«Vot, naprimier, kakije jesť biełorusskije sootvietstvija dla rośsijskich tierminov «unitaz» i «stojak»?» — spytałasia niejak sioleta ŭ Fejsbuku adna viciebskaja zmaharka suprać naviazvańnia biełaruskaj movy. Pytańnie vidavočna zadumvałasia jak rytaryčnaje — u duchu apakryfičnaha vykazvańnia adnaho rektara adnaho biełaruskaha ekzylnaha ŭniversytetu: «Da połnotie, nu kakoj, v samom diele, Hiehiel po-čuvašski…»
Ale ž i praŭda — pošuk biełaruskich adpaviednikaŭ dla słovaŭ z samych roznych žyćciovych sytuacyjaŭ časta stvaraje niemałyja prablemy adukavanym amal vyklučna ŭ rasiejskaj movie biełarusam. Narmatyŭnyja akademičnyja słoŭniki zadavalniajuć nie zaŭsiody — jany časta byvajuć zanadta suchija, niešmatsłoŭnyja i aficyjoznyja. Tekst, pierakładzieny z dapamohaj aficyjnaha słoŭnika, budzie hučać jak słužbovaja instrukcyja abo artykuł u rajonnaj hazecie.
Što rabić, kali vy nia vyraśli pad sialanskaj strachoj u darevalucyjnaj biełaruskaj vioscy, abo kali nie pieračytali šmat razoŭ, vyvučyŭšy ledź nie na pamiać, tvory najlepšych majstroŭ biełaruskaha słova — i tamu nia možacie ź lohkaściu vykazać lubuju dumku, emocyju, pačućcio sakavitaj idyjamatyčnaj biełaruskaj movaj?
Voś tut na dapamohu nam prychodziać słoŭniki nieaficyjnyja, niestandartnyja — słoŭniki aŭtarskija. Hetaja źjava ŭ biełaruskaj leksykahrafii nia novaja, aŭtarskimi ŭ bolšaj abo mienšaj stupieni možna ličyć staryja biełaruskija słoŭniki — Ivana Nasoviča, Vacłava Łastoŭskaha, Maksima i Haŭryły Hareckich, Mikoły Bajkova i Ściapana Niekraševiča, Janki Stankieviča. Stvarajucca takija słoŭniki i ciapier — tut pieradusim varta zhadać pracy Jurasia Paciupy.
Sioleta da śpisu aŭtarskich słoŭnikaŭ dadaŭsia jašče adzin — «Słoŭničak rasiejska-biełaruskich adpaviednikaŭ» paeta Aleha Minkina. (Słoŭnik raźmieščany na biełaruskim knižnym partale kamunikat.org.)
Sam aŭtar tłumačyć pryncyp arhanizacyi słoŭnika i jaho mety tak: «U «Słoŭničku rasiejska-biełaruskich adpaviednikaŭ», u levaj hrafie, padadzienyja rasiejskija słovy j słovaspałučeńni (vysłoŭi, ustojlivyja vyrazy, paraŭnańni dy inš.), na jakich my najčaściej «spatykajemsia», robiačy mechaničny pierakład z rasiejskaj movy, stvarajučy «kalku» zamiest praŭdzivaha biełaruskaha adpaviednika. U pravaj hrafie składalnik pasprabavaŭ, pavodle sobskaha hustu j daśviedčanaści, pakazać sapraŭdnyja moŭnyja adpaviedniki. Hetkim paradkam, «Słoŭničak adpaviednikaŭ» tre' razhladać z-pad uvahi, što heta nia prosta «Rasiejska-biełaruski słoŭnik», a, pieradusim, sproba vybavicca ź vierchmienavanaha «kalkavańnia». Maim hałoŭnym zadańniem było stvaryć praktyčny dapamožnik dla šyrokaha karystalnika — dla ŭsich, chto karystajecca biełaruskaj movaj».
