaśfieru Ścieburaka. Miesca Aniempadystava zaniaŭ aptymistyčny čałaviek z zały, jaki pradstaviŭsia Iharam Skrypkam.

«Padymicie ruki, chto ličyć biełarusaŭ nacyjaj»

Z rasšyfroŭkaj nacyjanalnaha kodu biełarusaŭ adrazu nie zadałosia, zanadta składanym było pytańnie. Surazmoŭcy chapalisia za hałovy, kali viadoŭca prasiŭ ich parazvažać pra vyznačalnyja kaštoŭnaści albo zavodziŭ havorku pra nacyjanalnuju samaśviadomaść. «Ja sprabavaŭ praanalizavać nacyjanalny kod z punktu hledžańnia aksijałohii, ale źviazać jaho z kaštoŭnaściami ŭ šyrokim sensie, u tym liku sa svabodaj, viedami, humanizmam, demakratyjaj, u mianie nie atrymałasia, – skazaŭ lidar hurta «Pałac» Aleh Chamienka. – Što tyčycca nacyi, tut jašče składaniej. Padymicie ruki, chto ličyć biełarusaŭ nacyjaj». U zale źjaviłasia niekalki ruk, ale tyja ž ludzi ŭźniali ich i na pytańnie, «chto ličyć, što biełaruskaja nacyja nie sfarmavałasia». U vyniku maderatar zmušany byŭ prosta adkłaści tečku sa scenaram dyskusii, i hutarka paciakła pa inšym scenary.

Aleh Chamienka prapanavaŭ razhladać kulturnicki kod jak praces i vyvučać jaho na ŭzroŭni tolki paślavajennych pakaleńniaŭ: «U časy Napaleona dzieviać ź dziesiaci biełarusaŭ zahinuli, u časy Pieršaj suśvietnaj vajny my stracili kožnaha treciaha, a dalej pa sutnaści ŭsia nacyjanalnaja elita – bolš za 95 adsotkaŭ uschodniebiełaruskich paetaŭ, prazaikaŭ, śviataroŭ było vyrazana. Tamu pra nacyjanalnyja admietnaści biełarusaŭ my možam kazać na ŭzroŭni apošnich dvuch pakaleńniaŭ. Navat našyja dziady ŭžo zusim adroznyja ad nas – kali ja zapisvaŭ falkłor, to zrazumieŭ, što my ź dziadami ŭžo nie supadajem pa šerahu pazicyj».

Piśmieńnik Alhierd Bacharevič raskazaŭ, što dla prajekta na Radyjo «Svaboda» jamu treba było napisać pra 100 kaštoŭnaściaŭ Biełarusi, i jon z dapamohaj žonki spraviŭsia z hetaj zadačaj: «Tam było ŭsio – i traktar «Biełaruś», i Kupała z Kołasam, i draniki, i navat Śvintus Hrandyjozus». Na jaho dumku, vielmi važna pry vyznačeńni kulturnaha kodu adkinuć stereatypy.

Alaksiej Dziermant, jaki hetym viečaram byŭ uvasableńniem ciomnaj siły, narešcie ŭziaŭ mikrafon: «Ja zhodny, što varta razhladać pieryjad XX stahodździa, pieryjad madernu nacyi. I ŭ razumieńni nacyjanalnaha kodu biełarusaŭ jość dva asnoŭnyja momanty. Karanišča, ź jakoha nacyja ŭzrasła, – tutejšaść. Biełaruskaja nacyja terytaryjalnaja, i tamu nie historyja i nie mova stali vyznačalnaj asnovaj nacyjanalnaj identyčnaści, jak u litoŭcaŭ ci ŭkraincaŭ, a mienavita pryviazka da svajoj ziamli. Druhi momant, mahčyma, sprečny – heta rabota, tut ja adsyłajusia da prac niamieckaha myślara Ernsta Junhiera, jaki napisaŭ pracu «Hieštalt rabočaha», dzie nazvaŭ rabotu asnoŭnym lejtmatyvam XX stahodździa, kali technika i madernizm apanavali śviet. Biełarusy ŭklučylisia ŭ hetuju rabotu, jakaja ŭjaŭlaje saboj nie tolki pramysłovaść, a i navuku, sport, vajnu, adpačynak, tatalnuju dziejnaść čałavieka XX stahodździa. Jość try aśpiekty raboty, jakija sfarmavali sučasnuju Biełaruś: revalucyja, vajna i paślavajennaje adnaŭleńnie. Ciapier mianiajecca sam charaktar raboty, ale hetyja dva elemienty zastajucca».

