Litviny ci rusiny? Kim byli prodki biełarusaŭ

Kožny čałaviek maje dziadul, babul i bolš addalenych prodkaŭ jak pa baćkoŭskaj, tak i pa maciarynskaj linii. U siońniašnim urbanizavanym, źmiešanym hramadstvie jany časta pachodziać z roznych miaścin, a časam i naležać da roznych narodaŭ. Byvaje i tak, što etničnyja ci sacyjalnyja hrupy, da jakich jany naležać, nie vielmi ładzili pamiž saboj, a to i stavilisia adna da adnoj jak baćki Ramea i Džuljety. Tym nie mienš usie jany našy prodki, i my pa mahčymaści pamiatajem i šanujem ich usich. Zdarajucca situacyi, kali čałaviek viedaje svaich prodkaŭ tolki pa adnoj linii. U minułym takich nazyvali bajstrukami, i heta było vielmi kryŭdnaj mianuškaj. U lubym vypadku takaja situacyja ŭsprymajecca jak niepažadanaja, jak adchileńnie ad normy.

Narody, ci pa-navukovamu etnasy, źjaŭlajucca na śviet nie tak, jak ludzi. Adnak praces ich składańnia, jaki nazyvajecca etnahieniezam, maje i peŭnaje padabienstva z naradžeńniem i staleńniem čałavieka. Jak praviła, novy etnas paŭstaje ŭ vyniku źmiašeńnia dvuch ci bolej starych etnasaŭ. Časta heta adbyvajecca ŭ vyniku mihracyj, kali novaje nasielnictva źmiešvajecca z abaryhiennym, miascovym (substratnym).

Niezaležna ad taho, była mihracyja mirnaj ci adbyvałasia ŭ formie zavajovy, rana ci pozna pamiž abiedźviuma hrupami pačynajecca zbližeńnie: pierajmajucca moŭnyja i kulturnyja rysy, naradžajucca dzieci ad źmiešanych šlubaŭ. I kali takoje źmiašeńnie zachodzić daloka, susiedziam stanovicca ŭžo niajomka nazyvać takija hrupy ich starymi imionami. Tady naradžajecca novy etnonim, aznačajučy tym samym i ŭźniknieńnie novaha etnasu.

Usio skazanaje ŭ poŭnaj miery tyčycca i biełarusaŭ. Ich sučasnaje imia zamacavałasia paraŭnalna niadaŭna, u druhoj pałovie XIX — pačatku XX stahodździa. Mienavita tady ich adroźnieńni ad susiednich narodaŭ, vyvučanyja i sistematyzavanyja etnohrafami i movaznaŭcami, stali nastolki vidavočnymi dla ŭsich, što spatrebiłasia admysłovaja nazva. Utvaryłasia ž hetaje ŭnikalnaje spałučeńnie prykmiet dziakujučy doŭhamu pracesu intehracyi dźviuch prodkavych hrup, u minułyja časy viadomych pad nazvami «litviny» i «ruskija» («rusiny»). Praŭda, nivodnaja ź ich nie była substratam (asnovaj) dla druhoj, ich źmiašeńnie adbyłosia dziakujučy ščylnamu suisnavańniu ŭ supolnaj dziaržavie — Vialikim Kniastvie Litoŭskim i Ruskim.

Biełaruskuju situacyju vielmi ŭskładniaje taja akaličnaść, što abiedźvie hrupy spryčynilisia i da ŭźniknieńnia susiednich narodaŭ. Źlićcio litvinaŭ z žamojtami ŭ miežach taho ž Vialikaha Kniastva pryviało da farmavańnia sučasnych litoŭcaŭ. Etničnaja hrupa, jakuju krynicy abaznačajuć imiem «litva», užo z CHIII stahodździa była źmiešanaj. Prytym prodkavych kampanientaŭ u jaje było ažno try: substratnaje nasielnictva kultury štrychavanaj kieramiki i dźvie pryšłyja hrupy — bałckaja (aŭkštajty) i słavianskaja (dryhavičy i kryvičy), jakija ščylna źmiašalisia z tubylcami i pamiž saboj. Prytym hutarkovaja mova litvinaŭ była zapazyčana ŭ asnoŭnym ad bałckaha kampanienta, a voś mova piśmiennaści, na jakoj stvaralisia dakumienty VKŁ, — ad słavianskaha. Što da ruskich-rusinaŭ, to prodkami biełarusaŭ stała tolki častka hetaj supolnaści, jakaja i ŭ składzie VKŁ zachoŭvała nazvu «ruś». Inšyja častki ŭlilisia ŭ skład sučasnych ruskich i ŭkraincaŭ.

