Žyćcio i śmierć «Tońki-kulamiotčycy»: u vajnu jana była katam u nacystaŭ, a paśla 30 hadoŭ spakojna žyła ŭ Lepieli

Kali małady sałdat Viktar Hinzburh sustreŭ u vajskovym špitali simpatyčnuju miedsiastryčku Antaninu, to adrazu zakachaŭsia.

Pavialičyć

Paśla vajny ŭžo žanataj paraj jany pierajechali na jaho radzimu — u nievialiki biełaruski haradok Lepiel. Tam Viktar i Antanina pražyli 30 hadoŭ: cichaje pravincyjnaje žyćcio, takoje ž, jak i ŭ miljonaŭ savieckich hramadzian. I ŭsie hetyja hady Viktar nie zdahadvaŭsia, što za plačyma ŭ čałavieka, ź jakim jon štodnia zasynaje i pračynajecca.

Kali Hinzburh daviedaŭsia, kim była jaho žonka, jon pasivieŭ za adnu noč.

***

Antanina Makaraŭna Panfiłava naradziłasia ŭ 1920 hodzie ŭ viosačcy Małaja Vołkaŭka pad Smalenskam. Sialanskaja siamja była vialikaj: siamiora dziaciej. Ale Panfiłavaj dziaŭčyna prabyła niadoŭha — kali siamihadovaja Tońka pajšła ŭ škołu, nastaŭnica pierabłytała jaje imia pa baćku z proźviščam, zapisaŭšy dziaŭčynu «Antaninaj Makaravaj».

Baćki ci to nie zrazumieli, što adbyłosia, ci to prosta machnuli rukoj — chaj tak. U vyniku Antanina tak i zastałasia «Makaravaj». Kali ŭ 1935 hodzie siamja pierajechała ŭ Maskvu, dziaŭčynka davučvałasia dva kłasy jak «Makarava». Tak zapisali i ŭ kamsamolskim bilecie, i navat u pašparcie darosłaj Antaniny zapisana było proźvišča «Makarava». Z hetym proźviščam dziaŭčyna pastupić u vučelniu, zatym u technikum. Antanina Makarava vielmi chacieła vyvučycca na doktara.

Jak vyśvietlicca paźniej, mienavita biezuvažlivaść viaskovaj nastaŭnicy padoryć Antaninie 30 hadoŭ žyćcia.

* * *

Paśla vajny savieckija śpiecsłužby šukali tych, chto byŭ źviazany z nacystami. Praviarali i čutki, i bajki. Ale była historyja, jakaja biez sumnievaŭ, była praŭdaj — pra žančynu, jakaja pa zahadzie nacystaŭ rastrelvała savieckich vajennapałonnych z kulamiota. Žančyna była ruskaja, maładaja, pryhožaja. I absalutna biaźlitasnaja.

Pra jaje raskazvali mnohija. Raskazvali roznaje: chtości kazaŭ, što pierad rastrełami jana vypivała šklanku harełki, chtości — što žančyna lubiła zajści ŭ kamieru pierad rasstrełam, acanić svaich budučych «klijentaŭ».

Ale dakładna była viadoma tolki mianuška žančyny: «Tońka-kulamiotčyca», bo jana rastrelvała ludziej z kulamiota.

Na rachunku «Tońki» było niekalki socień savieckich hramadzian, zabitych u tak zvanaj «Łokackaj respublicy».

* * *

Užo vosieńniu 1941 hoda niamieckija vojski ŭziali pad svoj kantrol značnuju častku savieckich ziemlaŭ. Na terytoryi Prybałtyki i Zachodniaj Biełarusi nacysty stvaryli «Rejchskamisaryjat Ostłand», na terytoryi Ukrainy — «dystrykt Halicyja» i «Rejchskamisaryjat Ukraina».

A na častcy ziamiel siońniašnich Kurskaj, Arłoŭskaj i Branskaj abłaściej Rasii sama saboj uźnikła tak zvanaja «Łokackaja respublika».

Pavialičyć

Na hetaj terytoryi sialanie jašče da vajny byli vielmi niezadavolenyja Savietami i palitykaj kalektyvizacyi. A kali pačałasia Vialikaja Ajčynnaja, dadomu viarnulisia jašče i tyja, chto byŭ raskułačany ci vysłany. Akupacyjny režym nie nadta pałochaŭ ludziej, jakija ŭžo paciarpieli ad Savietaŭ.

