Ščymlivy momant zdaryŭsia paśla premjery «Dźviuch dušaŭ». Radzim Harecki, plamieńnik rasstralanaha savietami kłasika biełaruskaj litaratury, vyjšaŭ na scenu, kab padaryć vialiki bukiet čyrvonych ružaŭ režysioru śpiektakla, mastackamu kiraŭniku teatra imia Janki Kupały Mikałaju Pinihinu.
Ja siadzieŭ u 8-m šerahu, a ŭ 7-m, źleva ad mianie i prosta pierad pieršym redaktaram adnoŭlenaj «Našaj Nivy» Siarhiejem Dubaŭcom, hladzieła śpiektakl vice-premjerka Kačanava, pryznačanaja va ŭrad, jak raskazaŭ sam Alaksandr Łukašenka, pa rekamiendacyi śpiecsłužbaŭ. Jana vyhladała trochi napružanaj padčas pieršaj dziei. Apładziravała razam z usimi, ale ŭsłuchoŭvałasia ŭ sceny ź lohkaj padazronaściu.
«Dźvie dušy» Hareckaha — heta hienijalnaja mova, hienijalny sacyjalny analiz i absalutna hienijalny siužet. Usio heta było napisana kłasikam pa śviežych śladach pa-mastacku pieraasensavanych padziej — u 1919 hodzie.
Častku rukapisa skanfiskavali polskija akupanty ŭ časie adnaho ź pieratrusaŭ u redakcyi «Biełaruskaj dumki». Paraza biełaruskich sprobaŭ zbudavać svaju niezaležnuju dziaržavu spyniła rabotu Hareckaha nad «Dźviuma dušami». Dapisać apovieść Hareckamu nie daviałosia. U 1923 hodzie jon viarnuŭsia ŭ BSSR, dzie abiacali budavać Biełaruskuju dziaržavu. Heta byŭ vialiki stalinski padman. U 1930 Hareckaha aryštujuć. U 1938 — rasstralajuć. Sama apovieść da 1990-ch była zabaronienaja kamunistami.
Nijaki inšy tvor tak nie nadajecca na «dadumvańnie» scenarystami i režysiorami, jak «Dźvie dušy». Heta intryha z «adkrytym kancom». Voś jak ty heta sabie ŭjaŭlaješ, tak i raźvivaj.
Siužet Hareckaha
Biełaruś časoŭ Bahuševiča. Pad Krupkami žyvie siaredniaj ruki pan Abdzirałovič. Jon viartajecca z žonkaj z balu ŭ susiedziaŭ. Na načnoj darozie jaho pierajmajuć vorahi. Chočuć zabić jaho, a traplajuć kałom u skroniu žoncy.
Siratoju zastajecca niemaŭla Ihnalik. Abdzirałovič biare jamu za niańku sialanku Małańniu, u jakoj svajo małoje. I taja, chočučy lepšaj, panskaj doli svajmu synu Vasilku, padmianiaje jaho sa šlachcianiom.
Pieršaja suśvietnaja vajna, revalucyja. Paranieny praparščyk Ihnat Abdzirałovič lečycca ŭ Maskvie i sustrakaje svajho małočnaha brata Vasilka. Tałkovy chłopiec, toj pracuje na fabrycy i aktyŭničaje ŭ balšavikach.
Na Kaŭkazskich Minieralnych Vodach Abdzirałovič znajomicca z dačkoj miljaniera-biełarusa, jaki razbahacieŭ na vajennych pastaŭkach. Za jaje serca jon zmahajecca ź inšym bahatym biełarusam, kniaziem Halšanskim. Paraza ŭ hetym zmahańni pakidaje balučy śled u jahonaj dušy.
Viarnuŭšysia ŭ Biełaruś, Abdzirałovič daznajecca, što mužyki splundravali ich majontak, a jahony baćka schavaŭsia. Miž tym Abdzirałovič sutykajecca ź biełaruskimi ahitatarami i nastaŭnikami-adradžencami, u liku jakich i jahonyja daŭnija znajomyja. Biełaruskaj aktyvistkaj stała i jaho pieršaje kachańnie.