Siońnia tolki historyki pamiatajuć, što za karennym etnasam Rasii imia «ruskija» kančatkova zamacavałasia ažno ŭ XVIII stahodździ. Raniej susiedzi dla vyznačeńnia hetaj etničnaj hrupy ŭžyvali nazvy «maskavity», «maskvičy», časam — «maskali».

Navat nazva «Ruskaje carstva», aficyjna pryniataja ŭ jakaści dziaržaŭnaj u siaredzinie XVI stahodździa, pryžyvałasia słaba. Navokał pryniata było nazyvać hetuju dziaržavu «Maskovijaj». Takuju nazvu možna pabačyć i na mnohich starych kartach.

Pry hetym sučasnyja ruskija majuć siarod prodkaŭ nie tolki ruskich-maskavitaŭ. Druhaja pa značnaści hrupa — žychary Naŭharodskaj ziamli, jakija pry Ivanie Žachlivym «maskvičami» ni ŭ jakim razie nie ličylisia. Naŭharodcy mieli ŭ svaim składzie inšy, nieŭłaścivy maskavitam prodkavy kampanient — substratnaje finskamoŭnaje nasielnictva, dy i dziaržava ŭ ich z CHII da XVI stahodździa, da ŭčynienaha Ivanam Hroznym pahromu, była svaja, samastojnaja.

Što tyčycca «maskoŭskich» i «litoŭskich» ruskich, to supadzieńnie ich nazvaŭ nie vypadkovaje. Jany mieli ahulnych prodkaŭ pa dźviuch linijach. Z adnaho boku, heta słavianie (blizkarodnasnyja kryvičy, dryhavičy, radzimičy i viacičy), jakija žyli ŭ Staražytnaj Rusi — dziaržaŭnym utvareńni z centram u Kijevie. Z druhoha boku, ich ahulnyja prodki — substratnaje, karennaje nasielnictva Padniaproŭja, Padźvińnia i Pavołža, jakoje na padstavie linhvistyčnych mierkavańniaŭ časta vyznačajuć jak «dniaproŭskich bałtaŭ». Hetaja nazva niaŭdałaja, bo, pa-pieršaje, nasialali jany nie tolki bierahi Dniapra. A pa-druhoje, z sapraŭdnymi bałtami — ciapierašnimi łatyšami i litoŭcami — supolnych prodkavych kampanientaŭ u ich amal niama. Chiba što ŭ litvinaŭ-aŭkštajtaŭ i dryhavičoŭ ahulnym prodkam byli nośbity kultury štrychavanaj kieramiki, a ŭ łathałaŭ (adnoj z etničnych hrup łatyšoŭ) i kryvičoŭ supolnym substratam byli nośbity dniepra-dźvinskaj archieałahičnaj kultury. Da ŭsiaho, tłumačeńnie miascovaj hidranimii (pieraniatych słavianami nazvaŭ rek i azior) praz anałohii ŭ bałckich movach nie zaŭždy biassprečnaje. Mnostva nazvaŭ maje nie mienš pierakanaŭčyja anałohii ŭ finskich movach. Najbolš imavierna, što abaryhiennyja movy naležali da samastojnaj, užo całkam źnikłaj moŭnaj hrupy.

Była ŭ XIV—XVII stahodździach i jašče adna etničnaja hrupa ź imiem ruskich ci rusinaŭ — žychary Haliččyny, zachodniaj Vałyni i Zakarpaćcia. Svajo imia jany atrymali ad taho ž prodkavaha kampanienta — Rusi. Prytym jany nie mieli kampanientaŭ substratnaha kštałtu, bo byli karennymi žycharami svajoj ziamli — prynamsi, z pačatku V stahodździa, kali mienavita tam adbyłosia ŭtvareńnie słavianskaha etničnaha masivu. Paźniejšyja ž asablivaści nabyvalisia praz kantakty z etnasami tych dziaržaŭ, u jakija zhadanyja rusiny ŭvachodzili. Halickija i zachodnievałynskija rusiny isnavali ŭ składzie Polskaha Karaleŭstva. Zakarpackija rusiny byli paddanymi Vienhryi, a zatym Transilvanii.

