«Da jaje nijak nie dachodziła, što takoje «vobraz narodu»: nastaŭniki z małoj radzimy Aleksijevič asudžajuć jaje, a traktarysty — hanaracca
Nobeleŭskaja premija pa litaratury vałodaje mahijaj čaroŭnaj pałački. Pryčym mienavita litaraturnaja, a nie navukovaja.
Bo knihi laŭreata, u adroźnieńnie ad navukovaha adkryćcia, možna adrazu pačać čytać. A ŭ miaściny, dzie litaratar ros i vychoŭvaŭsia, i jakija paŭpłyvali na jaho śvietapohlad, možna pajechać choć zaŭtra. I tyja miaściny, jakimi b niecikavymi jany ni byli ŭčora, paśla dakranańnia čaroŭnaj nobeleŭskaj pałački nabyvajuć novyja rysy. Daroha siarod vymierłych paleskich viosak stanovicca inšaj. Bo heta Jaje daroha. Nie sumniavajusia, što kali-niebudź u Kapatkievičy i Ivaškavičy pajeduć litaraturnyja turysty. Usim raju sa stalicy jechać praź Lubań i Navasiołki. Heta karaciej i daviedajeśsia bolš. A ŭ Navasiołkach vas čakaje sapraŭdnaje adkryćcio. Moža być, najlepšy pomnik partyzanam u Biełarusi. Prynamsi, mianie hety pomnik prosta ahałomšyŭ. Ja spyniŭsia i stajaŭ kala jaho čverć hadziny. Manument ujaŭlaje saboj try ahromnistyja čałaviečyja fihury. Kožnaja vyšynioj z trochpaviarchovy dom. Betonnyja vołaty nie stajać statyčna, a vyjaŭlenyja ŭ dynamicy. Try hihanty z suvorymi tvarami vychodziać ź lesu na vialikuju darohu.
I zvyčajnaja škoła ŭ Kapatkievičach, jakuju skončyła ŭ 1965-m hodzie Śviatłana Aleksijevič, taksama dziakujučy čaroŭnamu Nobelu, pierastaje być prosta zvyčajnaj škołaj. Darečy, škoła sapraŭdy niezvyčajnaja. Škoła vypuściła kalandaryk na budučy hod, pryśviečany Nobeleŭskaj laŭreatcy. A na došcy abjavaŭ na samym bačnym miescy visić infarmacyja pra znakamituju vypusknicu.
Hetuju pracu robić nastaŭnica biełaruskaj movy Natalla Kalićka.
— Našy nastaŭniki zaŭždy padtrymlivali cikavaść da jaje asoby. Choć pa prahramie jana nie vyvučałasia asabliva. Zaŭsiody źviartali ŭvahu vučniaŭ, što ŭ nas była takaja vypusknica. Jość i stend, pryśviečany joj. Našy dzieci jaje viedajuć.
Jak šmat zaležyć dla vychavańnia pačućcia radzimy ad vykładčyka biełaruskaj movy i litaratury. Biełaruskuju movu Śviatłanie Aleksijevič vykładała Alaksandra Antanišyna.
— Matematyku jana nie lubiła, biełaruskuju movu jana nie nadta pavažała taksama. Jana cełuju sumku, knih dziesiać, ciahała z saboj. Časam u mianie na ŭroku čytała. Ja čytała jaje knihi. Ciažka čytajucca. Jana apisvała najhoršyja epizody. Vybirała takich ludziej, chto pieražyŭ mnoha. Ab partyzanach adhukałasia vielmi kiepska. Heta niapravilna. Partyzany taksama byli ludzi charošyja. Našy Kapatkievičy ŭ vajnu spalili. Dyk partyzany apracoŭvali aharody. A toje, što adziežu ździrali… Dyk ludzi ž sami nie davali. Pryjduć niemcy, dyk im z-za strachu davali ŭsio. I partyzanu ničoha nie daduć. Što im zastavałasia rabić? Treba było rabavać! Partyzany mnoha zrabili charošaha. Praŭda, z-za ich ludziej palili. Ale što zrobiš? Heta vajna.
Ujavicie sabie ŭroki biełaruskaj litaratury biez Karatkieviča i Stralcova. Biez Baradulina i Adamčyka. Biaz Bykava i Adamoviča. Bo jany źjaviacca ŭ školnaj prahramie paźniej. A voś što było. I što nie mahło nie adbicca ŭ pamiaci junaj Śviety Aleksijevič.
— Da jaje nijak nie dachodziła, što takoje «vobraz narodu». Vobraz asobnaha hieroja — heta jana razumieła. A ahulny vobraz nie dachodziŭ da jaje. Heta ž adzin narod. Ruski i biełaruski. Usie tak ličać. Byŭ adzin i zastaŭsia adzin.
A jašče čaroŭnaja nobeleŭskaja pałačka cudoŭna raskryvaje ludziej. Pasłuchajem słovy staroj nastaŭnicy na adras svajoj znakamitaj vučanicy.
