Aleh Trusaŭ: Mocnyja i słabyja miescy «Historyi biełaruskaj dziaržaŭnaści»

Vyjšli ŭ śviet pieršyja tamy akademičnaha histaryčnaha vydańnia, jakoje ŭpieršyniu atrymała nazvu «Istorija biełorusskoj hosudarstviennosti». Nazva pieršaha toma «Biełorusskaja hosudarstviennosť ot istokov do konca ChVIII v.». Škada, što našy historyki addali pieravahu nie rodnaj, a ruskaj movie. Ale budziem spadziavacca, što ŭ 29 aŭtaraŭ, jakija pracavali nad napisańniem pieršaha toma, chopić sił zrabić biełaruskuju i asabliva anhlijskuju viersiju hetaha ŭnikalnaha vydańnia. 

Užo ŭ pačatku knihi śćviardžajecca, što pieršabytnyja ludzi źjavilisia na terytoryi Biełarusi nie 100, a 250 tysiač hadoŭ tamu na terytoryi Ivanaŭskaha rajona, dzie znojdzieny adpaviednyja archieałahičnyja znachodki.

Škada tolki, što tekst, u jakim idzie havorka pra kamienny, bronzavy i žalezny viek Biełarusi, napisany vielmi suchoj, akademičnaj movaj, jakuju ciažka zrazumieć prostamu čytaču. Ci varta było «zahružać» jaho nazvami socień archieałahičnych kultur, nie raspavioŭšy pry hetym, što heta takoje.

U apoviedzie pra našych dalokich prodkaŭ — indajeŭrapiejcaŭ — nie skazana, adkul jany pryjšli na terytoryju Biełarusi i jakija etnasy ŭźnikli tut ź ich prychodam. Aŭtary paviedamlajuć, što ŭ bronzavym vieku posud stanovicca płaskadonnym, ale nie tłumačać, što heta zdaryłasia tamu, što ŭ žyłych pabudovach našych prodkaŭ źjaviŭsia stoł, na jaki i stavili hliniany harščok ci misku.

Nie rastłumačana, čamu ŭ hetyja časy źjavilisia pieršyja kurhany i novy pachavalny abrad — kremacyja. Taksama varta było b rastłumačyć, chto takija bałty, jakija ŭ žaleznym vieku byli asnoŭnymi žycharami Biełarusi.

Situacyja z raźvićciom ekanomiki na našych ziemlach značna palepšała ŭ pieršyja stahodździ našaj ery, kali našy prodki avałodali poŭnym cykłam mietałurhičnaj vytvorčaści i navučylisia vyrablać žaleza ŭ śpiecyjalnych piečach-domnicach. Heta vyklikała źjaŭleńnie intensiŭnaha padsiečna-ladnaha ziemlarobstva i asvajeńnia novych terytoryj.

Značnyja źmieny adbylisia ŭ Jeŭropie ŭ siaredzinie pieršaha tysiačahodździa našaj ery. Adbylisia źmieny ŭ klimacie, paniziłasia tempieratura, pavysiłasia vilhotnaść, uzrovień suśvietnaha akijana padniaŭsia na niekalki mietraŭ. Biełaruskija archieołahi dakazali, što pieršyja słavianie (pražskaja kultura) źjavilisia na poŭdni Biełarusi ŭžo ŭ IV—V stst. n.e. Heta terytoryja ad Bresta da Mazyra. Inšyja słavianie (kryvičy) źjaŭlajucca ŭ VI—VII stst. na poŭnačy Biełarusi na terytoryi Rasonskaha i Haradockaha rajonaŭ.

Užo ŭ VIII—ICH st. uźnikaje kniastva pałačan, adnaho z kryvickich plamionaŭ pamiž rečkami Ułaj i Obalju, jakija ŭpadajuć u Dźvinu.

U VIII st. kryvičy źjaŭlajucca na terytoryi Smalenščyny, dzie ŭźnikaje ich centr — Hniozdava. Častku Centralnaj i Paŭdniovaj Biełarusi zajmajuć dryhavičy, jakija da Ch st. stvarajuć svajo kniastva.

