Frahmienty kryža, znojdzienaha ŭ Połacku. Usiaredzinie — znak «sparyš».
Rehijon — Naddźvińnie
Što da hieahrafii, połacki kryž i svajoj formaj, i centralnym znakam na im — pramy anałah kamiennych «kołavych kryžoŭ» (riņķa krusti), šyroka viadomych u susiedniaj Łatvii. Tudy i skirujma pozirk.
Upieršyniu vyjavy kołavych kryžoŭ ź Lijełvarde i Koknese (nad Dźvinoj-Daŭhavaj, u nižnim jaje ciačeńni, bližej da Ryhi) byli apublikavanyja ŭ 3-m i 10-m tamach «Zboru roznych liflandskich pomnikaŭ, krajavidaŭ, maniet, hierboŭ i inš.» Brotce (Johann Christoph Brotze).
Z taho ž času viadomaja i vyjava kołavaha kryža ź Siełpiłsa (trochi vyšej pa Dźvinie za Koknese). Usie jany znachodzilisia na starych siaredniaviečnych mohiłkach. Na malunku z Koknese vidać niekalki kołavych kryžoŭ. Časam u apisańni jany fihurujuć pad narodnaj nazvaj jak «niamieckija kryžy» (bruņinieku krusti).
U archivie Adździeła archieałohii Nacyjanalnaha histaryčnaha muzieja Łatvii zachoŭvajucca materyjały, apracavanyja łatvijskim Upraŭleńniem pomnikaŭ u 1920-30-ch hadach. Tam jość źviestki pra kołavyja kryžy z paŭdziasiatka pavietaŭ, pieravažna vakoł Koknese, a taksama z-pad Jełhavy (heta trochi dalej na zachad ad Dźviny).
Kołavy kryž byŭ vyjaŭleny taksama ŭ Małpiłsie (niedaloka ad Sihułdy, taksama na peŭnaj adlehłaści ad ciačeńnia Dźviny).
Łatvijskija kołavyja kryžy: kolki, dzie, jakija
Na siońnia hałoŭnaja krynica pa kryžach takoha typu — kniha «Kołavyja kryžy ŭ Łatvii» Andrysa Caŭne (Andris Caune. Riņķa krusti Latvijā), što vyjšła ŭ niedalokim 2008 hodzie. Pačynajučy jašče z kanca 1950-ch hadoŭ Caŭne — łatvijski historyk i archieołah, były kiraŭnik Instytuta historyi Łatvii — zajmajecca pošukam i fiksacyjaj kołavych kryžoŭ, zboram śviedčańniaŭ pra ich u narodnaj pamiaci.
Ahułam historyk padaje 20 viadomych miescaŭ ich pieršapačatkovaha miescaznachodžańnia. Ni ŭ Łathalii, ni ŭ prymorskaj Kurzeme ich nie znachodzili.
«U Ziamhalii i Sielii kołavyja kryžy adšukvajucca ŭ piaci miescach, a ŭ Vidzeme kancentrujucca ŭsie astatnija 15 miescaznachodžańniaŭ, — piša ŭ svajoj knizie Andrys Caŭne. — Asnoŭny absiah pašyreńnia kołavych kryžoŭ u Łatvii — heta Koknese i jaho navakolle. Tut kancentrujucca 12 miescaznachodžańniaŭ. Kryžy na ŭsich hetych 12 miescach vyrablenyja z dałamitu, jaki sustrakajecca pa dźvinskich bierahach. Usie — jak viadomyja na siońnia, tak i zachavanyja na svaich miescach — kołavyja kryžy ŭ Łatvii znachodziacca pablizu bažnic abo na starych siaredniaviečnych mohiłkach. Nie znojdziena kołavych kryžoŭ, jakija b znachodzilisia na ŭskrajku daroh i mieli b inšaje pryznačeńnie».
Historyk upeŭnieny, što raniej, navat u pačatku 20 stahodździa, takich kryžoŭ było našmat bolej.