U vyniku kali žychary pasiołka Łokać daviedalisia, što savieckija ŭłady evakujavalisia, a nieŭzabavie «pryjduć niemcy», jany vybrali «hubiernatara Łokcia i navakolnaj ziamli». Pasadu atrymaŭ Kanstancin Vaskabojnik, inžynier ź miascovaha śpirtzavoda. A jašče adzin supracoŭnik zavoda — Branisłaŭ Kaminski — staŭ namieśnikam «hubiernatara».

Pavialičyć

Kali ŭ Łokać uvajšli niamieckija tanki, Vaskabojnik atrymaŭ ad nacystaŭ zvańnie «obier-burhamistra» i prava kiravańnia «Łokackaj vałasnoj upravaj».

I Vaskabojnik, i Kaminski — ludzi cikavaha, ale sumnaha losu. Vaskabojnik spačatku vajavaŭ u Hramadzianskaj vajnie na baku balšavikoŭ, a paśla — udzielničaŭ u sialanskich paŭstańniach suprać Savietaŭ.

Kaminski byŭ vyklučany z partyi za jaje krytyku, paśla aryštavany za «kontrrevalucyjnuju dziejnaść». Jon adbyŭ ssyłku, a paśla byŭ zavierbavany NKVD dla «raspracoŭki ssylnych trackistaŭ». Jaho ahienturnaje imia było «Ultramaryn».

Pavialičyć

Ale z prychodam niemcaŭ abodva byłyja kamunisty chutka zabylisia pra svajo savieckaje minułaje. U akupavanym Łokci Vaskabojnik i Kaminski stvaryli «Narodnuju sacyjalistyčnuju partyju Rasii «Vikinh» (ci «Viciaź»), asnoŭnaj metaj jakoj było źniščeńnie kamunistyčnaha dy kałhasnaha ładaŭ i viartańnie ziamli sialanam. Na terytoryi «Łokackaj respubliki» likvidavali kałhasy, kanfiskavanaje pry raskułačvańni viarnuli haspadaram (ci kampiensavali). Ahułam u «respublicy» žyło amal 600 tysiač čałaviek. Byŭ prydumany navat hierb i ściah.

Praŭda, užo ŭ studzieni 1942 hoda Vaskabojnika zabili partyzany. Jaho miesca zaniaŭ Kaminski. Jon zaniaŭsia militaryzacyjaj. U adkaz na zabojstva Vaskabojnika zahadaŭ rasstralać miascovych žycharoŭ, źviazanych z partyzanami, a paśla stvaryŭ 29-uju hrenadziorskuju dyviziju SS «RONA», jakuju i ŭznačaliŭ, atrymaŭšy zvańnie adpaviednaje hienierał-majoru. Z časam dyvizija naličvała kala 20 tysiač sałdat, udzielničała ŭ karnych apieracyjach. Na rachunku «RONA» bolš za 10 tysiač zabitych savieckich hramadzianaŭ.

Pacichu ŭ «Łokackaj respublicy» adkryvalisia škoły, balnicy, adkryli navat teatr, jakomu prysvoili imia zabitaha Vaskabojnika. Zapracavała radyjostancyja, hazieta, adkryvalisia pravasłaŭnyja i baptysckija chramy.

Pavialičyć

Dyscyplinu Kaminski namahaŭsia trymać strohuju: za pjanstva mahli i rasstralać, zabaraniałasia varyć samahon, kuryć na słužbie, viałasia prapahanda tradycyjnaj siamji: zabaranialisia aborty, pryznavalisia tolki carkoŭnyja šluby. Ale pry hetym praciahvali pracavać prastytutki, papularnyja ŭ vajskoŭcaŭ, dy i ałkahol byŭ zusim nie zabaronieny.

Voś u takuju «respubliku» i trapiła Antanina Makarava. Uzimku 1942 hoda jana pasialiłasia ŭ domie adnoj z Łokackich sialanak.

