Alaksiej Łastoŭski i Andrej Kazakievič u čarhovym vypusku jutub-kanału «Niaprostaja historyja» raźbiralisia z vytokami lićvinizmu i pasprabavali zrazumieć, čamu litoŭcy jaho bajacca.
Jak naradziłasia lićvinstva
Andrej Kazakievič adznačyŭ, što sučasny fienomien lićvinizmu byŭ vynikam pošukaŭ miascovymi intelektuałami va ŭmovach farmavańnia madernovych nacyj svajoj tojesnaści:
«Ty, zdajecca, i nie litoviec i nie palak. Chacia niekatoryja ŭlivalisia ŭ litoŭski nacyjanalny ruch, niechta ŭ polski ci biełaruski. Ale ŭ lubym vypadku vidavočnym było patrabavańnie niečaha svajho. Tyja, chto surjozna adnosiŭsia da svajoj identyčnaści, pavinny byli siabie niejak dystancyravać ad litoŭcaŭ, prydumać niejkuju novuju leksiku dla hetaha.
U 1920-ja hady polskamoŭnyja intelektuały prydumali termin «lituvisy». Termin «litviny» dazvalaŭ adroźnivać siabie ad «lituvisaŭ», jakija razmaŭlali na litoŭskaj movie. U toj čas zjaŭlajecca ideja ab tym, što jość Litva i jość Žmudź. I adpaviedna my nie takija, jak litoŭcy».
Čamu lićviny nie zmahli sfarmiravacca ŭ nacyju
Kazakievič ličyć, što ideja lićvinstva jak palityčnaj nacyi nie realizavałasia, bo nie było nie tolki palityčnych, ale i kulturnych instytutaŭ (mova, litaratura, relihija). Hetamu pieraškadžała i toje, što byłaja terytoryja Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, u jakim znachodziacca vytoki lićvinstva, była padzielena pamiž roznymi dziaržavami.
Alaksiej Łastoŭski zhadvaje pra sproby stvareńnia palityčnych instytutaŭ kołami intelihiencyi, u jakoje ŭvachodzili Jaŭstach Tyškievič, Adam Kirkor, Uładzisłaŭ Syrakomla.
«Kali jašče na pačatku XIX stahodździa ŭ miascovaj šlachty ŭ cełym była polskaja histaryčnaja samaśviadomaść, to pačynajučy z 1820-ch hadoŭ pačynaje vybudoŭvacca novy mif Litvy. U im było prysvajeńnie pahanskaha minułaha i adsyłka da krajniaha pieryjadu VKŁ jak da niejkaha «załatoha vieku». Hety mif vielmi mocna razychodziŭsia z polskaj viersijaj historyi. I jon vielmi mocna kultyvavaŭsia i raspaŭsiudžvaŭsia.
Heta pryviało i da stvareńnia asobnych kulturnych instytutaŭ, naprykład, Vilenskaha muzieja staražytnaściej, jaki pavinien byŭ raspaŭsiudžvać novuju viersiju historyi. Ale hety ruch byŭ padarvany paŭstańniem 1863—1864 hadoŭ».
Na dumku Kazakieviča, lićvinstva jak kulturny prajekt dobra pracavała, ale na palityčnym uzroŭni nie vidać nijakich prykładaŭ paśpiachovych partyj, idei jakich abjadnoŭvali b usie narody. Byli sproby stvareńnia «krajovych» arhanizacyj, ale ich ciažka nazvać paśpiachovymi, bo jano nie zdoleli arhanizavać masavaj mabilizacyi. Idei polskaha, litoŭskaha i biełaruskaha nacyjanalizmu zmahli heta zrabić.
Łastoŭski ličyć, što idei lićvinstva, narodžanyja ŭ asiarodździ intelektuałaŭ i zasnavanyja na vobrazach z daŭniaj historyi, nie byli zrazumiełymi prostym ludziam:
«Sielanin dobra razumieje, kali jamu havorać pra mety dabicca lepšaj doli i ziamli, a kali jamu raspaviadajuć pra ŭsiakich staražytnych kniazioŭ, to heta vielmi daloka ad jaho patrebaŭ».
U vyniku, jak zaŭvažaje Kazakievič, lićvinstva zastałosia na ŭzroŭni kulturnaha fienomienu i da siońnia navat u biełaruskim kantekście ŭsie hetyja viersii i apielacyi da hetaj tradycyi nikoli nie vychodzili na palityčny ŭzrovień.