Na adnym ci na abodvuch bakach u častki kołavych kryžoŭ vybityja kryžy, arnamienty, nadpisy i znaki ŭłasnaści ci prynaležnaści. A časam i adno, i druhoje. Takija nadpisy jość na 15 kryžach z 21, u jakich źniešni vyhlad zafiksavany.
Pavodle typu litaraŭ vyznačajuć pieryjad: jość paźniejšyja (19 stahodździe), jość raniejšyja, napisanyja hatyčnymi litarami (vykarystoŭvalisia da 16 stahodździa). Pry hetym, naprykład, u Ruijenie na kryžy vybita «1813», ale sam kryž, jak miarkujuć, našmat raniejšy i ŭziaty ź siaredniaviečnych ruijenskich mohiłak.
«Sparyšy» — znaki miascovyja
Znaki prynaležnaści, padobnyja da taho, što vybita na «połackim kryžy», jość na piaci kołavych kryžach. Jany znachodziacca na mohiłkach u navakolli Bebraŭ i Sece, a taksama ŭ Krape. Heta ŭsio navakolle Koknese, usio pablizu. Sami znaki ŭjaŭlajuć saboj «sparyš» (pa-łatyšsku Jumis), prosty ci ŭskładnieny. Na kryžy z-pad Sece jość takija ž samyja, što i na połackim, ryski nad i pad «sparyšom» (ciapier hety kryž pieraviezieny ŭ susiedniaje Ajzkraŭkłe).
Kryž z-pad Sece, ciapier u Ajzkraŭkłe.
Caŭne adznačaje, što na hetych troch mohiłkach «byli, vidać, pachavanyja miascovyja sialanie abo drobnyja vasały miascovaha pachodžańnia». I dadaje: «Na kryžy, što na Zutenskich mohiłach pad Bebrami, abodva vyjaŭlenyja varyjanty znakaŭ Sparyša mahli paznačać dźvie roznyja haliny adnoj siamji. Adnak vielmi padobnyja sparyšovyja znaki na Putraskrožskich mohiłkach pad Sece, jakija znachodziacca na procilehłym bierazie Daŭhavy zusim u inšym paviecie, naŭrad ci pakazvajuć na jakujuś blizkasiamiejnuju rodnasnaść». U haradach, — adznačaje historyk, — znaki ŭłasnaści vykarystoŭvalisia da 15 stahodździa, a ŭ viaskovym asiarodździ jany zachavalisia da 19 stahodździa.
Kryž z akcentavanymi sparyšami na Zutenskich mohiłkach la Bebraŭ.
Kryž sa sparyšami na Zutenskich mohiłkach la Bebraŭ.
Dadamo, što vialikuju varyjatyŭnaść takich «sparyšovych» znakaŭ možam bačyć na znakamitaj naskalnaj «ścianie znakaŭ» nad rakoj Brasłaj, što la Sihułdy. Hetyja vyjavy byli rupna prarysavanyja, i dakładnaj hrafičnaj kopijaj taho naskalnaha zboru była ŭpryhožanaja cełaja ściana ŭ adnoj z załaŭ unutry «Zamku śviatła» — novaj Nacyjanalnaj biblijateki Łatvii. Na «pałatnie» sa znakaŭ źvierchu sprava možna ŭbačyć dakładna taki ž znak, što i na znojdzienym u Połacku kryžy.
Aŭtar Aleś Mikus pobač sa ścianoj sa znakami z-nad raki Brasły ŭ śpiecyjalnaj zale Nacbiblijateki Łatvii.
Nie raniej za 15 stahodździe
Što da datavańnia łatvijskich kryžoŭ, dyk hetamu dapamahčy, adznačaje Caŭne, moh by nie tolki typ litaraŭ. Naprykład, pad Jełhavaj na kryžy — nadpis litarami ŭ styli «paŭnočnaha renesansu», i heta čas nie paźniejšy za pačatak 17 stahodździa. A voś dapamohu z boku archieałahičnych raskopak uskładniaje toje, što mnohija kryžy byli pieramieščanyja, a toj-sioj — i pa niekalki razoŭ. Toje, što ŭ narodzie ich taksama zvali «šviedskimi kryžami», taksama jašče nie śviedčyć pra abaviazkovaje datavańnie 17 stahodździem.