Paźniej mienavita hetaja častka ruskich stała adnym z prodkavych kampanientaŭ ukraincaŭ. Druhim kampanientam było nasielnictva, jakoje ŭtvaryłasia praktyčna nanova na praciahu XV—XVII stahodździaŭ u pracesie mihracyj u lesastepavy abšar siaredniaha Padniaproŭja, raniej małaludny z-za pahrozy tatarskich nabiehaŭ. Hetaje nasielnictva pachodziła z roznych častak Rusi i nie tolki ź jaje. Jaho admietnaść była vidavočnaj ad samaha pačatku, i tamu vyznačali tamtejšych žycharoŭ zvyčajna jak kazakaŭ, časam «čarkasaŭ», a ich ziamlu — jak «uskrainu». Adsiul pachodzić i nazva sučasnaj Ukrainy.

U Savieckim Sajuzie ideałahičnaj metaj było źlićcio etničnych admietnaściej i ŭtvareńnie adzinaha «savieckaha naroda». Ale stvaraŭsia jon na padstavie vyklučna ruskaha etničnaha kampanienta. Tamu ŭ narodaŭ, jakija hetaha kampanienta nie mieli ŭvohule, savieckaja identyčnaść była vielmi chistkaj. Jaje možna było lohka abrynuć adnoj frazaj, jak adbyłosia ŭ dziacinstvie z adnym maim znajomym kazacham. Jon niejak hladzieŭ multfilm, u jakim Ilja Muramiec siek u kapustu karykaturna pačvarnych, kasavokich vorahaŭ. Jakim ža byŭ jahony šok, kali maci raptam skazała: «A heta našy prodki!»

Biełarusy zusim nie vypadkova stali samym «savietyzavanym» narodam. Dla hetaha mielisia važkija abjektyŭnyja pryčyny: toj «ruski» prodkavy kampanient, na jaki rabiŭsia i dahetul robicca akcent u identyčnaści ruskich, sapraŭdy supolny ŭ ich ź biełarusami. Pry hetym litvinski kampanient u etnahieniezie biełarusaŭ savieckaja ideałohija ihnaravała. Tamu ŭžo ŭ niezaležnaj Biełarusi naturalnaj reakcyjaj stała źjaŭleńnie ŭ peŭnych kołach ideałohii «litvinizmu». Biada tolki ŭ tym, što novaja ideałohija nie admaŭlajecca ad «bajstrukoŭstva», a tolki mianiaje jahony źmiest: akcentavańnie litvinskaha kampanienta adbyvajecca za košt ihnaravańnia ruskaha.

Heta biada nie tolki biełarusaŭ: staŭleńnie sučasnych narodaŭ da prodkavych etničnych hrup pieravažna zastajecca «bajstrukoŭskim». Akcentujecca suviaź tolki z adnoj linijaj prodkaŭ, a astatnija ihnarujucca ci, prynamsi, znachodziacca na pieryfieryi ŭvahi. Na hetym hruntujucca i aficyjnaja ideałohija, i pobytavyja ŭjaŭleńni. Prytym tyčycca heta nie tolki narodaŭ byłoha Savieckaha Sajuza. Dla sučasnych vienhraŭ i rumyn, naprykład, nie charakterna zasiarodžvacca na słavianskim prodkavym kampaniencie. U bałhar ža jon jakraz akcentujecca, u toj čas jak ciurkski, ułasna bałharski ŭ pieršapačatkovym sensie, adychodzić u cień (u ideałohii Asmanskaj impieryi, kudy doŭhi čas uvachodzili bałharskija ziemli, było jakraz naadvarot).

Dla nas naśpieŭ čas pryznać i ŭšanavać usie linii našych prodkaŭ — nie zvažajučy na toje, jakija histaryčnyja kalizii isnavali miž imi ŭ minułym. Z hetaha punktu hledžańnia biessensoŭna spračacca, jakim čynam utvaryłasia Vialikaje Kniastva. Niavažna, ci hetuju dziaržavu stvaryli našy ruskija prodki praz skareńnie litvinaŭ (albo praz akulturvańnie — u bolš miakkaj viersii), ci naadvarot — našy litvinskija prodki praz zavajavańnie Rusi. Kali pamiatać, što našymi prodkami byli i tyja, i druhija, usio moža vyhladać krychu inakš.

***

Viačasłaŭ Nasievič (nar. 1957) — kandydat histaryčnych navuk, žyvie ŭ Minsku. Adzin z najlepšych znaŭcaŭ historyi Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, sacyjalnaj historyi, mikrahistoryi. Asnoŭnyja pracy vydadzienyja pad adnoj vokładkaj u zborniku «Biełarusy: stanaŭleńnie etnasu i nacyjanalnaja ideja» (Smalensk, 2015).

• 5
• 0
• 0
• 1
• 0
• 1
• 1
• 0