U Maskvie jon traplaje ŭ vir bajoŭ miž junkierami i balšavikami. Ale, hałoŭnaje, Małańnia pierad śmierciu pryznajecca jamu, što heta jon — sialanski syn. «Moj ty!.. Moj rodny synok… A Vasilok — panski. Pieramianiła ja vas maleńkich, pierakłała. Mierkuvała: ščaśliviejšy tak budzieš…».
Małańnia padmianiła dziaciej i ŭsio žyćcio pakutavała, što mała bačyć rodnaha syna.
Da serca Abdzirałoviča hetaje adkryćcio išło niekalki miesiacaŭ… I apynuŭsia jon u viry padpolnaha zmahańnia za Biełaruś i biasčynstvaŭ balšavikoŭ na joj. A jamu za kaho być? Za panoŭ ci za mužykoŭ? Za biełarusaŭ ci za sajuz? I sam chto jon — pan ci mužyk? U čym praŭda? I ci treba raskazać Vasilu pra apošnija słovy jaho — svajoj — maci? Abdzirałovič jašče nie maje peŭnych adkazaŭ na hetyja pytańni, ale jon ćviorda bačyć, u čym niama praŭdy: u aściervianieńni, katavańni ludziej, zabojstvach.
Ahient biełych (Ihar Sihoŭ) vylivaje dušu Ihnatu Abdzirałoviču.
Svaju evalucyju pieražyvaje i Vasilok. Pryrodnyja sumlennaść i dabrynia nie dazvalajuć jamu pryniać źvierstvy paplečnikaŭ-balšavikoŭ. Heta taki ŭmoŭny budučy narkam Pryščepaŭ, možna tak mierkavać…
Vydatna hladzicca ŭ roli Vasila małady kupałaviec Ivan Kušniaruk (źleva). Mahčyma, zaharycca novaja zorka.
Rukapis «Dźviuch duš» abryvajecca na scenie pachavańnia kryvavaha čekista, zabitaha rukoju takoha ž kryvavaha ahienta biełych.
Paśla pachavańnia Harščka dalej buduć tolki rasstreły.
A Abdzirałovič pakutuje ad niazdolnaści choć niejak supraćstajać hetamu cunami kryvavaha varjactva, što pranosicca pa Biełarusi tudy i siudy.
I voś tut para skazać, što nie zusim jak u Hareckaha ŭ śpiektakli Nacyjanalnaha akademičnaha teatra.
Pa-rusku i pa-biełarusku
Minieralnyja Vody, schodka vajskoŭcaŭ-biełarusaŭ. U Hareckaha kniaź Halšanski pramaŭlaje na joj pa-rasiejsku. I heta kantrastuje z Abdzirałovičam, što havoryć da sałdataŭ na rodnaj movie, jakaja ŭspłyvaje jamu ŭ pamiaci.
Pinihin pabajaŭsia ŭkłaści ruskuju movu ŭ vusny admoŭnaha hieroja, pabajaŭsia.
Uvohule, paryŭny vystup Abdzirałoviča na tym mitynhu važny dla razumieńnia jahonaj natury. U im jość pačućcie spraviadlivaści, u im jość i palityčnyja pierakanańni. Heta nie apalityčny Piačoryn.
Incestualny matyŭ
Abdzirałovič u maładości kachaŭ Iru, dačku laśničaha, ale taja nie adkazała ŭzajemnaściu, bo nie vieryła, što Ihnat pierastupić praz kłasavuju rysu. Kali iści za łohikaj siužetu, akurat-taki dola sudzić im syścisia.
U Pinihina ž Ira akazvajecca dačkoj Małańni. Takim čynam, ich kachańnie aznačała incest.
Pa-mojmu, takija chady ŭ duchu najnoŭšaj brytanskaj viersii Šerłaka Chołmsa zusim čužyja, nieŭłaścivyja Hareckamu. Jon byŭ naturalistam, pieražyŭ upłyvy Zala, ale heta byŭ zusim inšy naturalizm.
