Pradstaŭniki biełaruskaj litaratury, vyjaŭlenčaha mastactva, teatra i muzyki raspaviali pra jarkija kulturnyja padziei 2023 hoda i dali supraćlehłyja prahnozy na budučyniu.
Sustreča «Kulturnickija vyniki 2023 hoda» adbyłasia ŭ Vilni 19 śniežnia. Na joj, u tym liku ŭ anłajn-farmacie, vystupili kiraŭnik Biełaruskaj Rady kultury Siarhiej Budkin, kinakrytyk Irena Kaciałovič, paet i pierakładčyk Andrej Chadanovič, litaraturny krytyk Cichan Čarniakievič, biełaruska-amierykanskaja daśledčyca Saša Rejzar, teatralnyja krytyki Anastasija Pankratava i Dzianis Marcinovič.
Kožny ź dziejačaŭ padzialiŭsia tryma padziejami, jakimi adznačyŭsia hety hod, nazvaŭ tendencyi ŭ svajoj halinie i pasprabavaŭ zrabić prahnoz na hod nadychodziačy.
Irena Kaciałovič adznačyła stvareńnie ŭ pačatku hoda Biełaruskaj niezaležnaj kinaakademii, prezientacyja jakoj adbyłasia na Bierlinskim mižnarodnym kinafiestyvali.
Važnaj padziejaj, na jaje dumku, stała premjera dakumientalnaha filma «Radzima» niezaležnych biełaruskich dakumientalistaŭ Hanny Badziaka i Alaksandra Michałkoviča, jaki byŭ naminavany na Jeŭrapiejskuju kinapremiju i patrapiŭ u doŭhi śpis premii «Oskar». Hety film, jak vykazałasia Kaciałovič, u 2023 hodzie «trymaŭ ściah biełaruskaha kino».
Adznačyła jana taksama toje, što Mižnarodny fiestyval karotkamietražnych filmaŭ «Niefiltravanaje kino», jaki łukašenkaŭskimi ŭładami «byŭ vyrazany ź biełaruskaj prastory», udałosia pravieści ŭ Vilni.
Jašče adnoj padziejaj dla biełaruskaha kiniematohrafa stała biełaruskaja premija kinakrytykaŭ «Čyrvony vieras», u składzie žury jakoj 16 kinakrytykaŭ i kinaznaŭcaŭ. Cyrymonija ŭznaharodžańnia najlepšych filmaŭ apošnich hadoŭ, jak paviedamiła Kaciałovič, adbudziecca ŭžo ŭ lutym 2024 hoda.
Siarod tendencyj Kaciałovič adznačyła sprobu biełaruskaha kino hurtavacca ŭ zamiežžy i admiažoŭvać siabie ad łukašenkaŭskaha režymu. Pra hetuju tendencyju śviedčyć jak źjaŭleńnie ŭłasnaj kinapremii, tak i inšyja inicyjatyvy kštałtu źjezdu kiniematahrafistaŭ u Varšavie.
«Takoj tendencyi nie było, kali ŭsie žyli ŭ Biełarusi, ciapier heta žyćciova nieabchodna».
U 2023 hodzie biełaruskija kiniematahrafisty «vučylisia hrukacca ŭ dźviery i znachodzić srodki».
«Biełaruskaje niezaležnaje kino zaŭsiody znachodziła srodki za miažoj. U hetym sensie ŭsio prymušaje dziejničać na toj ža manier». Hetyja ruchi nieabchodna sistematyzavać. «My ŭ pošuku šlachu».
Na sustrečy adznačyli, što ŭ hetym hodzie taksama pierarvali maŭčańnie paśla 2020 hoda i biełaruskija litaratary, źjaviłasia novaja proza i dakumientalistyka, pačali pisać pra vymušanuju emihracyju.
Paet Andrej Chadanovič dadaŭ, što značnaj častkaj ciapierašniaj biełaruskaj litaratury stała turemnaja litaratura. Pra toje śviedčyć choć by kolkaść imionaŭ na «turemnaj» premii imia Alachnoviča.
