«Kubak Jadźvihi», «Kryštalovy Ivan»: statusnaje biełaruskaje škło, krochkija simvały dziaržaŭnaści
Statusnaje stałovaje škło pavinna zaniać svajo miesca ŭ «Nacyjanalnaj skarbnicy», piša ŭ časopisie «Naša historyja» doktar historyi Aleś Bieły. A takaja skarbnica, na jahonuju dumku, pavinna ŭ Biełarusi być stvoranaja.
Amal usio XX stahodździe dla Biełarusi prajšło pad dramatyčnym znakam strataŭ. Ludskich i materyjalnych resursaŭ. Simvaličnych kaštoŭnaściaŭ, jakija ŭvasablali suviaź krainy ź jaje histaryčnym minułym. Heta adbyvałasia i praz pramoje źniščeńnie znakavych artefaktaŭ pry pahromach panskich majontkaŭ i chryścijanskich śviatyniaŭ, i praz rabavańnie nacystami, i praz sankcyjanavany samim kiraŭnictvam respubliki vyvaz kulturnych kaštoŭnaściaŭ BSSR u sajuznyja centry — Maskvu i Leninhrad.
Siarod usich katehoryj simvalična važnych rečaŭ chočacca asabliva adznačyć samuju krochkuju — stałovaje škło. U pryvatnaści, toje, što śviadoma stvarałasia jak majestatnaje, prestyžnaje, paklikanaje zaśviedčyć vysoki status nie tolki kankretnaj asoby (naprykład, manarcha), ale i ŭsioj dziaržavy, dynastyi, mahdeburhskaha horada, ramiesnaha cecha.
Z takich kubkaŭ abo šklanak, nasamreč, redka pili — chiba tolki pry asabliva ŭračystych nahodach, časam raz ci dva za cełaje pakaleńnie. Abo pry karaleŭskim stale, nieadjemnaj častkaj kultury i prydvornaha cyrymanijału jakoha jany byli.
Krochkaść škła nie pieraškodziła mnohim krainam zachavać takija simvały z-za ich vyklučnaj važnaści. Čaściej za ŭsio jany demanstrujucca ŭ skarbnicach razam z ahulnadziaržaŭnymi, rehijanalnymi abo haradskimi rarytetami. A dla nas šklanyja ekspanaty mohuć słužyć jaskravaj mietafaraj krochkaści kultury, jaje biezabaronnaści pierad varvarstvam.
Litoŭski prykład
Naša «siastra-supiernica» ŭ zmahańni za spadčynu VKŁ, Litoŭskaja Respublika, taksama šmat čaho straciła ŭ minułym stahodździ. Ale kali na pačatku XXI stahodździa paŭstaŭ ambicyjny płan adnaŭleńnia ŭ Vilni Nižniaha zamka, jaho inicyjataram było vidavočna, što ekspazicyi Muzieja pałaca vialikich kniazioŭ treba maksimalna napoŭnić statusnymi pradmietami, vartymi daŭniaj rezidencyi litoŭskaj manarchii.
U tym liku i znakavymi ŭzorami stałovaha škła, chaj navat na toj momant ich u Litvie i nie było. Heta ŭśviedamlałasia jak sprava ahulnadziaržaŭnaha prestyžu.
Tamu ŭ 2009 hodzie ŭ miunchienskim antykvaryjacie Gertrud Rudigier — Alte Kunst Litva nabyła šklanicu nieviadomaha saksonskaha majstra vyrabu 1703 hoda, hipatetyčna šklanoj majsterni Hiejdelbacha. Heta davoli vysoki (26,7 sm) cylindryčny sasud z šyrokaj nožkaj i bahatym dekoram. U centralnaj častcy šklanicy znachodzicca malaŭničy składany hierb — kampazicyja z polskaha «Arła», litoŭskaj «Pahoni» i hieraldyčnaha ščyta dynastyi Vietynaŭ. Nad hierbam znachodzicca załataja karona, a vyšej — zahałoŭnyja litary F. A. R. P. (Fridericus Augustus Rex Poloniae — łac. «Frydrych Aŭhust, karol polski»).