U pracy nad «Słoŭničkam», tłumačyć aŭtar, jon vykarystaŭ jak svaje ŭłasnyja napracoŭki, tak i znachodki inšych asobaŭ, nieabyjakavych da prablemy «kálek-kałék» u sučasnaj biełaruskaj movie. «Słoŭničak» Minkina, mahčyma, nia vytrymaŭ by strohaj i pryncypovaj leksyhrafičnaj krytyki, u im źmiešanyja roznyja pryncypy i padychody, nie raspracavany apisalny aparat, biełaruskija adpaviedniki majuć rozny status — ad standartnych varyjantaŭ pierakładu da śmiełych paetyzmaŭ, dyjalektyzmaŭ i akazijanalizmaŭ. Adnak Aleh Minkin i nie pretenduje na akademičnuju daskanałaść svajoj pracy — jon papiaredžvaje, što jon «nijaki nie movaznaŭca, a prosta moŭny praktyk». A pry hetym — dadamo — jašče i adzin z najlepšych paetaŭ svajho pakaleńnia, čujny da biełaruskaha słova, što nadaje «Słoŭničku» dadatkovuju kaštoŭnaść.
Kab vy adčuli duch «Słoŭnička», padam u jakaści ilustracyi słoŭnikavaje hniazdo leksemy miesto z usimi mahčymymi kanatacyjami:
miesto mie`sca
miesto (na łandšaftie) miaści`na
miesto (zabołočiennoje) za`bałać, ba`hnišča
miesto (suchoje, na bołotie) ustru`havina
miesto (topkoje) topiel, ahi`ba, vałoha, žymie`rva, kraktavi`ńnie
miesto (mokroje, nizkoje) mokuć, arte`pa, žyvatoka
miesto (čudotvornoje) prošča
miesto (hołoje) ha`ła, hało, ahalča`k
miesto (nizkoje) smužavi`na
miesto (vozvyšiennoje, suchoje, na nizinie) burve`łak, burvała`k
miesto (ukromnoje) za`cišak, zatu`łak
miesto (v uhłu pod ikonami) pokuć
miesto (pokrytoje pniami) pnie`višča
miesto (pod pniom) pni`va
miesto (pod oknami) pavokańnie
miesto (hdie było oziero) aziary`šča
miesto (hdie rastiot vieriesk) vierasavi`šča
miesto (hdie stojał zamok) za`mčyšča
miesto (hdie była mielnica) mły`nišča
miesto (hdie stojał chlev) chle`višča
miesto (hdie stielat) ście`lišča
miesto (za zaborom) zapłoćcie
miesto (za humnom) zahumie`ńnie
miesto (hribnoje) hrybovišča
miesto (hłuchoje) za`padź
miesto (otkrytoje) buj
miesto (hdie ssypajut) ssy`pišča
miesto (spłava briovien) rum
Biezumoŭna, karystańnie aŭtarskimi słoŭnikami — sprava ryzykoŭnaja. Kolki moŭnych monstraŭ i chimeraŭ sparadzili svajho času biezahladnyja adepty movatvorčaści Vacłava Łastoŭskaha abo Janki Stankieviča… Karystacca aŭtarskimi słoŭnikami — a heta datyčyć i zhadanaha «Słoŭnička adpaviednaściaŭ» — treba adkazna i aściarožna, uzvažvajučy kožnaje słova, prysłuchoŭvajučysia da melodyi skazu, u jakim jano ŭžytaje, ujaŭlajučy sabie jak jano budzie ŭspryniataje i zrazumietaje słuchačom. Aŭtarskija słoŭniki vyryvajucca za ramki standartu, narmatyŭnyja słoŭniki sprabujuć hetuju tvorčuju stychiju ŭtajmavać. Zadača ŭdumlivaha karystalnika — znajści raŭnavahu pamiž hetymi palusami.
Aleh Minkin padkreślivaje, što jahony «Słoŭničak» — adkryty prajekt, i zaprašaje ŭsich čytačoŭ i zacikaŭlenych asobaŭ da supracoŭnictva, kab supolna stvaryć «niešta bolš daskanałaje».