«Što da biełaruskich antykaštoŭnaściaŭ – niemahčymaść pačuć inšaha, my siońnia heta pabačyli», – skazaŭDziermant, sprabujučy viarnucca da incydentu ŭ pačatku dyskusii, ale jaho chutka pierapynili.

«Mnie zdajecca, što biełarusy – niekramanty»

Ihar Skrypka: «Nacyja – heta kanstrukt, u jaki ŭvachodzić ahulnaje dla mnohich ludziej – heta i ŭroki historyi ŭ škole, i pieradačy pa biełaruskim telebačańni, i apazicyjnyja mitynhi, to bok ahulnyja kulturnyja kody mohuć jak abjadnoŭvać tak i raźjadnoŭvać ludziej».

Alhierd Bacharevič: «Mnie strašenna padabajecca dumka, što nacyja – heta kali ludzi ŭ dziacinstvie čytali adny i tyja ž knihi i hladzieli adny i tyja ž mulciki».

Aleh Chamienka: «Siudy ž dadajucca i pieśni, jakija my možam razam śpiavać. Ja jak sadžusia sa svaimi pałacaŭskimi chłopcami, spačatku štuk dziesiać biełaruskich piesień paśpiavajem, a potym jak trochu napivajemsia, to ŭžo tady i «Vźviejtieś kostram, sinije noči», i «D'artańjana», i «Čaburašku» možam. I heta taksama nas jadnaje».

Aleh Chamienka praciahnuŭ: «Narod – heta ludzi, jakija naładzili adnosiny pamiž suplamieńnikami. Nacyja ž – sukupnaść, jakaja znachodzić varyjanty adnosin ź inšaziemcami. Pakul ja nie baču, kab Biełaruś była pradstaŭlenaja ŭ śviecie sa svaimi ŭnikalnymi pohladami, unikalnym ładam žyćcia. Tamu ŭ mianie ŭźnikaje sumnieŭ, što my nacyja.

Voś vy sustrenieciesia na kurorcie ŭ Krymie biełarusa, pa čym vy jaho paznajecie? Oj, nie, u Krymie ŭžo nie sustrenieciesia, nu, u Turcyi. Kažuć, što biełarusy vielmi biełyja i smarkatyja. Tolki hetym? Ničoha inšaha ja pakul nie baču.

U čym našaja ŭnikalnaść? Chiba ŭ tym, što Radaŭnicu ŭ nas śviatkujuć bolš šyroka, čym Paschu. U mianie byvaje adčuvańnie, što biełarusy – niekramanty, nastolki jany addanyja svaim pahostam. Dziady nam zabaraniajuć, na śviatkavańnie Kupalla damam kultury vyłučajuć 47 tysiač, jany nabyvajuć šaryki i ŭpryhožvajuć imi kłub, voś i ŭsio Kupalle. Ale voś hetaja pryviazanaść da mahił – toje biełaruskaje, čaho zdajecca niama ŭ inšych krainach».

Alhierd Bacharevič: «U razumieńni niemcaŭ čałaviek, jaki pryjazdžaje niekudy, havoryć pa-rasijsku, ale pry hetym nie pakidaje paśla siabie śmiećcia, nie pje harełki na hałoŭnych płoščach, nie kryčyć, – albo biełarus, albo ŭkrainiec. Ale chutčej za ŭsio biełarus».

Aleh Chamienka: «Jašče z Sankt-Pieciarburha byvajuć takija».

Ihar Skrypka: «Ja aspreču čyściniu. Kudy b ty ni zabraŭsia, u luby biełaruski les ci na vyspu, paŭsiul znojdzieš pustuju butelku z-pad piva. Ale skazać ja chaču pra bolš važnyja i padstavovyja rečy. Kali havorym pra nacyjanalny kod, to kažam «my», ale heta niapravilna. Nacyja – heta nie «my», nacyja – heta «ja». Ja biełarus, i pakul jość ja, jość biełaruskaja nacyja. Moža być, jość jašče chtości, ale ja – dakładna».

