Urubleŭski: kalinoviec, jaki staŭ hienierałam Paryžskaj kamuny
Urubleŭski staŭ lehiendaj jašče pry žyćci. Jon adnolkava śmieła kiravaŭ atradami i ŭ puščach rodnaj Haradzienščyny, i na vulicach uzbuntavanaha Paryža. Partret najbližejšaha paplečnika Kastusia Kalinoŭskaha.
Žnivień 1908 hoda. Francyja. Na ŭschodzie Paryža šmattysiačnaje ludskoje mora, achinajučy ŭzhorak mohiłak Per-Lašez, pratočvajecca ručajami pa brukavanych darožkach i ažyŭlaje miortvy horad marmurovych, hranitnych i kamiennych stełaŭ, skulptur i kryžoŭ. Nad pakrytaj čyrvonym pałotniščam trunoj apošniaha hienierała Paryžskaj kamuny hučyć «Marsieljeza».
Ad času hetaj padziei minuła 110 hadoŭ. Na pomniku, jaki dobra zachavaŭsia, vybity nadpis: «Udzielniku paŭstańnia 1863 hoda, hienierału Paryžskaj kamuny (18 sakavika—28 traŭnia 1871 hoda). Hieraičnamu synu Polščy — narod Paryža». Tady ŭ Francyi niamnohija viedali, što «hieraičny syn Polščy» naradziŭsia na biełaruskaj ziamli i śviadoma karystaŭsia biełaruskaj movaj.
Žałudok — Vilnia — Pieciarburh
Valeryj Urubleŭski pachodziŭ sa staražytnaha šlachieckaha rodu hierba «Ślepaŭron».
Naradziŭsia ŭ miastečku Žałudok Lidskaha pavieta (ciapier haradski pasiołak Ščučynskaha rajona Hrodzienskaj vobłaści) 15 (27) śniežnia 1836 hoda.
Praz tydzień paśla naradžeńnia baćki Antonij-Vojciech (laśničy, a zatym skarbnik hrafa Tyzienhaŭza) i Razalija ź Juraŭskich (pachodziła z-pad Słonima) achryścili chłopčyka ŭ žałudockim parafijalnym kaściole pad imionami Valarjan-Antonij. Valeryjem naš hieroj staŭ padpisvacca ŭžo na emihracyi.
Kali małomu było vosiem, baćka pamior. Na Valarjana mocna paŭpłyvaŭ tataŭ brat: Jaŭstach Urubleŭski ŭ 1849 hodzie trapiŭ na katarhu — jaho abvinavacili ŭ sprobie stvaryć tajemnuju arhanizacyju dla dapamohi paŭstańniu ŭ Vienhryi.
Dziacinstva i junactva Urubleŭski pravioŭ u Vilni, kudy pierajechała jahonaja maci z tryma dziećmi. U duchu svabody chłopcaŭ vychoŭvaŭ Vilenski šlachiecki instytut. Zatym była vučoba ŭ Sankt-Pieciarburhu ŭ vajenizavanym Lasnym instytucie, jaki jon skončyŭ u 1857 hodzie ŭ čynie praparščyka korpusa laśničych. Byŭ pryznačany inśpiektaram pisarska-jehierskaj škoły ŭ paviatovym horadzie Sakołka Hrodzienskaj hubierni, a ŭ krasaviku 1861 hoda atrymaŭ čyn padparučnika. U studzieni 1862 hoda Valeryju Urubleŭskamu davieryli pasadu zahadčyka Sakolskaha lasnoha vučylišča, dzie jon za karotki čas stvaryŭ padpolnuju hrupu, jakaja stała jadrom jahonaha pieršaha paŭstanckaha atrada.
«Ot što volnaść značyć»
Pierad paŭstańniem 1863 hoda Valery Urubleŭski ŭdzielničaŭ u vypusku «Mužyckaj praŭdy». Jość mierkavańnie, što heta jon rychtavaŭ tekst da treciaha numara haziety, u jakim «Jaśka-haspadar z-pad Vilni» tłumačyć sialanam, što takoje volnaść.
Urubleŭski naležaŭ da radykalna-demakratyčnaha «čyrvonaha» kirunku. Jon da apošniaha spadziavaŭsia, što paŭstańnie padtrymajuć sialanie. Ale idei Kalinoŭskaha i Urubleŭskaha apiaredzili svoj čas na niekalki dziesiacihodździaŭ.
Kiraŭnictva paŭstańnia pryznačyła Urubleŭskaha vajennym načalnikam Hrodzienskaha vajavodstva, ale paśla pieravarotu ŭ kiraŭnictvie jaho panizili da načalnika štaba. U Sakolskim paviecie — heta na zachad ad Hrodna, u tyja časy jon byŭ tatalna biełaruskamoŭnym, pa-biełarusku tam havaryli i pravasłaŭnyja, i kataliki, — Valer Urubleŭski sfarmiravaŭ atrad z vučniaŭ i vykładčykaŭ lasnoha vučylišča, dzie hod pracavaŭ dyrektaram.
