Dom-muziej Siarhieja Jasienina ŭ jahonym rodnym siale Kanstancinava na Razanščynie. Wikimedia Commons, fota Kanstancina Burkuta
Mnohaje ŭ žyćci čałavieka zaležyć ad jaho samoha, niešta pradvyznačajecca samim časam. Kali, prykładam, ty naradziŭsia ŭ 1895 hodzie, to ty jašče paśpieješ atrymać takuju-siakuju adukacyju i navat pryjechać u jašče sytuju stalicu. («Jež ananasy, rabčykaŭ žuj!..») Navat uvabješsia maładym, ale pierśpiektyŭnym siabram u prafiesijnuju tusoŭku. Ale 21 hod, na toj čas pryzyŭny ŭzrost, tabie stuknie ŭ 1916-m, i ty apyniešsia na froncie Pieršaj suśvietnaj vajny.
Revalucyju ty sustrenieš nie nadta śpiełaj, ale ŭžo zdolnaj da refleksii asobaj, a tamu ŭ ciabie nie budzie padletkavaj prahi da lubych pieramien za luby košt. Zrešty, i kansiervatyŭnaha supracivu novym paradkam taksama nie budzie.
Stvarać siamju i naradžać dziaciej daviadziecca ŭ halečy i nieparazumieńniach hłabalnych hieapalityčnych kataklizmaŭ, vychoŭvać ich — na złomie staroj i novaj marali. U novuju litaraturu ty budzieš uvachodzić na miažy tryccacihodździa: užo nie padpaskam, a čałaviekam sa svaim ułasnym hołasam, svajoj sardečnaj temaj, svaim napracavanym umieńniem vykazvacca i spračacca, sa svajoj, niachaj i sprečnaj, ale ŭśviadomlenaj sistemaj kaštoŭnaściaŭ i pryjarytetaŭ.
A ŭ tryccać ciabie raptam nakryje. Usio, čaho bajaŭsia, spraŭdziłasia. Usio, u što sprabavaŭ vieryć, nie ździejśniłasia. Ściežki zabłytalisia: razbłytvać ich samomu — niemahčyma, bo za taboj užo pilna sočać i kirujuć tvaim razbłytvańniem z usioj žorstkaściu revalucyjnaha času. I ty zastaniešsia sam-nasam — nie ź vieršami i słavaj, nie z krytykaj i chvałoj, nie z knihami i čytačami, a sa svaim žyćciom, jakoje treba albo praciahvać u niemahčymych umovach, albo skončyć.
Ale navat kali ty jaho skončyš, dla tvaich dziaciej usio tolki raspačniecca. Tak było ŭ Siarhieja Jasienina, dla jakoha tryccacihodździe stała apošnim rubiažom.
Juryj Siarhiejevič: rasstralany
Starejšy syn Siarhieja Jasienina Jura — maskvič pa naradžeńni. Z maskvičkaj Hannaj Izradnavaj «panajechaŭšy z Razani» Siarhiej Jasienin paznajomiŭsia ŭ drukarni viadomaha vydaŭca Ivana Sycina: jana pracavała tut karektarkaj, a jon — spačatku hruzčykam, a potym — pamočnikam karektara. Źviazvali ich i supolnyja zaniatki ŭ niefarmalnym univiersitecie Šaniaŭskaha, dzie, darečy, na dva hady paźniej vučyŭsia Janka Kupała.
Hanna Izradnava. Fota: Wikimedia Commons.
Spačatku Hanna i Siarhiej, zhodna z pavievami času, prosta žyli razam na zdymnaj kvatery, a ŭ 1914 hodzie ŭ ich naradziŭsia syn. Hanna Ramanaŭna ŭspaminała potym, što Jasienin mocna radavaŭsia pieršyncu: čakaŭ ich z radzilni, padrychtavaŭ kvateru i patrebnyja rečy, z achvotaj huškaŭ małoha, kałychaŭ na rukach unočy, śpiavaŭ pieśni.
Ale zachapleńnie svajoj baćkoŭskaj rolaj chutka sastupiła miesca paetyčnaj haračcy i niaspynnamu ruchu da słavy: u 1915-m Siarhiej jedzie ŭ Pieciarburh, sustrakajecca tam z Alaksandram Błokam, epatuje čapurystyja pieciarburhskija litaraturnyja sałony i chutka, litaralna za tydni, uźlataje na viaršyni tahačasnaha litaraturnaha dyskursu, bahataha, miž inšym, na imiony i talenty.