Takija ŭzory šklanych vyrabaŭ byli viadomyja amal adrazu paśla 1697 hoda, ad času abrańnia saksonskaha kurfiursta Frydrycha Aŭhusta polskim karalom i vialikim kniaziem litoŭskim pad imieniem Aŭhusta II (hł. pra jaho artykuł Kiryła Karluka ŭ №5/2020 «Našaj historyi»). Saksonija była adnym z hałoŭnych jeŭrapiejskich centraŭ vytvorčaści mastackaha škła, i ŭ niedalokaj budučyni heta dało mahčymaść stvareńnia radziviłaŭskich šklanych manufaktur z zaprošanymi saksonskimi majstrami. U dalejšym padobnyja ŭzory škła vypuskalisia nieadnarazova na ŭsim praciahu praŭleńnia Saksonskaj (Saskaj) dynastyi ŭ Rečy Paspalitaj.
Biełaruskija ekspanaty
U biełaruskich muziejach na siońnia jość sama mieniej adzin ekspanat padobnaha kštałtu — šklanka z tymi ž karaleŭskimi inicyjałami F. A. R. P. E. S. (dźvie apošnija litary aznačajuć łacinskuju tytułaturu saksonskaha kurfiursta — Elector Saxoniae) i anałahičnym hieraldyčnym siužetam.
Jana ekspanujecca ŭ Mirskim zamku, ilustrujučy charakternuju materyjalnuju kulturu XVIII—XIX stahodździaŭ. Praŭda, šklanka hetaja nieparaŭnalna mienšych pamieraŭ i malunak na joj nie taki daskanały.
Jašče mienš statusnaści ŭ kiliškaŭ-romieraŭ ź zielenkavataha škła, jakija ekspanujucca ŭ Haradzienskim dziaržaŭnym historyka-archieałahičnym muziei. Pavodle miascovaj lehiendy, heta vyraby adnoj z haradzienskich manufaktur Antonija Tyzienhaŭza.
Viadoma, jany taksama kaštoŭnyja ekspanaty, ale ŭ hetym artykule ŭsio ž havorycca pra inšy ŭzrovień simvaličnaści, mahnietyzmu.
U zborach Nacyjanalnaha histaryčnaha muzieja ŭ Minsku taksama zachoŭvajecca davoli reprezientatyŭny vysoki (22 sm) flet z prazrystaha škła. Na im pad karonaj vyhraviravana manahrama karala Aŭhusta III — A3R (Augustus 3 Rex). Vyrableny jon, padobna, na adnoj z manufaktur Rečy Paspalitaj u siaredzinie XVIII stahodździa i pachodzić z kalekcyi kolišniaha Biełaruskaha dziaržaŭnaha muzieja.
Kapiravać — možna
U tym samym 2009 hodzie, kali litoŭski Muziej pałaca vialikich kniazioŭ nabyŭ šklanicu 1703 hoda, jon uzbahaciŭsia jašče na adzin kaštoŭny ekspanat — kopiju šklanoha kubka, stvoranaha ŭ kancy XV stahodździa vieniecyjanskimi majstrami dla vialikaha kniazia Alaksandra Jahiełončyka.
Kopiju zrabili na zamovu kiraŭnictva Jahiełonskaha ŭniviersiteta, dzie zachoŭvajecca aryhinał, u znak udziačnaści za kolišniuju fundacyju Jahiełonami hetaj navučalnaj ustanovy. Ekspanat tym bolš kaštoŭny, što jahony aryhinał, niesumnienna, prysutničaŭ u samim zamku ŭ kancy XV — pačatku XVI stahodździaŭ. Jaho trymaŭ u rukach vialiki kniaź Alaksandr i, vierahodna, jahonyja pierajemniki — Žyhimont Stary i Žyhimont Aŭhust.
Jak bačym, niemahčymaść nabyć aryhinał nie abaviazkova źjaŭlajecca pieraškodaj dla pabudovy jakasnaj muziejnaj kalekcyi. Značna važniej mieć adpaviednuju placoŭku-skarbnicu. I palityčnuju volu, kab napoŭnić jaje hodnymi ekspanatami.