«Śviadomyja»
Na maju dumku, samy haniebny momant u pastanoŭcy — heta scena dueli ahitataraŭ u časie vybaraŭ va Ustanoŭčy schod.
Słovy, prypisanyja ahitataru za biełaruski śpis u dadatak da tekstu Hareckaha, robiać jaho kamičnym, adarvanym ad naroda. Heta nie adradženiec Hareckaha, heta «śviadomy», daloki ad naroda łuzier-fantazior z palityčnych paskvilaŭ niadaŭnaha času.
Miž tym Harecki bačyć pamyłki radykała Suchavieja, ale nie padpisvaje jamu prysudu. «Starejšyja ludzi, dziadźki i ciotki, vietliva i ŭvažna słuchali chłapca, taksama i častka moładzi». I tolki kali mocnyja haspadary razyšlisia pa damach, «biełaruskaja starana, što była za vučnia, asłabieła» na mitynhu.
Pa-mojmu, vyraznaja cenzura nie zaškodziła idejnaj celnaści «Pana Tadevuša». A samacenzura «Dźvie dušy» padkalečyła.
«Ruski»
«Ruski» — inšy hienijalny siužet kłasika, nad ekranizacyjaj jakoha daŭno zadumvaŭsia Viktar Aśluk. Aŭtary sceničnaj adaptacyi, Maksim Klimkovič i Uładzisłaŭ Achromienka, tłumačać ustaŭku hetaj sceny ŭ pjesu tym, što chacieli joj prailustravać frazu Abdzirałoviča: «Ja atupieŭ na hetaj vajnie». «Kab pakazać hetuju atupiełaść, my i ŭstavili «Ruskaha» — na moj pohlad, najlepšaje apaviadańnie Hareckaha. A toje, što biełarus zabivaje ŭkrainca… A chiba nie toje ž samaje adbyvajecca siońnia na Danbasie? Biełarusy tam vajujuć z abodvuch bakoŭ», — kaža Klimkovič.
Siužet «Ruskaha»: biełarus z rasijskaj armii sutykajecca z ukraincam z armii Aŭstra-Vienhryi.
Ale na scenie, kali sałdat biez patreby zabivaje vypadkova spatkanaha ŭkrainca z aŭstryjskaj armii, jon vyhladaje, chutčej, takim vobrazam ciomnaj masy narodnaj, masy žorstkaj, drapiežnaj, iracyjanalnaj. Heta jon budzie buntavać u vioscy, heta jon budzie vartavym u balšavickaj turmie. I heta jon taksama palaža rasstralany ŭ Kurapatach urešcie.
Videahrafika, Padalaka, paŭlinkaŭščyna
Videahrafika cudoŭnaja. Jak i ŭ «Panu Tadevušu», jana stvaraje dadatkovaje vymiareńnie.
Raman Padalaka: hetamu patencyjna najhłybokamu akcioru Pinihin šukaje jahonuju rolu, jahony kanflikt, dzie b jon byŭ samim saboj. Moža być, Hamlet budzie jahonaj viaršyniaj? Padalaka-Abdzirałovič nijaki. Jon chodzić pa scenie i suziraje. Tak, Abdzirałovič Hareckaha «naziralnik i słuchalnik». Ale Abdzirałovič Hareckaha prachodzić składanuju evalucyju — nie tolki pad upłyvam taho, što daviedaŭsia pra svaju nasamreč sialanskuju kroŭ. Jon zaznaje i mahutny ŭpłyŭ dumajučaj, adradženskaj moładzi, ź jakoj sutyknuŭsia. Jon i sam dumajučy ad pryrody.
Vobrazy žančyn karykaturyzavanyja. Małanka ŭ maładości — heta nie durnička. A Iraida — uvohule režysiorski pravał. Niamožna ŭ «Dźviuch dušach» ihrać u maniery «Paŭlinki». Kali heta rašeńnie režysiora — niezalik jamu. A kali heta pradukt našaj sceničnaj škoły, to prykra heta.
