Rekanstrukcyja Navahrudskaha zamka praciahvajecca. Adzin z etapaŭ — kansiervacyja Kaścielnaj viežy — užo amal zavieršany. Adnak novy vyhlad viežy padabajecca daloka nie ŭsim. «NN» pabyvała ŭ Navahrudku i pahladzieła, što stałasia ź viežaj.
Blacha, padporki, novaja cehła
Chto bačyŭ Navahrudski zamak raniej ci tolki na fotazdymkach, nie paznajuć jaho z boku Kaścielnaj viežy. Na miescy ściany, što ščaciniłasia ryštavańniami, ciapier staić zbudavańnie, jakoje źziaje novaj cehłaj.
Heta nie całkam adbudavanaja vieža, a jaje pałova. Nad viežaj — techničny dach ź blachi, što trochi nahadvaje dachi chruščovak.
Da viežy prymacavanaja vielizarnaja mietaličnaja kanstrukcyja — jana ŭtrymlivała reštki staroj ściany, pakul rabočyja pravodzili manipulacyi.
Adnak samich reštak staroj ściany nie vidać, kali znachodzišsia na samoj zamkavaj hary jany nie bačnyja — ich schavała novaja kładka.
Samy pryhožy vid
Aŭtentyčnyja cahliny staroha muru prahladajucca tolki z uschodniaha i paŭdniova-ŭschodniaha bakoŭ. To bok tolki kali hladač spuścicca z hary i stanie la Farnaha kaścioła.
Staraja kładka prastupaje na fonie novaj. Restaŭratary zachavali viendskuju muroŭku: dva «łažki» čarhujucca z adnym «tyčkom».
Navahradcam padabajecca
Navahrudcy da źmien u zamku staviacca pazityŭna. Apytanyja na vulicy miascovyja žychary radujucca, što zamak narešcie pryviaduć u achajny vyhlad. Stanisłaŭ, jaki žyvie ŭ domie pad samaj Kaścielnaj viežaj, rady, što ruiny ŭmacavali i jany nie zvalacca z hary — pad jaho płotam i tak lažać kamiani, što kaliści vykacilisia z kontrforsaŭ.
Stanisłaŭ žyvie ŭ chacie pad samaj Kaścielnaj viežaj.
Estetyčny bok rekanstrukcyi Stanisłaŭ nie čapaje: «Chaj turysty vyrašajuć, padabajecca im ci nie».
Pradavačka z suvienirnaj kramy la zamka — čałaviek, jaki viedaje mierkavańni turystaŭ. «Vielmi mnohija niezadavolenyja. Kažuć, zakryli daŭninu cehłaj. Mnie samoj, ščyra kažučy, nie vielmi padabajecca. Ale šmat chto ŭ zachapleńni», — kaža jana.
«Heta było adzinaje vyjście»
Navukovy kiraŭnik restaŭracyi zamka, namieśnik hienieralnaha dyrektara AAT «Biełrestaŭracyja» pa restaŭracyi Siarhiej Druščyc patłumačyŭ, što inšaha sposabu zachavać reštki zamka nie było:
«Ciapier my raspracoŭvajem prajekt kansiervacyi troch viežaŭ: Dazornaj, Pasadskaj i viežy ŭ Małoj bramie, a taksama prasłaŭ muroŭ pamiž viežami. Pry spryjalnych umovach u nastupnym hodzie, kali budzie finansavańnie, my vykanajem hetuju kansiervacyju.
U kahości było ŭražańnie, što hetaja ruina moža być viečnaja. Ale heta nie tak. Stan jaje byŭ žachlivy, i my vykarystali mietad, jaki siońnia isnuje. Reštki Kaścielnaj viežy niemahčyma było zakansiervavać u ich papiarednim stanie. Takoha mietadu niama ni ŭ Biełarusi, ni ŭ Jeŭropie. Bo kali vapnavaja roščyna hublaje svaju tryvałaść, niama srodkaŭ jaje zamacavać.
Vonkavaja cahlanaja muroŭka viežy była stračanaja dzieści 100 hadoŭ nazad. Vieža znachodziłasia ŭ avaryjnym stanie. Tamu nami zroblena bolš za 100 śvidravin, kab zamacavać hrunt schiłu, prastoravaja mietaličnaja kanstrukcyja, što trymała viežu padčas rabot. My viarnuli viežy hieamietryčnyja pamiery, jakija jość na fatazdymkach 20—30-ch hadoŭ. Spadziajemsia, što z časam u nas budzie mahčymaść hetuju viežu adnavić.
Cehła harynskaja, muroŭka viendskaja
Jašče my zrabili maleńki dach nad viežaj, bo nie mahli harantavać cełasnaść cehły, choć nam Harynski kambinat zrabiŭ jaje pa śpieczamovie — restaŭracyjnuju cehłu identyčnych z kładkaj viežy pamieraŭ. Aryhinalnuju kładku my zachavali, dzie heta było mahčyma. Tak, estetam moža nie padabacca adsutnaść malaŭničych ruin, ale heta było adzinaje vyjście. Dla stvareńnia padabienstva my vykarystali śpiecyjalnuju roščynu i zachavali aryhinalny viendski typ muroŭki, aryhinalnuju taŭščyniu švoŭ.
Śpiecyjalna zamoŭlennaja na Harynskim kambinacie cehła. Niekalki takich cahlinaŭ valajecca na terytoryi zamkavaj hary.