Z padboram anałahičnaj placoŭki ŭ Biełarusi, z choć častkova suvymiernaj enierhietykaj, usio było b, praŭda, nie tak prosta. Navat kali b siońnia raptam znajšlisia srodki i vola dla nabyćcia ekspanataŭ. Tut jość peŭnaja anałohija ź niadaŭniaj kampanijaj za pierapachavańnie ŭ Biełarusi pareštkaŭ Kastusia Kalinoŭskaha. Dzie ŭ nas možna było b raźmiaścić takuju hipatetyčnuju skarbnicu, u jakoj nie soramna było b źmiaścić, naprykład, Kryž Jeŭfrasińni Połackaj, kali b jon raptam znajšoŭsia? U haradzienskich zamkach? Na Zamkavaj hary ŭ Navahradku? U novym budynku Nacyjanalnaha histaryčnaha muzieja?
Kali kazać pra Navahradak, to mienavita z hetym słavutym horadam maje suviaź najbolš staražytny sa źviazanych z našaj ziamloj i historyjaj słavutych šklanych kubkaŭ — hetak zvany Kubak Śviatoj Jadźvihi. Hety ŭnikalny artefakt z vyrazanymi reljefami hryfona, ilva i dreva žyćcia byŭ znojdzieny pry raskopkach na Małym zamku ŭ Navahradku słavutaj ekśpiedycyjaj pad kiraŭnictvam Frydy Hurevič u 1950—1970-ja hady.
Na siońnia ŭ śviecie zachavałasia ŭsiaho kala 20 padobnych kubkaŭ roznaj stupieni cełaści. Jak praviła, jany majuć kala 14 sm u dyjamietry i takuju ž vyšyniu, heta značyć, ich abjom kala 2,15 litra. Try ź ich naležali kananizavanaj paśla śmierci silezskaj kniahini Jadźvizie (1174—1243). Adsiul i niamieckaja nazva hetaj sieryi sasudaŭ — Hedwigsglaser. Pavodle lehiendy, vada ŭ ich mahła pieratvaracca ŭ vino.
Isnujuć roznyja viersii, jak kubak moh trapić u Navahradak. Usia partyja mahła być vyvieziena z Kanstancinopala padčas II kryžovaha pachodu 1147—1149 hadoŭ, kali kryžaki dvojčy rabavali vizantyjskuju stalicu, a potym raźvieźli dabro pa Jeŭropie. Bolš pačesnaj dla nas (choć i mienš vierahodnaj) źjaŭlajecca vykazanaja ŭradžencam Navahradčyny Mikałajem Nikałajevym dumka, što heta moh być padarunak Mindoŭhu (ad vizantyjskaha impieratara?) z nahody karanacyi 1253 hoda.
Usie anałahičnyja kubki raniej zachoŭvalisia abo byli znojdzieny pry raskopkach u roznych staličnych abo kafiedralnych haradach Jeŭropy: Urocłavie, Krakavie, Brno, Hiotynhienie, Namiury i h. d. Vielmi prestyžna, što da ich liku adnosicca i naš Navahradak — heta śviedčyć pra vyklučnuju važnaść horada ŭ XII—XIII stahodździach, paćviardžajučy viersiju pra jaho staličny status u tahačasnym Paniamońni. Viadoma, kali b taki kubak viarnuŭsia ŭ Biełaruś, to jon musiŭ by ličycca nacyjanalnaj relikvijaj.
Darečy, u Jeŭropie na toj momant takoje škło vyrablać jašče nie ŭmieli. Jak miarkujecca, kubki Śviatoj Jadźvihi vyrablalisia ŭ Jehipcie abo Siryi, jakija znachodzilisia tady na bolš vysokim uzroŭni technałahičnaha i kulturnaha raźvićcia, čym chryścijanski Zachad. Ale simvolika malunkaŭ na kubkach chutčej chryścijanskaja, tak što ich mahli vyrablać i chryścijanizavanyja araby ŭ dziaržavach kryžakoŭ. Abo ramieśniki ŭ musulmanskich krainach, śviadoma raźličvajučy na płaciežazdolnych chryścijanskich uładaroŭ.
Škada, što kubak byŭ adrazu ž paśla znachodžańnia pieradadzieny na zachoŭvańnie ŭ pieciarburhski Ermitaž, pakolki samoj Biełarusi zachoŭvać taki skarb było «nie pa čynie».
Kryštalovy «Ivan»
Niekatoryja kubki-relikvii z našaj terytoryi na siońnia ličacca stračanymi, ale navat ich virtualny vobraz, z ulikam histaryčnych akaličnaściaŭ, dazvalaje ličyć ich nacyjanalnymi kaštoŭnaściami. Adpaviedna, spadziavacca kali nie na viartańnie, to, prynamsi, na stvareńnie repliki abo rekanstrukcyi.
