Dzieci ŭ biełaruskamoŭnych škołach vučacca biaz konturnych kart pa hieahrafii, pracoŭnych sšytkaŭ pa fizycy i bijalohii. A padručnik pa infarmatycy na rasiejskaj movie vučyć ich, jak uklučać kamputar i karystacca Windows 95. Dla hetych dziaciej nie rychtujuć alimpijadnyja zadańni pa-biełarusku, z-za čaho mocna padajuć rejtynhi biełaruskamoŭnych himnazijaŭ, raskazała ŭ intervju radyjo «Svaboda» staršynia apiakunčaj rady biełaruskamoŭnaj himnazii №23 horada Minska Kryścina Vituška.
«Kali na litary ŭ konturnych kartach možna nie źviartać uvahi, napišycie mnie biełaruskimi litarami i nie źviartajcie na ich uvahi! Vydajcie ŭvieś nakład pa-biełarusku na movie tytulnaj nacyi padatkapłatnikaŭ», — kaža mahistar biznes-administravańnia Kryścina Vituška.
Jana ličyć, što biełaruskamoŭnym dzieciam mechanična abmiažoŭvajuć dostup da infarmacyi i mahčymaści padvyšać svoj uzrovień.
Kryścina Vituška kiruje adździełam u bujnym banku, robić sajt «Našy dzietki», ładzić nacyjanalnyja śviaty i rupicca pra jakasnuju biełaruskuju adukacyju. Miron, syn Kryściny, paśpiachova vučycca ŭ šostym klasie biełaruskamoŭnaj himnazii ŭ centry Miensku. Z prablemami, pra jakija raspaviadaje Vituška, jany sutykajucca ŭžo nia pieršy hod. Ale ciapier, jak toj kazaŭ, nakipieła.
Padručnik z Windows 95 zdajcie ŭ makulaturu!
Kryścina kaža, što padručnikami školnyja i himnazičnyja biblijateki zbolšaha zabiaśpiečanyja. Choć zdarajucca kryŭdnyja i navat aburalnyja vypadki.
«Naprykład, poŭnaja adsutnaść u pryrodzie padručnika pa infarmatycy dla 6 klasy pa-biełarusku, — aburajecca Vituška. — Padručnik isnuje tolki pa-rusku, i padručnikam jaho možna nazvać chiba što ŭmoŭna. U 2015 hodzie sučasnym dzieciam prapanoŭvać vyvučać, što takoje Windows 95, i vučyć, jak uklučajecca kamputar. Heta, miakka kažučy, marazm!»
Hetyja vydańni nieabchodna likvidavać i zdać u makulaturu, pra normy zboru jakoj tak kłapociacca ŭsie adździeły adukacyi, — prapanuje Vituška. A zamiest jaho vypuścić narmalny padručnik pa-biełarusku.
Užo nia pieršy hod piaciklaśniki ŭ biełaruskamoŭnych škołach abychodziacca biaz konturnych kart pa historyi staražytnaha śvietu. Praŭdy tut nie ŭdałosia damahčysia dahetul.
«U minułym hodzie ja pisała zvaroty ŭ Ministerstva adukacyi i Ministerstva infarmacyi. Atrymała adkazy ad abodvuch, što nichto ź ich za heta nie adkazvaje. Adkaz na pytańnie, chto adkazny, ja nie atrymała, — raspaviadaje Kryścina Vituška. — Vydaviec «Biełkartahrafija» paviedamiŭ, što jany buduć vydavać što chočuć, jak chočuć».
Pakolki vydaviectva hetaje dziaržaŭnaje i vydańnie navučalnych materyjałaŭ datujecca dziaržavaj, u mianie pytańnie: kudy padyjści, kab viarnuć spłočanyja mnoju padatki, — kaža Vituška:
«I chto im daŭ prava vyrašać, što ŭ pieršuju i što ŭ druhuju čarhu vydavać za košt maich hrošaj?!»
Kali ŭ konturnych kartach tak nia važnyja litary, to nadrukujcie ŭsio pa-biełarusku
Pierajšoŭšy ŭ šosty klas, Vituški sutyknulisia z padobnaj prablemaj. Biełaruskamoŭnych konturnych kartaŭ pa hieahrafii prosta niama. Letaś małady pradstaŭnik Ministerstva adukacyi pasprabavaŭ praz telefon patłumačyć maci, što konturnyja karty pa historyi nie abaviazkovyja.
«Konturnyja karty pa hieahrafii abaviazkovyja, — pierakonvaje Kryścina. — Arhumenty, što ŭ konturnych kartach mała słovaŭ i na litary možna nie źviartać uvahi, ja prapanuju pakinuć sabie.