Kryž pačatku 17 stahodździa z-pad Jełhavy.
Najraniejšaje datavańnie, jakoje padaje Caŭne, — heta časy da Livonskaj vajny, 15 stahodździe i pieršaja pałova 16-ha. Havorka pra kokneskija mohiłki, dzie niekranutymi zachavalisia kołavyja kryžy. U šviedskija časy tam pierastali chavać, chavali na novych mohiłkach, cieraz raku. Tymi ž časami łatvijski historyk datuje i šerah inšych kołavych kryžoŭ, ź inšych miaścinaŭ. A voś paźniejšyja kryžy, u tym liku «sparyšovy» z Sece, — užo vyrablenyja na ŭzor daŭniejšych kryžoŭ.
Kryž na kokneskich mohiłkach.
Hetaksama i ŭ Estonii kołavyja kryžy byli papularnyja nie tolki ŭ Siaredniavieččy, ale i ŭ 19 stahodździ. Ahułam u Estonii takich kryžoŭ viadoma kala sotni, ale voś na estonskim vostravie Vormsi, dzie z 13 da siaredziny 20 stahodździa žyli šviedy, — takich kryžoŭ 19 stahodździa viadoma niekalki socień. A najstarejšy taki kryž viadomy z estonskaj Narvy i datujecca 1521 hodam.
Pry hetym na estonskim vostravie Saaremaa ŭ ścianu Śviatapiotrskaj bažnicy ŭmuravanaja kamiennaja plita 13 stahodździa z vyjavaj kołavaha kryža. 14-m stahodździem datujecca ŭmuravańnie takich kamiennych kryžoŭ u ścieny i ŭ rasijskim Noŭharadzie. U Šviecyi kryžy z takimi vyjavami viadomyja z 12—13 stahodździaŭ. Adnak, na dumku Andrysa Caŭne, na kolišnija livonskija ziemli — u Łatviju i Estoniju — kołavyja kryžy pryjšli z terytoryi ciapierašniaj Niamieččyny, pa časie — nie našmat raniej za 16 stahodździe.
Tolki pačatak
Jakija vysnovy z hetaha možam zrabić u dačynieńni da znojdzienych u Połacku askiepkaŭ kamiennaha kryža?
Viadoma, svajo važkaje słova pierš musiać skazać daśledčyki materyjału znojdzienaha kryža. Ale ŭ pieršym nabližeńni — kali iści śledam za dumkaj łatyšskaha historyka — połacki kamienny kryž taksama moh być paźniejšaj «kopijaj» pavodle ŭzoru kryžoŭ z «dalivonskich» časoŭ.
Na heta nie ŭ apošniuju čarhu pakazvaje jakraz centralny znak — «sparyš» z ryskami. Hety znak taki ž samy, što i na paźniejšych kołavych kryžach ź viaskovych mohiłak la łatvijskaha naddźvinskaha Koknese, i taki ž samy, što i na skale, poŭnaj vydrapanych «sparyšovych» znakaŭ, nad Brasłaj-rakoj.
Znaki na skale nad rakoj Brasłaj.
I pytańnie tady nie ŭ datavańni ŭžo, nie ŭ paznačeńni terytaryjalnych anałahaŭ. A chutčej u takim pierahuku «sparyšovych» znakaŭ nad Dźvinoj.
Biezumoŭna, u bolš poŭnaje daśledavańnie treba ŭklučyć i zdabytki sučasnych łatyšskich akademičnych daśledčykaŭ naskalnych znakaŭ — jak na skale nad Brasłaj, tak i na ścienach u piasčanikavych piačorach na terytoryi Łatvii. Takich piačoraŭ sa znakami viadoma na siońnia pad sorak, jany zbolšaha na race Haŭi, a narodnyja achviaroŭčyja praktyki ŭ ich archieałahična zaśviedčanyja sama mienš pačynajučy z 12 stahodździa. Ale heta ŭžo inšaja historyja, jakuju moža zapačatkavać usiaho adna znachodka z Połacka.