Adnak na paddonach la zamka lažać cahliny, padobnyja da inšaj, nie śpiecyjalizavanaj pradukcyi cahielnaha kambinata. U jakich metach vykarystoŭvajuć jaje, nieviadoma.
A kali da vas buduć źviartacca čytačy, chaj paznajomiacca z kansiervacyjaj zamka ŭ Čersku, što niedaloka ad Varšavy, i Kovienskaha zamka, dzie vykarystanyja tyja samyja pryjomy budaŭnictva. Mastakam, jakija lubiać ruiny, parajcie, što ŭ nas tak mnoha hetych ruin i my, na žal, nie chutka da ich dabiaromsia… Adnak spadziajemsia, što prahrama «Zamki Biełarusi» budzie realizoŭvacca i dalej».
Druščyc patłumačyŭ, što prastoravaja mietaličnaja kanstrukcyja, jakaja trymaje viežu, zastaniecca stajać jašče hod, budzie rabicca manitorynh.
Ciapier «Biełrestaŭracyja» raspracoŭvaje prajekt kansiervacyi troch viežaŭ: Dazornaj, Pasadskaj i viežy ŭ Małoj bramie, a taksama prasłaŭ ścien pamiž viežami. Kali hetyja raboty buduć vykananyja, kali źnimuć mietaličnyja padporki, roźnica ŭ vyhladzie roznych elemientaŭ zamka nivielirujecca.
«Treba pamiatać, što lubaja restaŭracyja musić być zvarotnaj. Kali restaŭrujuć karcinu, abaviazkova pavinna być mahčymaść źniać novyja materyjały, kab raskryć aryhinał. Tak i ŭ nas: novuju kładku možna budzie razabrać, kali raptam źjavicca mahčymaść zamacavać staruju», — nahadaŭ Druščyc.
Radykalnyja rašeńni
Mastactvaznaŭca Siarhiej Chareŭski abaraniaje pracu «Biełrestaŭracyi». Na jaho dumku, «malaŭničyja ruiny» Navahrudskaha zamka nielha było zachavać u sučasnym vyhladzie:
«Ja aptymist. Pamiatajcie, što vyhlad zamka, jaki my pryvykli bačyć, — heta plon pracy polskich kansiervataraŭ u 1920-ja hady. Jany ŭźviali padpornyja ścienki, jakija mnohimi siońnia prymajucca za aŭtentyku. U jakaści prykładu varta pryvieści Viežu Hiedymina ŭ Vilni, jakuju prymajuć za aŭtentyčnuju zachavanuju pabudovu. Miž tym apošnija try pavierchi byli nadbudavanyja ŭ 1920–30-ja hady.
U Navahrudskim zamku pravodzicca kansiervacyja, metaj jakoj jość zachavać toje, to dajšło da našych dzion. Pakidać «jak jość» vyvietranyja rastruščanyja stahodździami cahliny niemahčyma praz abjektyŭnyja pryčyny: klimat niepaźbiežna ŭpłyvaje.
Takim čynam, kali my chočam dla nastupnych stahodździaŭ zachavać chacia b pracentaŭ 30 hetaj aŭtentyki, davodzicca prymać radykalnyja rašeńni. Tut bolš staić pytańnie ab jakaści rabot i ab dalejšaj ekspłuatacyi: ci budzie heta ŭsio stajać.
Inšaja pryčyna dla chvalavańnia — estetyka, vyhlad. Heta dyskusijnaje pytańnie. Zrazumieła, usie my chacieli b tam nazirać zakončanuju adnoŭlenuju viežu. Adnak my nie majem dastatkova ikanahrafii pa tych epochach. Tamu pavinna być niejkaje inšaje rašeńnie. To bok pabudavany na sapraŭdnych ruinach prykładny mulaž viežy, jak heta bačycca mnie.
Pryvykniem!
Publika choča, kab usio było adnoŭlena adrazu i hłamurnieńka, ale heta niemahčyma ni pa časie, ni pa finansach, ni pa pryznačeńni. Mabyć, takoje rašeńnie ŭ centry Navahrudka sprečna z punktu hledžańnia estetyki, ale ŭ inžyniernym płanie vyhladaje, što varyjantaŭ było niašmat. Śpiecyfika reljefa robić hety abjekt vielmi niebiaśpiečnym, jon u lubuju chvilinu moža zvalicca ŭniz.
Adzinaje, ja b prapanavaŭ paśla zaviaršeńnia rabot heta ŭsio ašlachietnić, nadać staradaŭni vyhlad. Heta moža być azielanieńnie, moža być, dach usio ž taki z dachoŭki. A pa prašeści ž hadoŭ my, našyja ŭnuki buduć usprymać heta inakš, jak aryhinalnuju pabudovu».
Kaścielnuju viežu ŭ jaje byłym vyhladzie ciapier možna pabačyć na karcinach i fotazdymkach.
Archieołah, kandydat histaryčnych navuk Aleh Trusaŭ taksama nastrojeny pazityŭna:
«Niakiepska. Byvaje horš, asabliva ŭličvajučy ŭzrovień našaj restaŭracyi. Ale lepš heta, čym ruiny, jakija razvalacca. Ja b acaniŭ na try ź plusam ci čatyry pa piacibalnaj škale. Viadoma, žadałasia b lepš, ale lepš my nie možam z roznych abjektyŭnych pryčynaŭ. Adzinaje, čaho ja nie viedaju — heta marozastojkaść cehły. Kali jana prastaić zimu i nie pasyplecca — značyć, usio cudoŭna».