Sfarmiravaŭ atrad sa svaich vučniaŭ
Zdolnaści Urubleŭskaha pryznavaŭ i praciŭnik. Rasijski hienierał Zachar Maniukin paśla boju suprać atrada Urubleŭskaha na race Słojka kala vioski Valiły (ciapier heta ŭ biełaruskim Padlaššy ŭ Polščy, radzima samaha darahoha z sučasnych biełaruskich mastakoŭ Lonika Tarasieviča) pisaŭ: «Niepryjacielski łancuh byŭ vielmi ŭmieła raźmieščany za śsiečanymi drevami i biarvionami, pavalenymi ŭ bałocisty ručaj, jaki prykryvaŭ front atakavanaj pazicyi. Za rečkaj było zroblena šmat zavałaŭ, jakija raźmiaščalisia vielmi ŭmieła dla ŭzajemnaha fłankiravańnia. Pa ŭsim było vidać, što spraktykavanaja ruka kiruje ŭmacavańniem pazicyi, navat z druhoha boku, adkul mienš za ŭsio insurhienty mahli čakać napadu… Boj byŭ vielmi ŭparty, miaciežniki dziejničali pravilnymi łancuhami i kałonami i šmat razoŭ sychodzilisia ŭ hustym lesie ŭ rukapašnaj schvatcy».
Valery Urubleŭski adznačyŭsia i ŭ bai kala Kosava ŭ Ružanskaj puščy: niahledziačy na niečakany napad carskich vojskaŭ, naładziŭ abaronu i niekalki hadzin utrymlivaŭ pazicyi. Jon šmatrazova vadziŭ kasinieraŭ u kontrataki, adkidajučy rasijskich sałdat ad raki, kab dać mahčymaść hałoŭnym siłam atrada arhanizavana adstupić. Pa słovach kamandzira rasijskaha atrada majora Emila fon Kremiera, «miaciežniki pry adstupleńni sprabavali 8 razoŭ kidacca napierad z krykam «ura!», ale kožny raz ahoń strałkoŭ… prymušaŭ ich uciakać i chavacca ŭ husty les».
Valery Urubleŭski mieŭ vialiki aŭtarytet siarod paŭstancaŭ. A svaju pavahu da ich jon časam vykazvaŭ niečakanym sposabam.
U červieni 1863 hoda paśla žorstkaha boju kala miastečka Łyskaŭ (ciapier Pružanski rajon Bresckaj vobłaści), uražany mužnaściu žaŭnieraŭ, jon pašychtavaŭ atrad, nałamaŭ biełaśniežnych kvietak kaliny i razdaŭ najlepšym. Pry hetym adznačyŭ: pryjdzie čas, i volnaja Ajčyna naležnym čynam uznaharodzić svaich hierojaŭ.
Navat va ŭmovach vidavočnaha zhasańnia paŭstańnia Urubleŭski padbadziorvaŭ svaich paplečnikaŭ: «Uziaŭšy zbroju ŭ ruki, my pavinny pieramahčy, a kali chto-niebudź prymusić nas jaje skłaści, dyk tolki razam z žyćciom». U žniŭni 1863 hoda, paśla adstaŭki Anufryja Duchinskaha z pasady vajennaha načalnika Hrodzienskaha vajavodstva, Urubleŭski pryniaŭ na siabie ahulnaje kamandavańnie. Jon razasłaŭ pa vajavodstvie drobnyja latučyja atrady, kab nadać paŭstańniu novaj siły.
Ale pad naciskam rasijskich vojskaŭ na čale reštkaŭ svajho atrada Urubleŭski musiŭ syści pad prykryćcio Śvisłackaj, Biełaviežskaj i Pružanskaj puščaŭ. 22 žniŭnia 1863 hoda Hrodzienskim vajennym sudom jon byŭ zavočna prysudžany da rasstrełu. Kab zachavać siły i pradoŭžyć zmahańnie viasnoj nastupnaha hoda, Urubleŭski raspuściŭ svoj atrad, a sam rušyŭ u Varšavu. Tam Valeryj atrymaŭ čyn pałkoŭnika i ŭznačaliŭ novy atrad, sabrany z hrodzienskich, bresckich i padlašskich insurhientaŭ. Akramia taho, jon byŭ pryznačany vajennym načalnikam Paleśsia z paŭnamoctvami farmiravać tam novyja paŭstanckija adździeły.
Urubleŭski pravioŭ šerah bajoŭ suprać rasijskich vojskaŭ, vykarystoŭvajučy taktyku partyzanskaj baraćby. Hałoŭnuju ŭvahu jon nadavaŭ ahniavoj padrychtoŭcy padnačalenych: majsterstvu vałodańnia zbrojaj i trapnaj stralbie. Z bajami dajšoŭ da Lublinskaha vajavodstva, dzie złučyŭsia z ukrainskim atradam hrafa Juzafa Paninskaha. Sprabavaŭ taksama sabrać i abjadnać reštki inšych raźbitych atradaŭ.