Akramia taho knihavydaŭcy abo pazbaŭleny mahčymaści pracavać, abo vycisnuty z krainy. Źjaviŭsia śpis ekstremisckich tvoraŭ — Hienijuš, Niaklajeŭ, Arabiej, kłasik Dunin-Marcinkievič. «Kałasy pad siarpom tvaim» vykinuli sa školnaj prahramy. «Režym viadzie nastup na kulturu».
Va ŭmovach padzielenaści miežami, jak ličyć Chadanovič, biełaruskaja kultura vučycca hetyja miežy pierasiahać.
Važnaj źjavaj u hetym pracesie staŭ usplosk prysutnaści litaratury ŭ aŭdyjafarmacie. U hetym farmacie źjaŭlajecca jak dziciačaja litaratura, tak i, naprykład, pientałohija tvoraŭ Aleksijevič.
Zachoŭvajecca i mižnarodnaja salidarnaść. Zamiežnyja vydaŭcy padstaŭlajuć plačo i robiać sumiesnyja prajekty ź biełaruskimi aŭtarami i vydaŭcami. Kali spyniłasia sieryja «Paety płaniety» ŭ Biełarusi, jaje padchapiŭ padlašski «Kamunikat». Prajekt «33 knihi dla inšaj Biełarusi» pačaŭ realizoŭvacca ŭ šviejcarskim vydaviectvie. Simptamatyčna, što biełaruskija pierakłady tvoraŭ ukrainskaha paeta Siarhieja Žadana vyjšli adrazu ŭ troch roznych krainach.
I biełaruskija vydaŭcy taksama adnaŭlajuć svaju dziejnaść u novych haradach i novych asiarodkach. Pačynaje pa-biełarusku vydavacca «Vaładar Piarścionkaŭ», praciahvaje vydavacca «Hary Poter», «Viadźmar», paŭstaje Ljuis.
Na dumku Chadanoviča, biełaruskaja litaratura nie budzie «hietaizavacca» i pieražyvać stan achviary, a budzie i dalej adkryvacca i źbirać usio najlepšaje ŭ tych miaścinach, dzie aŭtary i vydaŭcy siońnia vymušany dziejničać.
Krytyk Cichan Čarniakievič padtrymaŭ Chadanoviča, taksama adznačyŭšy važnaść adnaŭleńnia vydavieckaj spravy ŭ novych umovach. Źjavilisia biełaruskija vydaviectvy «Skaryna» ŭ Łondanie, «Hutenbierh» u Krakavie.
Novaj viachoj stała vydańnie «Sabaki Baskiervilaŭ» adrazu ŭ aŭdyjafarmacie, što pakazała, što aŭdyjaknihi mohuć isnavać asobna ad papiarovych varyjantaŭ.
Znakavymi pierakładami, akramia ŭžo zhadanaha «Vaładara Piarścionkaŭ» Tołkina, stali pierakłady kłasičnych tvoraŭ Cheminhueja i Remarka, a taksama padpisany vydaviectvam «Januškievič» kantrakt sa Styvienam Kinham.
Čarniakievič zaznačyŭ, što niama padstavaŭ kazać pra śmierć litaratury i ŭ 2024 hodzie. Litaratura budzie žyć i adčuvać siabie bolš mienš narmalna.
«U Biełarusi sprabujuć niešta zakreślić, my sprabujem niešta napisać».
Ale isnuje prablema vychadu na biełaruski rynak, dzie ludzi chočuć atrymlivać knihi, jakija bolš nie vydajucca ŭ Biełarusi.
Pradstaŭnica pa nacyjanalnym adradžeńni ŭ Abjadnanym pierachodnym kabiniecie Alina Koŭšyk, jakaja dałučyłasia da tranślacyi, adznačyła źjaŭleńnie ŭ hetym hodzie Instytuta biełaruskaj knihi i ŭdzieł biełaruskaha stenda ŭ knižnych kirmašach. Koŭšyk vykazałasia za nieabchodnaść jak maha bolš pierakładać biełaruskuju litaraturu na inšyja movy.