Da Hanny Izradnavaj Siarhiej užo nikoli nie viarnuŭsia, choć da kanca žyćcia zachoŭvaŭ ź joj siabroŭskija adnosiny, dapamahaŭ hrašyma. A za niekalki tydniaŭ da samahubstva, pierad apošniaj pajezdkaj u Leninhrad, prychodziŭ pahutaryć.
Jura Jasienin paśla škoły pastupiŭ u avijacyjny technikum. Paśla jahonaha zakančeńnia pracavaŭ u Akademii imia Žukoŭskaha, a potym — u Chabaraŭsku, u adnoj z vajskovych čaściej. Usie nastupnyja žonki Jasienina vielmi dobra stavilisia da pryhožaha, vychavanaha, intelihientnaha chłopca: jon paprostu, jak svajak, prychodziŭ da druhoj žonki Jasienina, aktrysy Zinaidy Rajch, siabravaŭ sa zvodnymi bratam i siastroj. Jamu mocna dapamahała apošniaja žonka paeta Sofja Tałstaja. Jura viedaŭ na pamiać ci nie ŭsie vieršy svajho baćki, pisaŭ i sam, atrymlivaŭ dobryja vodhuki ad baćkavych siabroŭ.
Siarhiej Jasienin i jahonaja apošniaja žonka Sofja Tałstaja. Fota: Wikimedia Commons.
A ŭ 1937-m Juryj Jasienin byŭ niečakana aryštavany: niechta ź siabroŭ trapiŭ u NKVD i tam na dopytach «prypomniŭ», jak u 1934 hodzie ŭ niećviarozaj kampanii Jura padtrymaŭ hutarku pra toje, što «niabłaha było b skinuć na Kreml bombu». Nieŭzabavie «kontrrevalucyjanier» Juryj Jasienin, jaki «rychtavaŭ terarystyčny akt suprać kiraŭnictva SSSR», byŭ rasstralany ŭ Maskvie.
Taćciana Siarhiejeŭna: vyhadavanaja Miejercholdam
Maci Taćciany, vydatnaja aktrysa Zinaida Rajch, paznajomiłasia ź Siarhiejem Jasieninym u 1917 hodzie. Jana pracavała sakratarkaj-mašynistkaj u redakcyi haziety «Dieło naroda», što vydavałasia partyjaj eseraŭ. Jasienin u hetaj haziecie drukavaŭsia. Letam 1917-ha jany abviančalisia («Vyšli sto vienčajuś Zinaida» — takuju telehramu dasłała niaviesta svajmu baćku).
U 1918-m naradziłasia dačka Tania. Jasienin byŭ tady ŭ Pietrahradzie, a Zinaidu matała pa krainie: u 1919-m jana pracavała inśpiektarkaj Narkamaśviety ŭ Arle, a potym, ratujučysia ad nastupleńnia Dzianikina, uciakła ŭ Maskvu. Paśla znoŭ Aroł, znoŭ Maskva… Lehkadumny muž i biaźlitasny čas: abodva nie mahli dać maładoj maci spakoju. I ŭ 1921-m Jasienin i Rajch razvodziacca.
Pieražyvajučy razryŭ z čałaviekam, jakoha ŭsio žyćcio mocna kachała, Zinaida trapiła navat u nieŭrałahičnuju balnicu — a ŭ jaje było ŭžo dvoje jasieninskich dziaciej, Tania i maleńki Kościk.
Ale ŭsio minaje. U 1922 hodzie Zinaida Rajch uziała šlub z Usievaładam Miejercholdam — słavutym teatralnym režysioram. Miejerchold hadavaŭ Taniu i Kościu jak ułasnych dziaciej, byŭ nadziejnym siabram i žoncy. Dziakujučy ŭłasnamu dramatyčnamu talentu i režysiorskamu mastactvu muža ŭ 30-ja Rajch stała adnoj z najbolš znakamitych i zapatrabavanych aktrys teatra i kino.