— Ja ździŭlajusia, jak jana atrymała Nobeleŭskuju premiju. Za toje, što plavuzhała na Saviecki Sajuz. Vybirała najhoršaje. Čamu jana charošaje nie vybirała? Chaj by jana i toje, i druhoje apisvała. Navošta samaje horšaje?
Aleksijevičy žyli ŭ Ivaškavičach. U škołu Śviatłana chadziła ź siabroŭkaju, Nadziejaj Šut. Nadzieja ŭsio žyćcio prarabiła sielskaj biblijatekarkaj. I ŭsio žyćcio prapahandavała tvorčaść svajoj siabroŭki.
— Jana ŭ samadziejnaści ŭdzielničała i pieśni navat pisała. My śpiavali jaje pieśni.
Kałhasnyja kiraŭniki pabudavali ŭ Ivaškavičach ahrasiadzibu. Nazyvajecca «Matčyna chata». Domiki ŭ toj siadzibie zroblenyja sa zrubaŭ chat, dzie nichto ŭžo nie žyvie. Ale dom, dzie žyła siamja Aleksijevičaŭ, kałhasnyja ŭłady razburyli i zakapali. I jaho nie ŭvaskresić nijakaja čaroŭnaja pałačka. Jak i mazhoŭ kałhasnamu načalstvu taksama nie dadaść. U miastečku Asaviec, dzie Aleksijevičy žyli paśla Ivaškavičaŭ, taksama nie zastałosia ničoha pamiatnaha — ni doma, ni škoły, dzie piśmieńnica pracavała svoj pieršy pracoŭny hod.
I heta vielmi mianie ŭzradavała. Ja navat znachodžu ŭ hetym taksama ŭmiašańnie čaroŭnaj siły. Bo niama čaho tut rabić turystam. Nu, nia słuchać ža ščyraści ad byłych nastaŭnikaŭ Asavieckaj škoły. Naprykład, voś takija. Ad byłoj dyrektarki, Haliny Kryśko. Taksama vykładčycy rodnaj movy.
— Jak Vy ŭspryniali navinu pra Nobela?
— Admoŭna. Jak jana z Narodnym frontam źviazałasia, jana nia jeździć da nas. Z Bykavym, ja znaju, jana źviazałasia. Bykava ja pavažaju, jak piśmieńnika. Ale jaho pavodziny! Admoŭnyja! Jak možna pajści piśmieńniku ŭ Narodny front?! Jak možna suprać narodu svajho vystupać?
Voch, atrymaŭ by Bykaŭ pa «pavodzinach» ad Haliny Ryhoraŭny dvojku. Ale ž byli załatyja časy ŭ asavieckaj škole!
— My zrabili pieršy ŭ rajonie muzej Lenina! U nas byŭ zrobleny šałaš. I Lenin byŭ zrobleny. Siadzieŭ na piańku i pisaŭ. Jak u vialikim muzei. I maŭzalej byŭ zrobleny!
— A z čaho ž vy zrabili Lenina?
— Vyrazali. Na piańku siadzieŭ. U adzieńni. Usio, jak treba.
Škada, što asaviecki filijał madam Ciuso razburany. Zrešty, i Nobeleŭskuju premiju dali «nie pa adrasie». Jakoju b piśmieńnicaj mahła b być sama Halina Kryśko! Kali b nia hety maŭzalej.
— «U vajny nie žanočy tvar» ciažka čytajecca. U jaje niama idei niejkaj. Praz kožnyja piać listoŭ novy raskazčyk. Dyk ja taksama tak pisała! Siadu, aformlu i budzie taja samaja kniha!
Vasil Marcinovič, kolišni nastaŭnik pracy, toj samy «tata Karła», jaki z palena vyrazaŭ Lenina, bačyć sakret Nobelu Aleksijevič u dušeŭnym siabroŭstvie Śviatłany Alaksandraŭny ź Zianonam Paźniakom.
— Niachaj na zdaroŭje atrymlivaje. Jana ž pracavała dla hetaha. Kali b jana nia źjechała ŭ Francyju, to nie dali b joj. Jość ža i razumniejšyja. Ale tak jana nas klavała, klavała. Rasiju i Biełarusiju. Jana ž z hetym Paźniakom uvieś čas. Jany beneefaŭcy. Nu vo, čamuści dali. Nu, dla nas, dla Biełarusii, niabłaha.
A žonka pana Marcinoviča, Hanna, sakret pośpiechu Aleksijevič znachodzić nie ŭ chaŭrusie z Paźniakom, a z Łukašenkam. Tolki nia ŭ knihach piśmieńnicy.
— Jana sama vinavataja. Jana mahła b jašče bolšym aŭtarytetam karystacca. Kali b jana žyła ŭ Biełarusii. Pisała b ab biełarusach. Jana abrała sabie taki šlach. Kaniečnie, radasna. Što Nobeleŭskuju premiju dali joj. Ale ŭ jaje niamnoha knih. Jość piśmieńniki, u jakich tvory macniejšyja. Nobeleŭskuju premiju jana atrymała z-za taho, što mnoha ŭ jaje vykazvańniaŭ było pra Łukašenku. Ale, jak by tam ni było, ja zadavolenaja. Chaj budzie ŭ nas, u Biełarusii, Nobeleŭskaja premija.