Nastupnaj vystupała daśledčyca Saša Rejzar z Univiersiteta Kalifornii ŭ Santa Barbary. Jana zaŭvažyła pahłybleńnie razryvu pamiž mastakami, jakija zastalisia i jakija źjechali. U Biełarusi mastackaje žyćcio adbyvajecca na fonie represij, ale ŭ Polščy i Hiermanii adznačajecca aktyvizacyja mastackaha žyćcia.
Biełarusy prajšli pa nialohkim maršrucie, ale ciapier jany atrymlivajuć zaprašeńni na prestyžnyja vystavy.
Jana adznačyła vystaŭku Michaiła Hulina i Antaniny Słabodčykavaj u Drezdenie, adkryćcio vystaŭki «Kali heta parušyć, jano stanovicca adčuvalnym» pad kuratarstvam Antaniny Ściebur i Alaksieja Barysionka ŭ Vilni, vystaŭku Rufiny Bazłavaj u instytucie mody ŭ Ńju-Jorku, jakaja pryśviečana palitźniavolenym.
Pavodle słoŭ Rejzar užo zrobleny pieršyja kroki pa stvareńni muzieja biełaruskaha sučasnaha mastactva.
Ale za stvareńnie vystaŭki «kanviencyjnaha» mastactva z tvoraŭ ź Biełarusi jana, pa ščyrym pryznańni, siońnia b uziacca pabajałasia.
Mikita Monič padzialiŭsia svajoj biadoj jak jutubiera — niama płatformy, dzie možna było b źbirać fotazdymki tvoraŭ biełaruskich mastakoŭ, jaki b moh stać uzornym prajektam naŭzamien dziaržaŭnamu «hamunkułu» Belarus.by.
Što tyčycca pašyreńnia pradstaŭlenaści biełaruskich dziejačaŭ kultury ŭ Vikipiedyi na roznych movach, to prysutnyja adznačyli, što varta navučyć zacikaŭlenych, jak heta rabić.
Biełaruski teatr pradstaŭlała krytyk Anastasija Pankratava. Dla jaje balučymi padziejami hetaha hoda stała toje, što robiać z Teatram lalek u Minsku paśla zvalnieńnia dyrektara Lalaŭskaha i jak abychodziacca ź ludźmi teatra. «Kaho zvalniajuć, nie majuć mahčymaści pracavać u inšym teatry».
«Mastactva adkidvajecca na niekalki prystupak nazad»
U emihracyi stvaryli Biełaruski instytut teatra, ale jon nie pracuje pakul — a jaho nie chapaje dla padtrymańnia ŭnutranych suviaziaŭ teatralnych dziejačaŭ, što siońnia isnujuć paasobku i časam nie viedajuć adzin pra adnaho.
Paśla pieryjadu razhublenaści, biełaruskija teatrały pačali ŭlivacca ŭ mastactva krain, dzie žyvuć.
Paralelna z tym źnikaje prafiesija teatralnaha krytyka, jaki nie moža być žurnalistam, bo tema nie samaja zapatrabavanaja, ale maje patrebu dzieści pisać. U krytykaŭ u Biełarusi źnikaje pierajemnaść, bo niama na čym vučycca.
Hledziačy ŭ budučyniu, Pankratava adznačyła, što biełaruskija dziejačy trapili na art-rynak i kožny musić pracavać na im, a nie čakać, chto niešta pryjdzie i daść hrošaj.
Treba aktyŭna ŭvachodzić u fiestyvali, siekcyi, bo na siońnia jašče zachavalisia suviazi, jakija biełaruski teatr mieŭ da 2020 hoda.
Teatralny krytyk Dzianis Marcinovič, adnak, trochu ź joju nie pahadziŭsia, bo było b karysna mieć placoŭku, dzie možna było pakazvać śpiektakli. Sproba stvaryć takuju ŭ Varšavie nie ŭviančałasia pośpiecham.