Usievaład Miejerchold ź dziećmi Jasienina Taniaj i Kościem. Fota: litres.ru
Ale stalinskija represii hetaja para nie pieražyła. U 1938-m byŭ zakryty ekśpierymientalny teatr Miejercholda, u červieni 1939-ha aryštavany jon sam i z turmy ŭžo nie viarnuŭsia. A ŭ lipieni 1939-ha Zinaida Rajch była žorstka zabitaja va ŭłasnaj kvatery: nieviadomyja napadniki nanieśli joj amal 20 udaraŭ nažom, ničoha z rečaŭ nie ŭziali i źnikli. Šeptam kazali, što heta była pomsta za jaje publičnaje vykazvańnie: «Kali Stalin ničoha nie razumieje ŭ mastactvie, niachaj spytajecca ŭ Miejercholda. Miejerchold razumieje».
Taćciana Jasienina na toj momant była ŭžo zamužam. Jana zabrała brata Kościu ŭ svaju siamju, vyviezła z kvatery Miejercholda jahony archiŭ i schavała da najlepšych časoŭ. U chutkim časie vyjechała z mužam u daloki Taškient. Tam, u Taškiencie, jana i pražyła ŭsio žyćcio, pracujučy ŭłasnym karespandentam haziety «Pravda Vostoka» i navukovaj redaktarkaj u vydaviectvach Uźbiekistana.
Taćciana Jasienina. Fota: kulturologia.ru
Mienavita Taćciana Jasienina ŭ bolš spryjalny čas inicyjavała praces reabilitacyi Miejercholda, apiekavałasia jahonaj spadčynaj, sačyła za losam archiva, pieradadzienaha kinarežysioru Siarhieju Ejzienštejnu. Jana dažyła da tych časoŭ (pamierła ŭ 1992 hodzie), kali i rodnaha baćku, i zabituju mamu, i lubimaha ajčyma možna było ŭspaminać biez cenzurnych kupiur.
Kanstancin Siarhiejevič: futbalist
Paśla aryštu ajčyma i zabojstva maci Kościa Jasienin niekatory čas žyŭ u siastry, a potym syšoŭ na «volny chleb» — spačatku studencki (tut mocna dapamahała jamu i ježaj, i prytułkam Hanna Izradnava, što padtrymlivała ciopłyja adnosiny z usimi dziećmi pieršaha muža), a potym sałdacki: pačałasia vajna. Jon pajšoŭ na front dobraachvotnikam, abaraniaŭ błakadny Leninhrad, šturmavaŭ Karelski pierašyjek, byŭ trojčy paranieny. Paśla vajny davučyŭsia ŭ inžyniernym instytucie i staŭ budaŭnikom.
Ale najbolš viadomy Kanstancin Jasienin jak futbolny hulec i zaŭziatar. Z 1936 hoda jon, bieručy ŭdzieł u pieršynstvie krainy pa futbole, a potym nazirajučy za im, sabraŭ maksimalna poŭnuju statystyku futbolnych spabornictvaŭ i vydaŭ unikalnaje daśledavańnie «Futboł: rekordy, paradoksy, trahiedyi, siensacyi». Taćciana Jasienina śmiajałasia: u jaje čaściej zapytvali, ci nie siastra jana Kanstancina Jasienina, čym — ci nie paetava jana dačka.
Alaksandr Siarhiejevič: matematyk i dysident
Maci małodšaha syna Siarhieja Jasienina Nadzieja Volpin naradziłasia ŭ Mahilovie ŭ siamji jurysta Davyda Volpina i pijanistki Hanny Žyślin (Hanna Barysaŭna rodam z Čerykava). Dziacinstva Nadzia praviała ŭ Maskvie, tut skončyła himnaziju i ŭniviersitet. Talenavitaja dziaŭčyna pisała vieršy, a ŭ 1920-m dałučyłasia da abjadnańnia imažynistaŭ, jakoje ŭ tyja hady aktyŭna stvaraŭ i prapahandavaŭ Siarhiej Jasienin. Nadzieja Volpin vystupała ź vieršami ŭ lehiendarnych kaviarniach «Stojła Piehasa» i «Kafe paetaŭ», pierakładała ź jeŭrapiejskich moŭ.
Nadzieja Volpin z synam Sašam. Fota: esenin.ru
Ź Jasieninym jany spačatku siabravali, potym žyli razam, a syn naradziŭsia ŭžo paśla razryvu: pa Maskvie chadziła žartaŭlivaja epihrama «Nadia brosiła Sierhieja, da s riebionkom na rukach». Jasienin lichamankava imknuŭsia adnavić adnosiny z Volpin, dziažuryŭ na leśvičnaj placoŭcy, pilnavaŭ Nadzieju na maskoŭskich ściežkach, patrabavaŭ mahčymaści bačycca z synam.