Aleh Chamienka paraiŭ usprymać svaju krainu nie jak dziaržavu pamiž Polščaj i Rasijaj, a naadvarot, zychodzić z taho, što Biełaruś – heta centr, a pobač inšyja krainy: «Nie my pamiž imi, a jany vakoł nas».

«Biełaruś – Biełaja Vilnia z atamnym sercam»

Alaksiej Dziermant apuściŭ ramantyčny pafas vykazvańniaŭ, skiravaŭšysia niekudy ŭ technakratyčnyja mary i namalavaŭšy svaju ŭtapičnuju (ci antyŭtapičnuju) Biełaruś.

Alaksiej Dziermant: «Biełarusy – nacyja inžynieraŭ, a ciapier užo prahramistaŭ. U hetym klučy bolš cikava šukać pierśpiektyvu. Kali historyja i mova – składniki, vakoł jakich farmavalisia nacyi ŭ XIX–XX stahodździach, to ciapier dla nacyjaŭ najbolš važny akurat vobraz budučyni. Mnie bačycca takaja karcinka sučasnaj Biełarusi, dzie ludzi ź inžyniernaj adukacyjaj realizujuć, naprykład, try prajekty: Park vysokich technałohij, dzie buduć štampavać prahramistaŭ, abyšoŭšy aficyjnuju sistemu adukacyi, atamnaja elektrastancyja i treci kitajska-biełaruski park. Ja nie daju im maralnaj acenki, a to zaraz znoŭ uzdymiecca buča. Miž inšym, ja za atamnuju stancyju. U źviazku z hetym u mianie ŭźnik scenar biełaruskaj budučyni, jaki ja nazvaŭ Biełaja Vilnia. Heta horad atamščykaŭ i inžynieraŭ, što pracujuć u Astraŭcy, a adpačyvać jany buduć jeździć u Vilniu.

«To bok Biełaruś – heta novaja Vilnia z atamnym sercam», – Dziermant pramoviŭ apošniuju frazu z uśmieškaj, nazirajučy, jak inšyja ŭdzielniki dyskusii ŭžo skałanajucca ad śmiechu.

Aleh Chamienka: «Bolšaści tych, chto pracuje ŭ vysokich technałohijach, Biełaruś siońnia niecikavaja. Jany ličać siabie ludźmi śvietu i bolš chočuć amierykanski ci anhlijski pašpart. Inšaja reč, što ich tut utrymlivaje jakraz Radaŭnica, rodnyja mahiły.

Ale sumna, kali mienavita hetyja ludzi buduć vyznačać našuju budučyniu. Bo tolki kali budzie raźvivacca fiłasofija, čałaviectva zmoža rabić dasiahnieńni i adkryćci». Bieź fiłasofii nie budzie ničoha, tamu mnie sumna, kali maje studenty nie mohuć nazvać žyvych biełaruskich fiłosafaŭ».

«Traŭma – hałoŭnaja biełaruskaja rysa»

Siarhiej Chareŭski: «Adna z samych admietnych biełaruskich rysaŭ – heta traŭma, jakaja pierachodzić z pakaleńnia ŭ pakaleńnie. Našyja dziady naradzilisia i vyraśli ŭ časy pryhonu, pieražyŭšy try akupacyi, baćki naradzilisia padčas stalinizmu. Adsiul usie našyja rysy: mimikryja, žadańnie nie vyłučacca, nie pakidać śmiećcia za miažoj, choć vakoł našych pasiołkaŭ brudna, tradycyja kałabaracyi ŭ samym šyrokim sensie, tradycyja nie być pryncypovym, kab zachavać žyćcio. Traŭma jašče i z taje pryčyny, što my nievialikaja nacyja i nieviadoma, ci jość u nas mova. Da taho ž, usio heta jašče prysypana Čarnobylem. Faktyčna z 1991 hoda pa siońniašni dzień častka biełarusaŭ žyvie ŭ stanie stresu. Jany nie pryvykli da svajoj roli ŭ śviecie, tamu telebačańnie hladziać rasijskaje, filmy, viadoma, lepš amierykanskija, a rečy nabyvajuć za miažoj. Tamu pierad litoŭskimi ŭrbanistami na poŭnym surjozie siońnia staić prablema, što Vilnia pieratvorycca ŭ piŭbar dla Minska».