* * *

Vajna pačałasia dla Antaniny Makaravaj jašče ŭ 1941 hodzie. 21-hadovaja dziaŭčyna, jakaja maryła być doktaram, była pryzvana ŭ žniŭni. Atrymała zvańnie siaržanta i jak sanitarka była nakiravanaja ŭ Baškiryju. Ale ŭžo praź niekalki dzion dyviziju adpravili abaraniać Vialikija Łuki, dzie jaje i źniščyli niamieckija vojski. Bolšaść sałdat zahinuła ci trapiła ŭ pałon. Akazałasia ŭ pałonie i Makarava.

Praŭda, jana zmahła źbiehčy razam z sasłužyŭcam Mikałajem Fiedčukom. Niekalki miesiacaŭ jany prabiralisia lasami razam. Ale kali trapili ŭ Branskuju vobłaść, Fiadčuk pryznaŭsia: u jaho tam rodnaja vioska, dzie žyvie žonka. Dalej jon pojdzie adzin.

Dziaŭčyna maliła ŭziać jaje z saboj, ale Fiadčuk kateharyčna admaŭlaŭsia.

U vyniku, Makarava praciahnuła padarožža ŭ adzinocie. Los pryvioŭ jaje ŭ Łokać.

* * *

Isnujuć roznyja viersii taho, što adbyłosia dalej. Chtości piša, što Makarava pasialiłasia ŭ miascovaj žycharki, ale nie mahła płacić za žyllo. Tamu vyrašyła iści ŭ partyzany, ale razdumała, pahladzieŭšy, što pad niemcami ŭ Łokci žyviecca dobra.

Chtości piša, što Makaravu znajšli i prytulili (a moža, i zhvałcili) miascovyja palicai.

Ale ŭ vyniku Antanina Makarava sama pastupiła na słužbu ŭ palicyju «Respubliki Łokać».

Pavialičyć

Paźniej jana skaža, što vielmi bajałasia śmierci, tamu pahadžałasia na ŭsio. Pahadziłasia i stać katam. Viadoma, što pierad pieršym rasstrełam jaje napaili i pastavili za kulamiot «Maksim». «Pracu» Makarava vykanała.

Antaninie znajšli miesca, vydzielili kojku, vypisali akład. Ciapier rasstreły asudžanych vajenna-palavym sudom Łokcia stali jaje abaviazkam (za paviešańni adkazvali inšyja).

Da rasstrełaŭ jana i staviłasia jak da pracy — spakojna. Achviarami byli partyzany i žychary, što parušyli zakony «Respubliki». Viadoma, što joj dazvalali zabirać sabie vopratku rasstralanych, i Makarava zasmučałasia: maŭlaŭ, rečy dobryja, ale ž ad kul zastajucca dzirki.

Rasstrelvali, jak praviła, hrupami pa 27 čałaviek. Ludziej vyvodzili ŭ pole, stavili nasuprać kulamiota. Za kulamiot ustavała Antanina — i praź niekalki chvilin sprava była skončana.

Dakładnaja kolkaść achviar nieviadomaja. Na miescy rasstrełaŭ znajšli pareštki 1,5 tysiačy čałaviek. Kolki ź ich rastralała mienavita Makarava — tajamnica i pa siońnia. Paźniej budzie dakazana, što na jaje sumleńni jak minimum 168 žyćciaŭ. Chutčej za ŭsio, sapraŭdnaja ličba mienšaja za 1,5 tysiačy, ale bolšaja za 200 rasstralanych.

* * *

U 1976 hodzie ŭ Bransku milicyja zatrymała dvuch mužčyn, jakija bilisia prosta na vulicy. Adnaho pavieźli ŭ balnicu (jon byŭ paranieny nažom), druhoha — u adździaleńnie. Zatrymany adpiracca nie staŭ: tak, maŭlaŭ, ja kinuŭsia na čałavieka z nažom. A kinuŭsia tamu, što heta nacyscki złačynca, były načalnik Łakockaj turmy Mikałaj Ivanin.

Ivanin pryznaŭsia: tak, jon słužyŭ u nacystaŭ načalnikam turmy ŭ tak zvanaj «Łokackaj respublicy». Tam i paznajomiŭsia z toj samaj «Tońkaj-kulamiotčycaj», u ich navat byŭ karotki raman. Ivanin paviedamiŭ: žančynu-kata zvali Antanina Makarava, jana rodam ci to z Maskvy, ci to z Padmaskoŭja.