Jak u XX stahodździ suadnosiŭsia lićvinizm i biełaruski nacyjanalizm
Łastoŭski zhadvaje, što Janka Stankievič zaklikaŭ da taho, kab zamianić terminam «Vialikaja Litva» termin «Biełaja Ruś». I ciapier znachodziacca prychilniki takoha pohladu.
Kazakievič adznačaje, što praź lićvinizm častka biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu sprabavała admiežavacca ad Rasii:
«Heta žadańnie było nastolki mocnym, što im navat samo słova Ruś nie padabałasia. I kali zhadać pačatak XX stahodździa, to akramia «Litvy» byŭ jašče termin «Kryvija», jaki prapahandavaŭ Vacłaŭ Łastoŭski, i ŭ jakim šmat miesca advodziłasia tamu, što paźniej nazavuć «bałckim substratam» u farmiravańni biełaruskaj narodnaści.
Hetaja ideja pavinna była razburać mif ab ahulnaruskaj narodnaści, tryadzinym narodzie. I kali ŭ 1980-1990-ch hadach heta vychodzić na pavierchniu, to zastajecca blizkim idejam, što vykazvalisia na pačatku stahodździa.
Mikoła Jermałovič sprabavaŭ prysvoić VKŁ, šmat pisaŭ pra bałta-słavianski sintez. Ale pry hetym byŭ ceły śpiektr mierkavaniaŭ. I tych, chto havaryŭ, što VKŁ — vyklučna biełaruskaje, stvoranaje biełarusami na terytoryi Biełarusi, zaŭsiody była mienšaść. I ŭ histaryjahrafii niahledziačy na toj uzdym, jaki zrabiŭ Jermałovič, skłaŭsia kansensus, što VKŁ — litoŭska-biełaruskaja dziaržava».
Sučasnyja dyskusii
Łastoŭski zaŭvažaje, što kansensus adnosna pohladu na VKŁ jak litoŭska-biełaruskuju dziaržavu isnuje ŭ asiarodździ prafiesijnych historykaŭ, a voś śviadomaść masaŭ zachoplivajuć inšyja kulturnyja ahienty, takija jak hazieta «Siekrietnyje isśledovanija» ci knižnaja sieryja, jakuju vydavaŭ Anatol Taras.
Kazakievič tłumačyć, što paśla 1990-ch radykalizavanaja viersija ab tym, što VKŁ vyklučna biełaruskaja dziaržava, nie mieła nijakaha surjoznaha raźvićcia ŭ biełaruskaj histaryjahrafii, chacia niekatoryja idei Jermałoviča atrymali pryznańnie. Asabliva pohlad na Połackaje kniastva jak pieršuju biełaruskuju dziaržavu. Tak, u aficyjnaj «Historyi biełaruskaj dziaržaŭnaści» ideja niezaležnaści Połackaha kniastva aktyŭna vykarystoŭvajecca.
Ale ideja ab biełaruskaści VKŁ «pajšła ŭ masy» dziakujučy publicystam, jakija jaje prasoŭvali z dapamohaj publikacyj u roznych hazietach i časopisach:
«Nielha havaryć, što ŭsie ŭ heta pavieryli, ale niedzie jano «stała hrać», što i farmuje adnu z častak sučasnaha fienomienu lićvinstva. Zastajucca i tyja, chto pad lićvinstvam razumieje polskamoŭnuju šlachieckuju tradycyju».
Łastoŭski źviartaje ŭvahu na toje, što siońnia adna z sučasnych viersij lićvinstva praciahvaje intelektualnuju tradycyju, źviazanuju ź Vilniaj, polskamoŭnym intelektualnym asiarodździem. U joj bolšaja ŭvaha da tradycyi VKŁ, simpatyja da polskaj movy, Mickieviča. I jana blizkaja da ideałaŭ krajoŭcaŭ.
Z druhoha boku, zaŭvažaje Kazakievič, jość radykalnaja viersija. Jaje prychilniki ŭvohule pierastali ličyć siabie biełarusami:
«Jany ŭvohule vyjšli ź biełaruskaha pola. Ličać siabie lićvinami. Biełarusy dla ich niejkija rusifikavanyja ludzi. A sami jany — pradaŭžalniki staroj tradycyi, jakija nie majuć ničoha ahulnaha ź biełarusami. Ale pry hetym vykarystoŭvajuć biełaruskuju movu».