Harecki — hłybakavodnaja ryba, «Dźvie dušy» nie cierpiać vadevilizacyi.
Hieniezis i ekzistencyjnaje
Šlachiecka-sialanskija supiarečnaści majuć mała značeńnia ŭ naš čas.
Padzieł na katalikoŭ i pravasłaŭnych taksama straciŭ aktualnaść.
Jak pa mnie, hetaha ŭ śpiektakli zamnoha, i heta pierabivaje, zabivaje i toje napružana-ekzistencyjnaje, što jość u apovieści Hareckaha, i tyja sproby Hareckaha stvaryć hieniezis sacyjalnaha kanfliktu, pierakryžavanaha z nacyjanalnym abudžeńniem, i prasačyć los čałavieka na ich fonie.
Tabu na baraćbu
Tema sacyjalnaj baraćby ŭvohule słaba dajecca ciapierašniamu aficyjnamu biełaruskamu teatru. U Opiery pastavili «Sivuju lehiendu» — praŭda, čužanica staviŭ, jaki nie razumieje našaj historyi, dyk u hetym Karatkievičavym tvory całkam vyčyścili liniju sacyjalna-kłasavaj baraćby, pakinuli tolki kachańnie. I takim invalidam adnanohim vypuścili na scenu.
Pinihin nie biare na siabie śmiełaść dadumać raźvićcio siužeta (na maju dumku, u dadzienym vypadku heta samacenzura vialikaha režysiora). Pinihin abryvaje tvor tam, dzie jon abryvajecca. Dalej iduć tolki rasstreły.
Rasstrelvajuć i samoha Hareckaha, apaviadalnika ź viasiołymi vačyma, što kataŭ pa scenie svaju hułahaŭskuju tačku (vydatnaja režysiorskaja znachodka).
Hety śpiektakl pastaŭleny dla ministra Šunieviča — zaŭziataha teatrała i amatara mundziraŭ NKVD adnačasova.
Vice-premjerka Kačanava apładziravała razam z usimi. U pierapynku jana padychodziła da akademika Hareckaha i jany razmaŭlali…
U «Dźviuch dušach» Harecki vyvieŭ vobrazy intelihientaŭ-adradžencaŭ z vysokimi pomysłami.
A kudy jany iduć?
Vyjšaŭ vyrazna antybalšavicki śpiektakl, čarhovy śpiektakl pra Rasstralanaje Adradžeńnie.
Ale nie vyjšaŭ śpiektakl pra pošuk biełarusam siabie i pošuk čałaviekam siabie — pošuk, u jakim Maksim Harecki vyrazna salidaryzavaŭsia sa «śviadomymi» Mikołam Kancavym, Iraj Sakavičankaj i Vasilom, z usimi «śviadomymi» niezaležna ad ich ideałahičnych pohladaŭ, dy identyfikavaŭ siabie ź imi.
Kroŭ, pachodžańnie — umoŭnaść. Luboŭ — nie ŭmoŭnaść. I Radzima, da jakoj my niasiom u sabie luboŭ taksama, nie ŭmoŭnaść. I, pry ŭsioj składanaści žyćciovych losaŭ, dabro i zło — nie adnosnyja paniaćci. Voś adnaznačnyja idei Hareckaha.
* * *
Kaniečnie pračytajcie apovieść «Dźvie dušy».
Kaniečnie schadzicie na «Dźvie dušy» ŭ teatr, nie paškadujecie.
Heta biezumoŭna nacyjanalny teatr, refleksijny teatr, i heta vidovišča. Siarhiej Dubaviec pryznaŭsia ŭ fejsbuku, što jon trojčy płakaŭ na śpiektakli.
«Dźvie dušy» Hareckaha naležać da taho typu materyjału, u jakoha, u adroźnieńnie ad «Paŭlinki», nie moža być kananičnaj interpretacyi. I sapraŭdny pierajemnik Pinihina narodzicca tady, kali niechta tut i ciapier pastavić svaje «Dźvie dušy» inakš.