Śpiecsłužby pačali prapracoŭvać Antanin Makaravych z Maskvy i Padmaskoŭja. Najbolš imaviernaja «Tońka» žyła ŭ padmaskoŭnym Sierpuchavie.

Ivanin pahadziŭsia apaznać žančynu. Jaho advieźli ŭ Sierpuchaŭ, zasialili ŭ hatel. A na nastupny dzień znajšli miortvym. Mikałaj Ivanin skončyŭ žyćcio samahubstvam.

Pačalisia raptoŭnyja pošuki śviedkaŭ, jakija mahli pamiatać «Tońku-kulamiotčycu». Ale nichto ź ich nie paznaŭ u žycharcy Sierpuchava biaźlitasnaha kata. Heta była nie taja Makarava.

Taja Makarava spakojna žyła ŭ biełaruskim Lepieli. Ale KDB pakul što hetaha nie viedaŭ. Dy i nie moh viedać — bo šukali žančynu, zarehistravanuju pry naradžeńni jak Makarava. Antaninu ž pry naradžeńni zarehistravali Panfiłavaj. «Makaravaj» jana stała paźniej, ź lohkaj ruki viaskovaj nastaŭnicy.

* * *

«Łokackuju respubliku» ŭziali savieckija vojski ŭ vieraśni 1943 hoda. Niekalki dziasiatkaŭ tysiač čałaviek adstupili razam ź niemcami. Byŭ siarod ich i Branisłaŭ Kaminski. Pražyŭ jon niadoŭha: jaho rasstralali 28 žniŭnia 1944 hoda sami niemcy. Pa adnoj ź viersij, viazień kancłahiera, były saviecki kdbšnik, paviedamiŭ, što Kaminski słužyŭ u NKVD, maŭlaŭ, jon ahient, jaki pracuje na SSSR. Pa inšaj viersii, los Kaminskaha byŭ vyrašany paśla źvierstvaŭ «RONA» pry padaŭleńni Varšaŭskaha paŭstańnia, i zahad rasstralać jaho addaŭ asabista Hitler, kab zamieści ślady.

Kali savieckija vojski zaniali terytoryju «Respubliki Łokać», Makaravaj tam užo nie było — jana lačyłasia ŭ tyłavym špitali (pa adnoj ź viersij, ad vienieryčnaj chvaroby). Paźniej joj dapamahli vyjechać va Ukrainu, adtul u Polšču. Tam jaje zatrymali niemcy, adpravili pracavać na zavod u Kionihśbierhu (Kalininhradzie). Kali horad zaniali savieckija vojski, Makaravu pravieryła NKVD i nie znajšła ničoha padazronaha. Sama Antanina kazała, što ź vieraśnia 1941 hoda była ŭ pałonie. Jaje ŭziali miedsiastroj u vajskovy špital.

Tam jana i paznajomiłasia z maładym biełaruskim sałdatam Viktaram Hinzburham, jaki lačyŭsia ad kantuzii. Nieŭzabavie jany zakachalisia. Zatym ažanilisia i źjechali ŭ Lepiel, rodny horad Hinzburha.

U Viktara i Antaniny naradzilisia dźvie dački. Žančyna spakojna pracavała na miascovaj šviejnaj fabrycy ŭ adździele kantrolu jakaści. Antanina ličyłasia dobrym rabotnikam, navat traplała na Došku pašany.

Pavialičyć

Hinzburhi ličylisia pavažanaj siamjoj — usio ž aboje byłyja frantaviki. Viktar navat mieŭ padziaki ad Stalina. Praŭda, kalehi kazali, što Antanina była davoli zamknionaj i nie mieła blizkich siabroŭ, ale ž ludzi roznyja. Nie mieć siabroŭ jašče nie złačynstva.

Chutčej za ŭsio, Antanina b spakojna dažyła svoj viek u biełaruskaj pravincyi. Ale jaje nieśviadoma vykryŭ rodny brat, jaki zrabiŭ paśpiachovuju vajskovuju karjeru.