Aŭtary adznačajuć, što adnaŭleńnie ŭ Połacku ŭłady asobnaj dynastyi Rahvałodavičaŭ na miažy Ch—CHI stst., pryviało da taho, što Połackaje kniastva kančatkova stała na šlach samastojnaha raźvićcia i stała samastojnaj dziaržavaj (ziamloju).

U pačatku CHIII st. na palityčnaj scenie pobač z kryžakami, Ordenam miečanoscaŭ i Połackaj dziaržavaj źjaŭlajecca letapisnaja «litva». Na žal, aŭtary nijak nie tłumačać hety termin. Što heta? Asobnaje bałckaje plemia, jakoje žyło na terytoryi sučasnaj Biełarusi, sajuz bałckich plamionaŭ, terytoryja, dzie jany žyli, a moža asobny narod, jak ličać sučasnyja litoŭskija historyki? Jany pišuć, što ŭ CHIII st. litva — heta i jość siońniašnija litoŭcy, a biełarusaŭ i ŭkraincaŭ tady jašče nie było.

Kali litva — asobny etnas, to čamu maŭčać biełaruskija archieołahi? Dzie pomniki materyjalnaj kultury, pachavalny abrad, upryhožvańni, čym litva adroźnivajecca ad jaćviahaŭ i h.d.

Na staroncy 208 źjaŭlajecca «Litoŭskaje kniastva jak składany kanhłamierat z nasielnictvam ułasna litoŭskich plamion i susiednich terytoryj». Kali aŭtary rezka zamianili termin «bałckija plamiony» na «litoŭskija plamiony», to čamu nie dać nazvy hetych plamionaŭ, nie pakazać ich materyjalnuju kulturu i terytoryju ich raśsialeńnia? Upieršyniu terytoryju letapisnaj litvy pasprabavaŭ akreślić Mikoła Jermałovič, potym Mikałaj Ułaščyk i Aleś Kraŭcevič.

Čamuści źnikła sa staronak knihi Hrodzienskaje kniastva sa svajoj samabytnaj kulturaj, jakaja maje niepasrednaje dačynieńnie da stvareńnia biełaruskaha etnasa i asabliva Navahrudka i navahrudskaj ziamli.

U CHII — pačatku CHIII st. Navahrudak byŭ adnym z samych bahatych i zamožnych haradoŭ, pra što śviedčać šmathadovyja archieałahičnyja raskopki i ŭnikalnyja artefakty, znojdzienyja pry raskopach horada. Adnak, na staroncy 209 «jak Pilip z kanapiel» źjaŭlajucca ŭ 1238 h. kiraŭnik navahrudskaj ziamli Iziasłaŭ Navahradski i «Litva Mindoŭha».

Praŭda, paźniej na staronkach 226—229 drukujecca maleńki raździelčyk pad nazvaj «Biełaruskaje Paniamońnie», dzie jość nievialikaja infarmacyja pra Navahradak, ale pra stalicu kniastva, Hrodna, amal ničoha niama. Toje ž možna skazać i pra Vaŭkavysk i Słonim.

Značnuju častku knihi zajmaje padraździeł 4, u jakim idzie havorka pra VKŁ i biełaruskuju dziaržaŭnaść u siaredzinie CHIII — siaredzinie ChVI st. Cikava, što choć datavańnie padraździeła pavinna pačacca ź siaredziny CHIII st., pačynajecca jana z raździeła «Histaryčnaja Litva», u jakim pieršaja data heta 1009 h. i dalej idzie havorka pra padziei pieršaj pałovy CHIII st. Tut my znachodzim adkaz na toje pytańnie pra termin «litva», jakoje my stavili raniej, ale kali siońniašnija litoŭcy stali narodam, a nie plemiem, adkazu niama i tut. Adsiul ŭźnikajuć nastupnyja pytańni. Kali nie isnavała staražytnaruskaja narodnaść, to kali sfarmiravalisia asnoŭnyja ŭschodniesłavianskija etnasy?