Siarhiej Jasienin zahinuŭ, kali Sašu było paŭtara hoda. Baćku svajho jon, viadoma, nie pamiataŭ, ale proźvišča «Jasienin» zachavaŭ razam z proźviščam maci, byŭ Jasieninym-Volpinym. Alaksandr skončyŭ miechmat MDU, aśpiranturu navukova-daśledčaha instytuta matematyki, abaraniŭ kandydackuju dysiertacyju pa matematyčnaj łohicy.
U 1949 hodzie Jasienin-Volpin byŭ aryštavany pa danosie: chutčej za ŭsio, danieśli na vieršy, bo małodšy syn Siarhieja Jasienina byŭ nadzvyčaj talenavity ŭ vieršaskładańni. Stralać jaho nie stali, a pa navamodnaj zaviadzioncy źmiaścili ŭ psichijatryčnuju kliniku, pryznaŭšy varjatam. A ŭ 1950-m vysłali ŭ Karahandu.
U 1953 hodzie paśla amnistyi Jasienin-Volpin viarnuŭsia ŭ Maskvu. U 1959 hodzie na navukovym simpoziumie ŭ Varšavie byŭ pračytany admysłovy dakład Jasienina-Volpina z publičnymi tłumačeńniami: aŭtara, vybitnaha vučonaha-matematyka, nie vypuścili za miažu. Dysidenta-recydyvista znoŭ aryštoŭvajuć i źmiaščajuć u śpiecpsichbalnicu — i za dakład, i za toje, što za miažoj vyjšli zbornik jahonych vieršaŭ i fiłasofski traktat. Hetym razam jaho prymusova lačyli dva hady.
Alaksandr Jasienin-Volpin. Fota: jewage.org
U 1965 hodzie Jasienin-Volpin braŭ udzieł u lehiendarnym «Mitynhu hałosnaści», pieršym publičnym antysavieckim vystupleńni ŭ pavajennym SSSR: udzielniki mitynhu, jakich razam z supracoŭnikami MUS i KDB nabrałasia 200 čałaviek, patrabavali adkrytaści suda nad piśmieńnikami-dysidentami Andrejem Siniaŭskim i Julijem Danielem. U lutym 1968-ha jaho znoŭ prymusova źmiaščajuć u balnicu.
Niečakanym vynikam čarhovaha aryštu i «karnaha lačeńnia» Jasienina-Volpina stanovicca znakamity «list 99-ci»: vybitnyja vučonyja-matematyki składajuć adkryty list u abaronu kalehi z patrabavańniem spynić pieraśled Jasienina-Volpina. Hety adčajny i nadzvyčaj śmieły list mieŭ sumnyja vyniki: amal usio kiraŭnictva matematyčnaj navuki było zvolniena i zamieniena, padpisanty lista stracili pasady i mahčymaści. Nastupnyja dvaccać hadoŭ u historyi matematyčnaj navuki SSSR nazvali «čornymi dziesiacihodździami».
U 1972 hodzie pad ciskam uładaŭ Jasienin-Volpin emihravaŭ u ZŠA. Zusim niadaŭna, u 2016 hodzie, jon pamior u Bostanie.
Kali znakamity dysident Uładzimir Bukoŭski ŭ 2004 hodzie vystupaŭ ź inicyjatyvaj uznaharodzić Alaksandra Jasienina-Volpina premijaj Sacharava, jon adznačyŭ:
«Pa praŭdzie kažučy, heta Andrej Sacharaŭ pavinien byŭ atrymać premiju Jasienina-Volpina. Alik byŭ jahonym nastaŭnikam».
Imieniem Alaksandra Jasienina-Volpina nazvanaja sfarmulavanaja im matematyčnaja tearema dyjadyčnych prastoraŭ, a kancepcyi abarony pravoŭ čałavieka, jakija jon raspracavaŭ, i pa siońnia lažać u padmurku rasijskaha pravaabarončaha ruchu.
Ci byli dzieci Jasienina nastolki ž nierazborlivyja ŭ pałavych suviaziach, ci byli jany viernyja ŭ siamji? Zdajecca, nijakich padobnych historyj za imi nie vadziłasia. Taćciana i Kanstancin usio žyćcio pražyli ŭ šlubach, Juryj zahinuŭ maładym. U lubym razie, baćkaŭ ład žyćcia nichto ź ich nie paŭtaraŭ.