Błukajučy pa damach asavieckaj intelihiencyi ja ŭsio bolš adčuvaŭ siabie ci to Čyčykavym, ci to dobraachvotnym psychaterapeŭtam. Byłaja nastaŭnica historyi Halina Kisiel bačyć pryčynu Nobelu Aleksijevič u žyda-masonskaj zmovie.
— Ja z hetaj siamjoj vielmi siabravała. Baćka vielmi charošy. Ale vyśvietliłasia adnojčy, što jany ŭsio-tki jaŭrei! A ja jaŭrejaŭ nie ŭvažaju. Što jany robiać u śviecie? Carskija ŭłady nie padpuskali jaŭrejaŭ blizka da Maskvy i Picieru. Voś čamu ich tak mnoha na uskrainach. Asabliva ŭ Biełarusii. Čamu zaraz usie rasijskija aliharchi jaŭrei? Jak i ŭ Štatach!
Dyk jak ža «adkryłasia tajamnica jaŭrejstva» Śviatłany Aleksijevič? Akazvajecca, pryjechaŭ z Mazyra školny inspektar. I pačuŭ, jak Aleksijevič starejšaja vykładała asavieckim dzietkam zamiest niamieckaj movy idyš! A ja ž, naiŭny, dumaŭ, što antysemickaje tryźnieńnie zastałosia ŭ dalokim minułym.
— Byŭ Zialenin, inspektar. Jon sam z Navasybirsku. Jon nie strymaŭsia paśla jaje ŭroku. Išoŭ i kryčaŭ: «Jak vy śmiejecie na jaŭrejskaj movie vykładać!»
Aleksijevič nazyvaje hieroja svajoj apošniaj knihi «čyrvonym čałaviekam». Hetamu asavieckamu čałavieku mnie ciažka padabrać koler.
— Sa Śvietaj ja paddružvała. U nas roźnica nievialikaja va ŭzroście. Ale mnie asabista jaje knihi nie padabajucca. Nie majo. Nia naša! Ciapier Nobeleŭskuju premiju vydajuć Štaty. Svaim siabram. Za što Harbačovu dali? Za toje, što Sajuz razvaliŭ. Za što Abamu dali? Za toje i Aleksijevič dali. Kab brachała na nas. Jak možna nie lubić Radzimu? Jana hańbić nas svajoj premijaj.
Tajemnaja jaŭrejka, jakaja, pasiabravaŭšy ź Zianonam Paźniakom, źviazałasia z Vasilom Bykavym, kab ustupić u Narodny Front, kab paśla atrymać Nobeleŭskuju premiju ad Baraka Abamy za toje, što «plavuzhaje» na Łukašenku. Paśla ŭsiaho pačutaha na radzimie hieraini, mnie vielmi chaciełasia adsiul jak maha chutčej źbiehčy. Bo sam užo staŭ niepakoicca za svajo psychičnaje zdaroŭje. Kab spytacca karaciejšaha šlachu ja zajšoŭ u mašynna-traktarny park miascovaha SVK. Dzie kuryli traktarysty i mechaniki. Nieintelihientnyja, hrubyja mužyki z mazolistymi mazutnymi rukami. Tut i adbyŭsia dyjaloh, jaki lahčej ujavić na mienskaj kuchni.
— Vy nia viedajecie Śviatłanu Aleksijevič?
— Viadoma, viedajem.
— U mianie navat dźvie knihi jaje jość. «Cynkavyja chłopčyki», «U vajny nie žanočaje abličča».
— Zaraz biełarusy praktyčna ničoha nie pakazvajuć pra jaje. A pa spadarožniku, pa kanale «Biełsat» ja hladzieŭ, jak jaje ŭznaharodžvali. Nobeleŭskaja premija! Heta ž pieršy raz takoje ŭ Biełarusi!
— Maci niamieckuju movu vykładała, a baćka rabiŭ vajenrukom.
— I pra jaje ničoha našy naviny nie pakazvajuć. Ničoha! A na «Biełsacie» budzie ŭsio.
— Vy radyja?
— Radyja, viadoma. Ziamlačka.
Zvyčajnyja traktarysty i mechanizatary vyjavilisia nia prosta razumniejšymi za svaich nastaŭnikaŭ. Jany prosta zdarovyja ludzi, jakija vyratavali ŭ maich vačach honar Asaŭca. Niaŭžo ŭsia sprava ŭ «Biełsacie»?
— Chaj by ŭ rodny kałhas z taho miljonu kupiła traktar. A my b napisali «Śviatłana Aleksijevič».
— Heta jak raniej na tankach pisali?
— Tak, na traktary b napisali.
Sapraŭdy, kali na froncie byli tanki «ad Lubovi Arłovaj», čamu b nia być traktaru «ad Śviatłany Aleksijevič»? Jość ludzi, jakija heta zasłuhoŭvajuć.
Kamientary