Na staroncy 243 my čytajem, što ¾ žycharoŭ składali tuju častku nasielnictva, jakaja ŭžo ŭ VKŁ pastupova transfarmavałasia ŭ biełaruskuju, ukrainskuju i ruskuju narodnaści. Takim čynam, my znoŭ stanovimsia na staryja stalinskija hrabli, što hetyja narodnaści ŭźnikli tolki ŭ ChV—ChVI stst.

Raniej na heta pytańnie sprabavali adkazać russkija historyki ŭ XIX — pač. XX st. Jany śćviardžali, što ruskija (vialikarusy) uźnikli ŭ CHII st., a voś biełarusy z ukraincami źjavilisia nieviadoma kali, nie raniej ChVII st., jak ich małodšyja braty.

Na maju dumku, i biełaruski etnas jak narod pačaŭ taksama farmiravacca ŭ CHII st, kali ŭ pieršaj pałovie CHII st. ź letapisaŭ źnikli zhadki pra kryvičoŭ, radzimičaŭ i dryhavičoŭ. U pieršuju čarhu heta byli naščadki kryvičoŭ, što žyli na terytoryi Połackaj ziamli. Nasielnictva hetaj dziaržavy mieła supolnuju piśmovuju movu, bo isnavaŭ Połacki letapis, svajo manumientalnaje dojlidstva, supolny ekanamičny rynak, vychad u Bałtyjskaje mora i vialikaje vojska, zdolnaje vajavać z kijeŭskimi kniaziami. Tamu ŭ VKŁ spačatku ŭvajšli biełarusy, a potym i ŭkraincy, jakich razam pačali nazyvać jak Ruś (pravasłaŭnaje nasielnictva VKŁ) — ci rusinami, albo ruskimi. Vielikarusy ŭ CHIII st. trapili ŭ Załatuju Ardu i stali maskavitami, maskvoj albo ardyncami da kanca ChV st. Cikava, što na nastupnaj staroncy (244) litoŭcy jak asobnaja narodnaść prysutničajuć. A na star. 248 my možam pračytać nastupny skaz. «VKŁ źjaŭlałasia polietničnaj dziaržavaj, u składzie jakoj biełaruski etnas aformiŭ i ažyćciaŭlaŭ svaju dziaržaŭnaść u CHIII — ChVIII st.» Z hetaha skazu vynikaje, što biełaruski narod, jaki ŭžo skłaŭsia na terytoryi Połackaj i susiednich ziemlaŭ u hety čas isnavaŭ na svajoj pieršapačatkovaj stadyi. Što datyčycca litoŭskaha etnasu, to jon pačaŭ składvacca tolki ŭ kancy CHIV i pieršaj pałovie ChV st., kali Jahajła achryściŭ miascovyja bałckija plamiony, a paźniej Vitaŭt dałučyŭ da VKŁ Žmudź. Darečy, Statut VKŁ 1566 h. pisaŭ, što dziaržava składajecca ź litvy, rusi i žamojtaŭ. Žamojty i ŭ ChVI st. zastavalisia asobnym etnasam. Nie raskazali aŭtary i pra trahičny los jaćviahaŭ, jakija taksama isnavali jak asobny etnas na terytoryi VKŁ u CHIII—CHIV stst.

Varta adznačyć, što aŭtary ŭpieršyniu ŭ sučasnaj histaryjahrafii dali adkaz na pytańnie, čyjoj dziaržavaj źjaŭlałasia VKŁ, na asnovie hruntoŭnaha analizu tekstaŭ asnoŭnaha zakonu krainy — troch Statutaŭ VKŁ. Raździeł, pryśviečany VKŁ, napisany na hruntoŭnym analizie roznych piśmovych archieałahičnych krynicaŭ, publikacyjaŭ papiarednikaŭ, pačynajučy ad Vacłava Łastoŭskaha i Mikoły Jermałoviča da sučasnych biełaruskich daśledčykaŭ V. Nasieviča i A. Kraŭceviča i litoŭskaha historyka R. Piatraŭskasa.