Kazakievič zhadvaje ideju, jakaja była vykazana ŭ časopisie «Lituanija», što vychodziŭ na pačatku 2000-ch, ab padziele Biełarusi na zachodniuju — Lituaniju — i ŭschodniuju — Biełaruś. Ale najbolš plonnaj, na jaho pohlad, stała stratehija inkarparacyi, jakaja znajšła najbolš prychilnikaŭ.
Radykalnyja pohlady
Łastoŭski adznačaje, što siońnia nazirajecca aktyŭnaść asobnych indyvidaŭ z padobnaj stratehijaj pavodzin:
«My bačym, što ŭ Internecie zjaŭlajucca hrupy trolaŭ, jakija napadajuć na biełarusaŭ i havorać, što «ŭ vas bydlackaja nazva i bydlackaja śviadomaść». I paralelna iduć napadki na litoŭcaŭ, jakich nazyvajuć žamojtami, jakija skrali nazvu «Litva» i našu historyju. I adpaviedna davodzicca, što ŭ ich nie było kultury, piśmovaj movy i hetak dalej».
Kazakievič udakładniaje, što dla radykalizavanaha polskafilskaha lićvinstva hałoŭnym voraham vystupaje Rasija i biełarusy. A dla lićvinstva, zasnavanaha na biełaruskim lićvinstvie, na idejach, što VKŁ — biełaruskaja dziaržava, asnoŭnymi voraham jaŭlajucca litoŭcy.
Łastoŭski źviartaje ŭvahu na toj fakt, što ŭsie hetyja hrupy nie stvarajuć svajho ŭłasnaha praduktu, razmova idzie tolki ab pryciahnieńni ŭvahi da siabie praz raspaŭsiud nianaviści:
«Kali vy ličycie, što treba pierafarmatavać śviadomaść biełarusaŭ, to pačynajcie z hetym pracavać. Treba tady niejki časopis rabić, stvarać svaje viersii historyi, pisać knihi. Potym pierachodzić na ŭzrovień palityčnych ruchaŭ. Pravodzić mabilizacyju. Kali vy chočacie niešta pamianiać, to treba ŭ hetym napramku pracavać. Ale ničoha nie adbyvajecca. Navat niama niejkaha sajta, jaki moh by być intelektualnaj płatformaj».
Čamu litoŭcy bajacca lićvinizmu
Na pohlad Kazakieviča, adna z pryčyn, čamu lićvinizm padajecca litoŭcam masavym rucham, zaklučajecca ŭ tym, što aktyŭnyja lićviny ich ahitujuć, u vyniku zaviazvajucca dyskusii, u chodzie jakich vykazvajucca ŭzajemnyja abrazy. Adbyvajecca abmien pravakacyjami. I heta razrastajecca.
«Heta faktar upłyvu. Kali ty chočaš upłyvać na peŭnuju supolnaść, to ty možaš praz takich trolaŭ ci pravakacyi pastupova farmavać vobraz. Tym bolš, što mała chto ź litoŭcaŭ razumieje, što adbyvajecca ŭ Biełarusi, jaki tam kulturny kantekst, jaki ŭpłyŭ hetyja ludzi tam majuć. Jon prosta bačyć, što niejkija biełarusy ŭ internecie pastajanna źnievažajuć Litvu. I ja dumaju, što niehatyŭnaja reakcyja źviazanaja bolš sa źnievažalnymi vykazvańniami, čym z samimi idejami».
U vyniku, dadaje Łastoŭski, radykalizm asobnych hrupaŭ va ŭspryniaćci litoŭcaŭ raspaŭsiudžvajecca na ŭvieś fienomien lićvinizmu. Jon pradstaŭlajecca niebiaśpiečnym i radykalnym, pahrozaj nacyjanalnaj biaśpiecy Litvy. Bo hetyja idei varožyja litoŭskaj dziaržaŭnaści i litoŭskaj identyčnaści. Kali heta prajecyravać dalej, to atrymlivajecca, što biełaruskaja emihracyja ŭ Litvu taksama nabyvaje destruktyŭny charaktar.
Kazakievič adznačaje, što ŭ vyniku biełarusy stali faktaram źniešniaj palityki Litvy, čaho nikoli raniej nie było. Treba jašče ŭličvać upłyŭ na jaho masavaj mihracyi ź Biełarusi. Usio heta pryvodzić da rostu ŭ krainie antybiełaruskich nastrojaŭ.
Čytajcie jašče:
Aleś Kraŭcevič: Lićvinstva — vydumka vorahaŭ, jakuju padtrymali durni
Arhiencinski padletak napisaŭ płan zabojstvaŭ pa-biełarusku i prynios u škołu zbroju1
Kamientary