Alhierd Bacharevič: «Mnie zdajecca, što adsutnaść hetaj vieličy, toje, što biełarusy nie hatovyja pamirać za svaich hierojaŭ – heta nas ratuje. Biełarusy nie chodziać na barykady, my nie pretendujem na čužyja terytoryi, my nie hatovyja stvarać takich hierojaŭ, jakija paviaduć nas da kanca. I za heta ja biełarusaŭ vielmi lublu».

Biełaruski nacyjanalny kot

Mikrafon pierajšoŭ u zału Piatru Piatroŭskamu, kiraŭniku kansiervatyŭnaha centra NOMOS, jaki skazaŭ, što biełaruskaj nacyjanalnaj idejaj źjaŭlajecca dziaržaŭnaść, a antykaštoŭnaściu – anarchizm i chaos. «Chto hałoŭnyja hieroi biełaruskich kazak? Vitaŭt, Usiasłaŭ Čaradziej, ale nijaki nie anarchist», – skazaŭ jon, u zale zašušukalisia, sprabujučy zhadać kazki ź Vitaŭtam.

«Dla mianie hałoŭnym hierojem biełaruskich narodnych kazak byŭ i zastajecca kot», – skazaŭ Bacharevič.

«Dyk voś jon jaki – biełaruski nacyjanalny kot», – padchapiŭ Aleh Chamienka.

Paśla hetaha hutarka kančatkova raźniavoliłasia i rezka zbočyła ŭ kazki dy aniekdoty pra biełarusaŭ.

Kulturołah Jahor Surski raskazaŭ viadomy aniekdot: «Adzin biełarus – partyzan, dva biełarusy – atrad partyzanaŭ, try biełarusy – atrad partyzanaŭ sa zdradnikam. Aniekdot maje praciah: tut dziejańnie adbyvajecca ŭnačy, a kali dniom, to partyzan mianiajecca na palicaja».

Dalej z zały sypalisia biełaruskija pobytavyja admietnaści: hledačy nie zabylisia i pra ŭsiudyisnuju šufladku, niechta skazaŭ, što biełarusa zaŭždy paznaješ pa słancach i krasoŭkach. Udzielnik dyskusii Kanstancin, jaki paviedamiŭ, što ŭ Biełarusi žyvie tolki apošnija 10 hadoŭ, adznačyŭ imknieńnie budavać dvuchmietrovyja płaty vakoł bulby: «Biełaruś možna padzialić na kolki zaŭhodna častak, ale nichto nie zaŭvažyć hetaha, bo kožny žyvie za svaim płotam, svajoj haspadarkaj».

Hastranamičny składnik

Na raźvitańnie hości pasprabavali dadać u ciapier užo strakata akreśleny nacyjanalny kod pa apošnim kampaniencie:

Alaksiej Dziermant: «Mnie zdajecca, jość adna jakaść, jakuju zhadvajuć nie nadta pazityŭna, – pamiarkoŭnaść. U našym kantekście jana čamuści fihuruje jak nierašučaść, adsutnaść aktyŭnaj pazicyi. Na rasijskuju heta pierakładajecca jak «rassuditielnosť». Pamiarkoŭnaść – heta nasamreč uśviedamleńnie, što pamiž Uschodam i Zachadam u ciabie jość mahčymaść nazapasić siły i dasiahać svaich metaŭ. U XX stahodździ my atrymali nacyjanalnuju dziaržaŭnaść, ja dumaju, u XXI, budučy pamiarkoŭnymi i razumnymi, my taksama dasiahniem novych metaŭ».

Alhierd Bacharevič nahadaŭ pra važnaje, by pračyniŭ dźviery ŭ ciopłuju biełaruskuju chatu: «Nikoli my ničoha tut nie vyznačym. U nacyjanalnym kodzie jość vielmi važny hastranamičny składnik. Pra takija rečy treba havaryć, raskłaŭšy skvarački, draniki, harełačku. Inakš plonu niama».

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0