Vielmi hruntoŭna i prafiesijna napisany parahraf, pryśviečany vojsku i arhanizacyi VKŁ, bo tolki dziakujučy mocnaj sistemie abarony dziaržavy, choć my i zhubili vialikuju terytoryju na ŭschodzie ŭ kancy ChV — pačatku ChVI st., ale zdoleli nadoŭha spynić nastup maskoŭskich vojskaŭ i zachavać svaju niezaležnaść. Varta adznačyć, što sistema ŭłady i navat nazvy kirujučych elitaŭ u VKŁ była zapazyčana ŭ ŭschodniesłavianskich dziaržaŭ. Heta lidar dziaržavy — vialiki kniaź, padnačalenyja jamu ŭdzielnyja kniazi i bajary. Nijakich bałckich tradycyj ŭ kiravańni VKŁ nikoli nie było, pačynajučy ź Mindoŭha, jaki adziny niekalki hadoŭ pabyŭ karalom pa zachodniejeŭrapiejskim ŭzory.

Da padpisańnia Kreŭskaj unii VKŁ było adnoj z samych vialikich i niezaležnych krain u Jeŭropie, ź jakim usie ličylisia. Unija pazbaŭlała VKŁ niezaležnaści i dałučała jaho da polskaha karaleŭstva. Adnak na palityčnuju scenu vyjšaŭ Vitaŭt, jaki adnaviŭ suviernitet svajoj dziaržavy i ledź nie staŭ samastojnym karalom. Z 1447 h. uźnikła asabistaja (piersanalnaja) unija pamiž VKŁ i Polščaj, kali adzin čałaviek adnačasova kiravaŭ abiedźviuma dziaržavami. Niezaležnaść VKŁ ad Polščy była zamacavana 29 vieraśnia 1529 h. pryniaćciem Statuta VKŁ, jaki dziejničaŭ tolki na terytoryi VKŁ.

U apošniaj piataj hłavie knihi havorka idzie pra rolu Rečy Paspalitaj u historyi biełaruskaj dziaržaŭnaści.

1 lipienia 1569 h. u čas Livonskaj vajny, było stvorana novaje dziaržaŭnaje ŭtvareńnie — hramadzian Polskaj karony i hramadzian (šlachty) VKŁ. Pry hetym Biełastoččyna i Ukraina byli ŭklučany ŭ skład Polščy. Polskija elity maryli ab tym, kab pastupova ziemli VKŁ byli ŭklučany całkam u skład Polščy. Adnak elity VKŁ damahlisia značnaj suvierennaści u składzie RP i mieli svajo vojska, strukturu dziaržaŭnaha aparata i navat asobnyja dypłamatyčnyja znosiny z susiedziami, asabliva ŭ časy adsutnaści adzinaha karala i vialikaha kniazia. Daśledčyki adznačajuć, što ŭ siaredzinie ChVII st. na terytoryi RP žyli roznyja narody: palaki, biełarusy, ukraincy, litoŭcy, žamojty i inflandskija niemcy. Pry hetym palaki składali tolki 40 % ad ahulnaj kolkaści žycharoŭ RP.

Značnuju aŭtanomiju VKŁ u składzie RP zamacavali III Statut VKŁ i trybunał VKŁ, stvorany ŭ 1581 h. Varta adznačyć, što ŭ ChVI st. biełaruskija mahnaty i šlachta, kab spynić pałanizacyju, uklučyli ŭ Statut 1566 i 1588 hh. artykuły, jakija zamacoŭvali status starabiełaruskaj movy jak aficyjnaj movy VKŁ. Možna pahadzicca z aŭtarami knihi ŭ tym, što «asobnaja aficyjnaja mova spravavodstva (da 1697 h.) i svaja dziaržaŭnaja simvolika (hierb «Pahonia»), biezumoŭna, taksama źjaŭlalisia simvaličnymi rysami dziaržaŭnaści VKŁ».