Kali na litary možna nie źviartać uvahi, napišycie mnie biełaruskimi litarami i nie źviartajcie na ich uvahi. Vydajcie ŭvieś nakład pa-biełarusku na movie tytulnaj nacyi padatkapłatnikaŭ».
Pracoŭnych sšytkaŭ pa fizycy, jakija ŭžo peŭna abaviazkovyja, pa-biełarusku taksama niama zusim. Ciažka znajści pracoŭnyja sšytki pa bijalohii i sšytki dla labaratornych rabot pa fizycy. Jany vydavalisia ŭ minułyja hady, i ciapier ich možna nabyć chiba što z ruk.
Kab patłumačyć niedachop biełaruskamoŭnych vydańniaŭ, vydaŭcy i čynoŭniki kažuć, što jany zanadta darahija ŭ druku, a popyt na ich mały. Maŭlaŭ, nadrukavać 60 tysiač padručnikaŭ pa-rasiejsku našmat tańniej, čym 15 tysiač pa-biełarusku. Kryścina da hetych ličbaŭ stavicca ź niedavieram.
«Himnazija, u jakoj vučycca moj syn, pierapoŭnienaja, — kaža jana. — Ja viedaju, što isnujuć ciažkaści z tym, kab trapić u biełaruskija klasy, biełaruskija himnazii i škoły horada nia tolki ŭ našym rajonie».
Vituška śćviardžaje, što popyt na biełaruskamoŭnuju adukacyju raście, jon nie zadavoleny i śviadoma ihnarujecca. Ale nijaki ekanamičny čyńnik nia moža apraŭdać adsutnaść biełaruskamoŭnych padručnikaŭ i dapamožnikaŭ.
«Kolki b tam knih ni było, patreba ŭ ich pavinna zabiaśpiečvacca ŭ pieršuju čarhu, — pierakananaja Vituška.
Pazycyju vydaŭcoŭ «my nadrukujem spačatku pa-rasiejsku, a paśla — što zastaniecca», Kryścina nazyvaje aburalnaj.
«Kali ŭ kramie pradavačka kaža, što «my nie raskłali biełaruskamoŭny asartyment, tamu što ŭ nas niama miesca», to heta parušeńnie Kanstytucyi», — zajaŭlaje jana.
Vituška zaklikaje deputataŭ abiedźviuch pałat Nacyjanalnaha schodu źviarnuć uvahu na hetuju prablemu.
«Chaciełasia b, kab hetaje pytańnie zaŭvažyli kandydaty ŭ prezydenty — niezaležna ad taho, ź jakim vynikam jany planujuć skončyć hetuju vybarčuju kampaniju, — kaža Vituška. — Tamu što kali jany chočuć być deputatami i prezydentami, im treba, kab zachavałasia takaja kraina. Kali jany vyniščajuć karennaje nasielnictva hetaje krainy, krainy nia budzie, jany jaje straciać. Tak što dla ich heta pytańnie vyžyvańnia», — ličyć jana.
Kali dzicia atrymlivaje pačatkovuju i siaredniuju adukacyju, važny i ŭdzieł u alimpijadach. Ciapier jany pačynajucca z samych pieršych klasaŭ — dziakujučy spabornictvam, jakija arhanizuje asacyjacyja «Konkurs». Udzieł i pieramohi ŭ rajonnych, haradzkich, abłasnych i respublikanskich alimpijadach — nia tolki asabistyja zasłuhi samoha dziciaci i mahčymaść pastupić u lepšuju VNU. Dla navučalnaj ustanovy heta jašče i rejtynh.
«Znajści praktyčnyja zadańni ci zadańni pa padrychtoŭcy da alimpijadaŭ pa-biełarusku taksama niemahčyma, — śćviardžaje Kryścina. — Uvohule, alimpijady pa pradmietach u nas pravodziacca tolki dla rasiejskamoŭnych dziaciej. Dla biełaruskamoŭnych — heta zaŭždy spačatku «pierakładzi zadańnie», paśla «pierakładzi adkaz».
«Darečy, šanoŭnyja baćki, kali vy chvalujeciesia, što rejtynhi biełaruskamoŭnych himnazijaŭ nižejšyja, čym rasiejskamoŭnych, uličycie hety fakt, — źviartaje ŭvahu Kryścina Vituška. — Hetyja rejtynhi štučna i naŭmysna zanižajucca praz toje, što biełaruskamoŭnyja dzieci nia majuć mahčymaści ŭdzielničać u alimpijadach, bo dla ich nie rychtujuć zadańni pa-biełarusku».