Marcinovič bačyć niehatyŭnuju tendencyju na abnuleńnie, źniknieńnie pierajemnaści. Z 10 śpiektaklaŭ, pryznanych najlepšymi ŭ 2019 hodzie, siońnia na scenie zastałosia tolki 2. U emihracyi ludzi pazbaŭleny mahčymaści hladzieć śpiektakli ź Biełarusi.
«Siońnia ŭsio, što było nazapašana ŭ 2010-ja hady, źniščana».
Mocna ŭpłyvaje Rasija. U apuściełyja biełaruskija teatry zaprašajuć rasijskich studentaŭ, jakija nie vałodajuć biełaruskaj movaj. Rasija ž vydaje hrošy na pastanoŭki z repiertuaru rasijskich aŭtaraŭ. Adbyvajecca rusifikacyja teatraŭ, jak, naprykład, adbyłosia z Teatram junaha hledača paśla prychodu Viery Palakovaj-Makiej. Abaviazkovymi ŭ biełaruskich teatrach stali vajennyja śpiektakli.
Imiony ž tych tvorcaŭ, što nie padtrymlivajuć uładu i vajnu, źnikajuć z afiš.
Prahnoz Marcinoviča byŭ samym piesimistyčnym z usich — situacyja budzie paharšacca, ale varta zachavacca.
Apošnim vystupaŭ muzykaznaŭca Alaksandr Čarnucha.
Čarnucha nazvaŭ 2023 hod najbolš jaskravym u biełaruskaj muzycy za apošnija dziesiać hod. Jaho mocna ŭraziła kolkasnaja i jakasnaja aktyŭnaść biełaruskich muzykantaŭ.
U akademičnaj muzycy hałoŭnaj padziejaj hoda jon nazvaŭ pastanoŭku biełaruskaj opiery «Palavańnie karala Stacha» ŭ Łondanie.
Ale na hetym dobryja naviny, na jaho dumku, skončylisia. Viva Braslav 2023 staŭ całkam rasijskim fiestyvalem i ŭ takim statusie pastaviŭ rekord naviedvalnaści. U zamiežžy fiestyvali nie zmahli sabrać jakuju-niebudź značnuju kolkaść naviedvalnikaŭ.
Śviedčańniem pahłynańnia kalektyŭnaha biełarusa rasijskim śvietam jon nazvaŭ anšłahi Anny Aści na «Minsk-Arenie».
Značnaj prablemaj Čarnucha ličyć adsutnaść siońnia profilnych miedyja, jakich raniej było dziasiatki. Muzyki pradastaŭleny sami sabie. Nie spryjaje raźvićciu biełaruskaj muzyki i štučny padzieł pamiž «my — jany». Emihranckija albomy, jakich za hod źjaviłasia niekalki, pryznačany dla dosyć vuzkaha koła. U samoj Biełarusi dziejničaje mocnaja cenzura i samacenzura.
Prahnazujučy budučyniu, žurnalist adznačyŭ, što sistema nie moža isnavać na inicyjatyvie, patrebnyja hrošy, šou-biznes, stvareńnie biełaruskaha kantekstu biełaruskimi miedyja.
Svaim bolem padzialiłasia i falkłarystka Śviatłana Čakuška, jakaja adznačyła harotny stan biełaruskaj tradycyjnaj kultury ŭ emihracyi. Biełaruskamu falkłoru brakuje, na jaje dumku padtrymki i dapamohi, kab vyjści na dziaržaŭnyja instytucyi ŭ Litvie i Polščy.
«Adčuvańnie, što nikomu nie patrebna toje, što my robim. Padtrymki asabliva nichto nie prapanoŭvaje. Heta niekamiercyjny pradukt, jon bolš patrebny dla identyčnaści biełarusaŭ i pradstaŭleńnia nas za miažoj».
U toj ža čas, jak paviedamiŭ Siarhiej Budkin, hranty ŭ ramkach prahramy ArtPower Belarus u 2023 hodzie atrymali 33 prajekty, 150 dziejačaŭ navuki i kultury atrymali mahčymaść stažyroŭki za miažoj. Siońnia Rada kultury pracuje bolš jak pa 10 kirunkach adradžeńnia biełaruskaj kultury.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
Kamientary