Aŭtary knihi ličać, što na padstavie analizu piśmovych i archieałahičnych krynic terytoryjaj, dzie skłałasia biełaruskaja narodnaść, byli ziemli, dzie raśsialilisia kryvičy, dryhavičy i radzimičy. Nie zabyvajucca jany i pra rolu bałckaha substratu. Možna taksama pahadzicca z tym, što pačatak farmavańnia biełaruskaj narodnaści pačaŭsia tady, «kali miascovaje nasielnictva pierastała atajasmlivać siabie tolki z kryvičami, dryhavičami i radzimičami. Ale dalej idzie tezis ab tym, što «asnoŭnyja rysy biełaruskaj narodnaści prajavilisia ŭžo ŭ CHIV—ChVI stst».

Z takoj daciroŭkaj, zapazyčanaj sa starych savieckich padručnikaŭ, aŭtar artykuła nie moža pahadzicca. Ja liču, što pačatak uźniknieńnia asobnaj biełaruskaj narodnaści nie CHIV, a CHII st. Mienavita ŭ hety čas kančatkova sfarmavałasia niezaležnaja Połackaja dziaržava (ziamla) i źnikli ŭ pieršaj pałovie CHII st. zhadki pra kryvičoŭ, dryhavičoŭ i radźmičaŭ u piśmovych krynicach. U hety ž čas kančatkova raspałasia na niezaležnyja krainy (ziemli) byłaja Kijeŭskaja Ruś. Akramia Połackaj ziamli, na našych ziemlach isnavali Smalenskaja, Turava-Pinskaja ziemli, a taksama Hrodzienskaje kniastva i Novaharodskaja ziamla. Mienavita starabiełaruskaja mova i kultura stali ŭ CHIII st. asnovaj novaha dziaržaŭnaha ŭtvareńnia VKŁ. Pravasłaŭnyja žychary biełaruskich ziemlaŭ u składzie VKŁ stali nazyvacca rusinami, a ich ziemli Ruśsiu, što było zaśviedčana pry Hiedyminie ŭ naźvie novaj dziaržavy. Paśla vyzvaleńnia ŭ časy Alhierda ad Załatoj Ardy častki Ukrainy da biełaruskaha nasielnictva dałučylisia pad nazvaj rusiny i Ruś i ŭkraincy.

Tolki paśla Lublinskaj unii, kali ŭkrainskija ziemli adyšli da Polščy, biełaruski i ŭkrainski etnasy kančatkova raźmiežavalisia jak asobnyja narody, pryčym nazva Ruś zamacavałasia za ŭkrainskaj terytoryjaj.

Aŭtary knihi słušna adznačajuć, što ŭ kancy ChVII st. starabiełaruskaja mova kančatkova źnikła z aficyjnych dakumientaŭ VKŁ i tolki ŭnijackaja carkva ŭ peŭnaj stupieni praciahvała karystacca biełaruskaj movaj.

U hety čas biełaruskaja šlachta pačała atajasamlivać siabie z sarmackaj idejałohijaj i kulturaj. U suviazi z hetym jaje pałanizacyja ŭzmacniłasia, i asnoŭnymi nośbitami biełaruskaj movy i kultury zastalisia sialanie, a taksama pravasłaŭnyja i ŭnijackija śviatary. Tym nie mienš, pieršym biełarusam nazvaŭ siabie ŭ kancy ChVI — pačatku ChVII st. viadomy paet i navukoviec Sałamon Rysinski, jaki vydzialaŭ biełarusaŭ jak samastojny etnas.