Štohod biełaruskamoŭnyja dzietki pasłuchmiana karystajucca «tietradiami» zamiest «sšytkaŭ», «nie źviartajuć uvahi» na rasiejskamoŭnyja nadpisy ŭ tablicach pa fizycy i konturnych kartach pa hieahrafii, a ich baćki nie vychodziać sa statusu «a moža, tak i treba».
Ale možna realna niešta pamianiać.
«My z baćkami ź biełaruskamoŭnych škoł i himnazii parazmaŭlali i rychtujem zvarot ad usich biełaruskamoŭnych navučalnych ustanovaŭ, tak što źviartacca budziem. I źviartacca treba, — kaža Kryścina. — Heta čynoŭniki. Jany, jak sabački Paŭłava, reahujuć tolki na prostyja syhnały. U ich jość skarha — jość prablema, niama skarhi — niama prablemy. Tak što, spadarstva, dapamažycie čynoŭnikam zaryjentavacca».
Hetaksama možna paŭździejničać na adkaznyja ŭstanovy, admoviŭšysia ad apłaty padručnikaŭ. I zrabić heta na zakonnych padstavach.
«Kali kamplekt padručnikaŭ niapoŭny, kali ŭ kamplekcie nia ŭsie padručniki pa-biełarusku — kvitancyja nie padlahaje apłacie, — zajaŭlaje Kryścina Vituška. — Nia našy prablemy, što jany nia ŭmiejuć rabić pieraraźlik i brać dyferencyjavanuju apłatu — za vyklučeńniem padručnika, jakoha niama».
Paviedamlać pra svaje pravy mieć biełaruskamoŭnyja padručniki varta ŭžo ŭ kniharni. Kali vy pryjšli i pabačyli, što padručnik pa-rasiejsku jość, a pa-biełarusku — nie, pakińcie zapis u knizie skarhaŭ z prośbaj «ukamplektavać asartyment».
«U kramach mechanizm vielmi prosty: niama popytu — niama prapanovy. Popyt vy nia stvorycie, zapytaŭšy ŭ kasirki, — tłumačyć Vituška. — Jana vam skaža «niama» — i zabudzie pra toje, što vy spytali. Kali da jaje pryjduć vydaviectvy, kab ukamplektavać asartyment, jana budzie zychodzić sa svajho ŭzroŭniu raźvićcia i kamplektavać jaho tym, što joj padajecca na jaje ŭzroŭni patrebnym».
«Fiksujcie svoj popyt piśmova, u kramach, źviartajciesia ŭ vydaviectvy. Kali vydaviectva «Aviersev», «Adukacyja», vydaviectvy ŭniversytetaŭ što-niebudź vydajuć pa-rasiejsku, pišycie da ich zapyt «prosim vydać pa-biełarusku albo prybrać ź sietki prodažu», — prapanuje Kryścina Vituška.
Taki samy list treba dasyłać u Ministerstva adukacyi, kali ŭ rekamendavanych im rasiejskamoŭnych padručnikaŭ i dapamožnikaŭ niama biełaruskamoŭnych adpaviednikaŭ.
«Jašče pytańnie da mižnarodnych arhanizacyjaŭ, jakija pracujuć u Biełarusi, — kaža Kryścina Vituška. — Tak, u Biełarusi vielmi šmat prablemaŭ, jany robiać vialikuju pracu, zmahajucca tut i z suchotami, i sa ŚNIDam, i z pavieličeńniem raspaŭsiudu narkotykaŭ siarod dziaciej, i z prablemami ŭciekačoŭ.
Ale ŭ toj ža čas u Biełarusi adbyvajecca dyskryminacyja biełaruskamoŭnych dziaciej. Ich pazbaŭlajuć mahčymaści atrymlivać adukacyju na rodnaj movie. Tamu prośba źviarnuć uvahu na hetuju prablemu i ŭzdymać hetaje pytańnie ŭ pieramovach ź biełaruskimi čynoŭnikami. Zapytvacca ŭ ich, jakim čynam idzie raźmierkavańnie biudžetu i na jakoj padstavie hrošy ŭ biudžet biarucca ź biełaruskamoŭnych baćkoŭ, na jakich jany potym nie raźmiarkoŭvajucca».
My budziem vučycca pa-biełarusku
«Abmiarkoŭvać u sacsietkach, skardzicca adzin adnamu na žyćcio — heta nie varyjant», — kaža Kryścina Vituška. — Vučycca na movach susiedziaŭ — heta taksama nie varyjant.
My biełarusy, žyviom u Biełarusi i vučycca budziem pa-biełarusku», — zaklučaje Kryścina Vituška.