Bolš za dva stahodździ ŭ Ružanskim pałacy Sapiehaŭ zachoŭvaŭsia słavuty kubak «Ivan», vyrableny z celnaha kavałka hornaha kryštalu ŭ formie vazy, jomistaściu 1 harniec (kala 3 litraŭ). A taksama mienšaha pamieru avalny kubak z taho ž materyjału, prazvany «Ivanicha».
Pavodle padańnia, z hetaha kubka adzin ź pieršych Sapiehaŭ, padlašski vajavoda Ivan, častavaŭ u Ružanach polskaha karala i vialikaha kniazia litoŭskaha Žyhimonta Staroha. Heta padajecca pamyłkaj, bo ŭ časy Žyhimonta Staroha Ružany jašče znachodzilisia va ŭładańni Tyškievičaŭ. Mahčyma, hetaja padzieja mieła miesca ŭ inšym zamku Sapiehaŭ. Časam nazyvajecca i dakładnaja data vyrabu kubka — 1519 hod. U takim razie letaś jamu spoŭniłasia (abo mahło b spoŭnicca) 500 hadoŭ.
Taksama jość viersija polskaha krajaznaŭca rodam z Vaŭkavyščyny Vitolda Karpyzy, što pieršym karalom, jaki naviedaŭ Ružany i piŭ z hetaha kubka, byŭ Žyhimont III Vaza, a prymaŭ jaho Jan Stanisłaŭ Sapieha (1589—1635). Prazvany «Ivanam» kubak byŭ mienavita ŭ honar hetaha pradstaŭnika rodu (mahčyma, jašče jahonym baćkam, słavutym Lvom Sapieham).
Dakładna viadoma, što kubak zachoŭvaŭsia ŭ Ružanskim pałacy paźniej. U studzieni 1644 hoda pa zaprašeńni Kazimira Lva Sapiehi tut haściavaŭ karol Uładzisłaŭ IV z žonkaj Cecylijaj Renataj Aŭstryjskaj. Adpiŭšy vina z «Ivana», karol paraiŭ haspadaru, kab kaštoŭnuju relikviju schavali ŭ śpiecyjalnaj šafie (kredensie) i vynosili tolki ŭ supravadžeńni prydvornych u paradnych strojach, pad huki ŭračystaj muzyki i 100 harmatnych strełaŭ.
U siaredzinie XIX stahodździa ślady słavutaha kubka zhubilisia. Pavodle adnoj ź viersij, jon byŭ kanfiskavany ŭ Sapiehaŭ rasijskimi ŭładami za ŭdzieł rodu ŭ paŭstańni 1863—1864 hadoŭ. Na dumku kniazia Jaŭstachija Sapiehi, jaki čuŭ šmat siamiejnych padańniaŭ i mierkavańniaŭ pra los relikvii, kubak taksama moža zachoŭvacca ŭ Ermitažy. Tyja, chto jaho vyvoziŭ, mahli navat nie viedać pra historyju słavutaha «Ivana». Dla ich vialiki kubak byŭ kaštoŭnym, ale biezymiennym rarytetam. I z časam jon moh prosta zhubicca — kali nie fizična, to atrybucyjna. Kali b «Ivan» znajšoŭsia i niejkim cudam byŭ viernuty ŭ Biełaruś, jon taksama moh by pretendavać na status značna bolšy, čym čysta familnaja relikvija Sapiehaŭ.
Darečy, sam Ružanski pałac u peŭny momant svajoj historyi, paśla zachopu Vilni maskoŭskim vojskam u 1655 hodzie, byŭ časovym miescam zachavańnia častki dziaržaŭnaha skarbu, archiva i niekatorych dziaržaŭnych relikvij VKŁ, siarod jakich vyłučajucca svaim statusam pareštki śviatoha Kazimira. Tak što i Ružany razam z Navahradkam, Harodniaj i, vierahodna, staličnym Minskam pretendujuć na rolu adnoj sa statusnych skarbnicaŭ dziaržavatvorčaj tradycyi, doma dla karanavanych pryvidaŭ…
Kamientary