* * *

U 1976 hodzie supracoŭnik Minabarony pałkoŭnik Panfiłaŭ, jaki žyŭ u Ciumieni, zapaŭniaŭ ankietu dla vyjezda za miažu. U dakumiencie jon paznačyŭ, što maje siastru Antaninu Hinzburh, čyjo dziavočaje proźvišča Makarava. Kdbšniki vyjechali ŭ Lepiel. 56-hadovuju Antaninu ŭziali ŭ raspracoŭku, za joj sačyli. Žančyna pačała zaŭvažać heta, ale sačeńnie źniali, zanialisia pošukam materyjału. Jašče ceły hod Antanina žyła spakojna. 

Čytač «Našaj Nivy» ź vialikim stažam 80-hadovy Iosif Navumčyk viedaje padrabiaznaści zatrymańnia Makaravaj ź pieršych vusnaŭ. Pra jaje spravu jon pačuŭ ad svajho siabra Viktara Starasielca, jaki ŭznačalvaŭ Lepielskaje KDB.

«Starasielec byŭ čałaviekam, jaki jaje aryštoŭvaŭ.

Jon raskazvaŭ, što siamjoj Hinzburhaŭ zacikavilisia jašče raniej — jaje muž, Viktar, zajaŭlaŭ pra svajo žadańnie pierabracca ŭ Izrail. Vorhany biaśpieku pačali pravierku. Zamknionaja žonka taksama vyklikała padazreńni, - uzhadvaje Navumčyk. —

Paśla, kali ŭ Makaravaj užo padazravali tuju samuju «Tońku», pačalisia ekśpierymienty. Jaje zaprasili ŭ vajenkamat, kab udakładnić pytańni nakont vajennaha minułaha, ale jana nie zmahła adkazać pra svajo padraździaleńnie, pra špital, dzie pracavała.

Zatym uletku 1978 hoda ŭ Lepiel pryvieźli žančyn, jakija pamiatali «Kulamiotčycu». Jany siadzieli ŭ mašynie nasuprać doma Makaravaj — ci paznajuć? Ale adnaznačnaha adkazu žančyny nie dali».

 Tady vyrašana było pravieści jašče adzin ekśpierymient. Antaninu zaprasili ŭ sabies, nibyta nakont pieraraźliku piensii. Rolu buchhałtara vykonvaŭ opier z KDB. U kabiniecie siadzieła žančyna, jakaja pamiatała «Tońku-kulamiotčycu». Śviedka paćvierdziła: «Jana!»

Pavialičyć

* * *

Zatrymali Antaninu Makaravu-Hinzburh na pracy. A 10-j ranicy načalnik adździeła kadraŭ vyklikaŭ jaje. Adździeł kadraŭ byŭ u susiednim z fabrykaj budynku. Pa darozie jaje sustreła mašyna z apieratyŭnikami. Antaninu zaprasili sieści ŭ aŭto.

Jana pahadziłasia.

«Antanina skazała, što čakała hetaha ŭsio žyćcio. Trymałasia spakojna. Paprasiła zakuryć — chacia nikoli nie kuryła, ani na pracy, ani doma. Jaje pačastavali papirosaj.

Taksama Makaravaj prapanavali zajechać dadomu, raźvitacca ź siamjoj. Ale jana admoviłasia», — raskazvaje Navumčyk.

Valavaja, rašučaja žančyna — tak uzhadvajuć jaje śledčyja. Pra svaje «pryhody» raskazvała spakojna.

Pavialičyć

«Ja prosta vykonvała svaju pracu, za jakuju mnie płacili. Jak i inšyja sałdaty. Ja nie viedała tych, kaho rasstrelvali. Jany mianie nie viedali. Tamu soramna mnie pierad imi nie było. Byvała, streliš, padydzieš bližej, a sioj-toj jašče tuzajecca. Tady znoŭ stralała ŭ hałavu, kab čałaviek nie mučyŭsia». (Z pratakołu dopytu Antaniny Makaravaj.)

Sastarełuju «Tońku-kulamiotčycu» advieźli ŭ Bransk, źmiaścili ŭ SIZA.

U sudzie Antanina pryznała svaju vinu, ale paprasiła jaje pamiłavać. Maŭlaŭ, joj treba było zrabić apieracyju na vočy, čym nie padstava dla litaści?

Ale nie spracavała.

20 listapada 1978 hoda Antaninu Hinzburh prysudzili da najvyšejšaj miery pakarańnia. 11 žniŭnia 1979 jaje rasstralali.

• 1
• 0
• 0
• 0
• 1
• 0
• 2
• 0