Dobra napisany raździeł, pryśviečany Kanstytucyi 3 maja 1791 h. Ciapier hety dakumient całkam pryvatyzavany Polščaj. Ale biełarusy i litoŭcy taksama majuć da jaje dačynienńnie. Padčas pryniaćcia hetaha dakumienta pasły i sienatary VKŁ musili baranić svajo prava i dabilisia peŭnych sastupak ad karala i jaho prychilnikaŭ. U mai 1791 h. byŭ pryniaty zakon, jaki paćvierdziŭ praviadzieńnie kožnaha treciaha sojma RP na terytoryi VKŁ. 20 kastryčnika 1791 h. sojm RP pryniaŭ dakumient ab «Uzajemnaj harantyi dvuch narodaŭ», u jakim była kančatkova paćvierdžana samajstojnaść VKŁ i faktyčna pryznavalisia roŭnaść VKŁ i Karony polskaj u miežach Rečy Paspalitaj. Paśla hetaha mahnaty i šlachta VKŁ na siejmikach 1792 h. padtrymali Kanstytucyju 3 maja 1791 h., jakaja mieła prahresiŭny charaktar. Darečy, na terytoryi Biełarusi zachavalisia pomniki, pastaŭlenyja ŭ jaje honar. Naprykład, kałona ŭ v. Lavonpal Vierchniadźvinskaha rajona.

Cikava adznačyć, što aŭtary knihi źviarnuli ŭvahu na toje, što padčas II raździeła Rečy Paspalitaj hietman Šymon Kasakoŭski dy inflandski jepiskap Juzaf i prapanavali Kaciarynie II dałučeńnie VKŁ da Rasijskaj impieryi ŭ jakaści ŭdzielnaha kniastva. Sproba zachavać VKŁ była zroblena ŭ 1794 h., kali vojski VKŁ zdoleli vyzvalić Vilniu ad rasijskaha harnizona.

24 krasavika 1794 h. u Vilni byŭ abvieščany «Akt paŭstańnia naroda VKŁ», jaki padpisali 2328 udzielnikaŭ paŭstańnia. Kamiendantam uzbrojenych sił VKŁ staŭ pałkoŭnik (potym hienierał-lejtenant) Jakub Jasinski.

Z ahulnaj kolkaści paŭstancaŭ 150 tys. čałaviek žychary VKŁ składali ad 30 da 40 tysiač. Darečy, Vilenski akt nie zhadvaŭ imia T. Kaściuški, a ŭładaj u VKŁ abvieściŭ Najvyšejšuju Litoŭskuju Radu, u skład jakoj pavinny byli ŭvajści pradstaŭniki vajavodstvaŭ, pavietaŭ i haradoŭ VKŁ. Takaja aŭtanomija nie spadabałasia Tadevušu Kaściušku i ŭ červieni 1794 h. jon raspuściŭ hety orhan. Da paŭstancaŭ dałučyłasia šmat sialan, jakija składali ad 30 da 50 % udzielnikaŭ paŭstańnia. Vojski VKŁ sprabavali pieranieści paŭstańnie na terytoryi VKŁ, zachoplenyja Rasijaj u vyniku pieršaha i druhoha padziełaŭ Rečy Paspalitaj. Hetymi rejdami kiravali Michaił Ahinski i Stefan Hraboŭski. Da ich dałučylisia miascovyja sialanie i šlachta. Paśla padaŭleńnia paŭstańnia ŭ listapadzie 1795 h. VKŁ nazaŭždy źnikła z karty Jeŭropy.

Varta skazać, što važnym faktaram najaŭnaści dziaržaŭnaści źjaŭlajecca manumientalnaje dojlidstva. Tamu, na maju dumku, možna było zhadać pra Połackuju, Viciebskuju i Hrodzienskuju architekturnyja škoły CHII st., a taksama pra isnavańnie biełaruskaj hotyki ŭ CHIII — ChVI st. Heta jašče adzin dokaz isnavańnia biełaruskaha naroda ŭ CHII—ChVI stst.

U cełym ža aŭtary pieršaha toma (darečy, užo vyjšaŭ i druhi tom) pakazali, što biełaruskaja akademičnaja histaryčnaja navuka zrabiła značny krok u svaim raźvićci.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0