Hienierał Paryžskaj kamuny
U Francyju Valery Urubleŭski trapiŭ z Aŭstryjskaj Halicyi, dzie zalečvaŭ rany, atrymanyja padčas apošniaha boju z rasijskimi vojskami kala vioski Rudy Karybutaŭskija (Lublinskaje vajavodstva). Pa ŭspaminach paŭstanca Ihnata Aramoviča, u kryvavaj sutyčcy 19 studzienia 1864 hoda adździeł Urubleŭskaha, jaki vioz na saniach paranienych, byŭ niečakana atakavany kubanskimi kazakami. Kamandzir zastaŭsia prykryvać adstupleńnie svaich insurhientaŭ. Kazackija šaški paškodzili pravaje plačo i dvojčy hałavu. Urubleŭski zvaliŭsia z kania. Miascovy sielanin paśla boju padabraŭ biesprytomnaje, źmierzłaje ŭ ladziaš cieła paŭstanckaha kamandzira i schavaŭ jaho ŭ humnie.
Žyvučy paśla parazy paŭstańnia na emihracyi, Urubleŭski nie marnavaŭ času. U Paryžy jon pačaŭ naviedvać vajskovuju škołu na Marsavym poli. Padčas franka-pruskaj vajny ŭstupiŭ u Nacyjanalnuju hvardyju, a ŭ 1871 hodzie ŭvajšoŭ u kiraŭnictva Paryžskaj kamuny, atrymaŭšy zvańnie hienierała. Jon uznačaliŭ adnu z troch revalucyjnych armij, jakaja abaraniała na barykadach paŭdniovuju častku Paryža ad viersalcaŭ — prychilnikaŭ urada.
U šerahach kamunaraŭ było mała dyscypliny, panavała anarchija, było šmat ramantyzmu i nie mienš razhildziajstva. Da abarony horada Kamuna padrychtavałasia słaba, suviazi ź sialanami nie naładziła, čas sychodziŭ na pryhožyja žesty kštałtu admieny arendnaj płaty za zdym kvater.
25 maja na praciahu dnia siłami niekalkich tysiač kamunaraŭ Urubleŭski namahaŭsia adbić ataki armiejskaha korpusa, paśla čaho ździejśniŭ arhanizavany adychod praz raku Siena reštak svajoj armii, jakaja skaraciłasia da tysiačy čałaviek.
Kaval i raspaŭsiudnik haziety «Niazłomny»
Paśla paražeńnia kamunaraŭ Valery Urubleŭski cudam paźbieh pałonu i nieminučaha rasstrełu. Pad čužym pašpartam jon pierajechaŭ u Łondan, a francuzskim trybunałam byŭ zavočna prysudžany da śmiarotnaha pakarańnia. Žyvučy ŭ Anhlii, hienierał uvajšoŭ u skład Hienieralnaj rady I Internacyjanała, pierapisvaŭsia z Karłam Marksam i Frydrycham Enhielsam.
Akramia taho, padtrymlivaŭ ciesnyja suviazi i z rasijskimi revalucyjanierami. Isnuje viersija, što Urubleŭski navat mieŭ dačynieńnie da arhanizacyi zabojstva rasijskaha impieratara Alaksandra II.
U 1876 hodzie hienierał pierajechaŭ u Ženievu, a paśla amnistyi dla kamunaraŭ 1885 hoda viarnuŭsia ŭ Francyju, pasialiŭsia ŭ Nicy. Jon pakutavaŭ ad chvarob i niastačy i, kab vyžyć, pracavaŭ małatabojcam u kuźni. Dziakujučy dapamozie Enhielsa, Urubleŭskamu ŭdałosia pierajechać u Paryž, dzie jon uładkavaŭsia inśpiektaram roźničnaha prodažu ŭ haziecie «Entransižan» — z francuzskaj movy hetaja nazva pierakładajecca jak «Niazłomny».
Na hetaj pracy jon byŭ vymušany štodzionna, pad chałodnym daždžom abo piakučym soncam, chadzić u Paryžy ad šapika da šapika i kantralavać, jak raskładajuć hazietu ŭ tamtejšym «sajuzdruku».
U 1900 hodzie, jašče pry žyćci hieroja, u Paryžy vyjšła nievialičkaja (na vaśmi staronkach z partretam) brašurka Stanisłava Hieršynskaha pad nazvaj «Hienierał Valery Urubleŭski». Aŭtar ź nievymiernaj pavahaj napisaŭ pra «čałavieka vajskovaj vypraŭki», jaki samotna kročyć pa paryžskich vulicach, uspaminajučy svaich tavaryšaŭ, što «pamierli, pasnuli viečnym snom dzie-niebudź u litoŭskich lasach abo na bruku Paryža». Na staronkach knihi lehiendarny hienierał «błukaŭ jak cień revalucyjnaha epasu vialikich dzion i mroiŭ pra minułaje, pra kolišniuju baraćbu, pra lasy na bierahach Niomana, dzie prajšli hady jaho bajavoha junactva…»
…Tak stałasia, što Urubleŭskaha pachavali na tych samych mohiłkach, dzie karnyja kamandy ŭ 1871-m rasstrelvali apošnich kamunaraŭ.
«Skazaŭ: ja tut ničoha prasić nie budu». Žonka raskazała, jak Vieramiejčyka pryznali pahrozaj u Litvie18
Kamientary