Hetaje dreva adyhryvała vyklučnuju rolu ŭ mifałohii staražytnych słavianaŭ, bałtaŭ, skandynavaŭ i kieltaŭ. I ŭ pobycie taksama. Pra jaho — i pra palitviaźnia Łatypava, adnaho z tych, kaho asabliva mučać łukašysty — piša doktar historyi Aleś Bieły.
Hetym videa, pryśviečanym jasieniu, Ściapan Łatypaŭ, tady viadomy tolki vuzkamu kołu klijentaŭ jak prafiesijny alpinist-arbaryst, u 2016 hodzie adkryŭ sieryju adukacyjnych filmaŭ «Historyja drevaŭ». Heta paźniej jon stanie viadomym usioj Biełarusi jak stvaralnik słavutaj minskaj «Płoščy pieramienaŭ» i adzin z hałoŭnych hierojaŭ pratestnaha 2020 h.
Jasień, jak pryznajecca ŭ hetym siužecie Ściapan — jahonaje lubimaje dreva. I nie tolki jahonaje. Vyklučnuju rolu adyhryvaŭ jasień u mifałohii staražytnych słavianaŭ, bałtaŭ, skandynavaŭ i kieltaŭ.
Rod Jasień (Fraxinus) naličvaje kala 65 vidaŭ. U Biełarusi, asabliva na Paleśsi, pašyrany jasień zvyčajny (Fraxinus excelsior). Jon raście na bahatych syrych hlebach u dubrovach i alešnikach, časam utvaraje jasianiovyja lasy. U bataničnych sadach i parkach sustrakajecca 11 intradukavanych vidaŭ. Dla paraŭnańnia — va Ukrainie ŭ dzikaj pryrodzie sustrakajecca 9 vidaŭ jasienia.
Hučyć mo niečakana, ale jano naležyć da siamiejstva Maślinavyja (Oleaceae). Jak, darečy, i inšy hość z poŭdnia — bez.
Hłybinnyja vieravańni, źviazanyja ź jasieniem, u bolšaści jeŭrapiejskich narodaŭ dosyć padobnyja, a nazvy hetaha dreva — adnakarennyja. Pa-litoŭsku úosis, pa-polsku jesion, pa-niamiecku Esche, pa-anhlijsku ash, pa-irłandsku fhuinseog, na łacinie osis. Heta dokaz taho, jakoje važnaje miesca zajmali vyraby ź jasienievaj draŭniny u chatniaj haspadarcy našych prodkaŭ, a taksama ŭ ich vajskovaj spravie.
Suśvietnaje dreva (dreva žyćcia) u hiermana-skandynaŭskaj mifałohii — heta mienavita vieličezny jasień Ihdrasil (Yggdrasil). U vyhladzie jakoha skandynavy simvalična ŭjaŭlali sabie ŭvieś Suśviet. Dasłoŭna «Ihdrasil» aznačaje «skakun Iha» (Ih — adzin z epitetaŭ Odyna, viarchoŭnaha boha skandynavaŭ).
Isnuje mierkavańnie, što imia pakazvaje na epizod zdabyčy run Odynam, kali jon pravisieŭ, prybity da Suśvietnaha dreva, dzieviać sutak (3ch3 — staražytny sakralny lik). Kapjo Odyna taksama było zroblenaje ź jasienia.
«Vidmo Hiulvi» — pieršaja častka «Małodšaj Edy» Snory Sturłusana, jakaja apaviadaje ab stvareńni i razbureńni śvietu skandynaŭskich bahoŭ, kaža pra mudraha arła (Örn) na vierchavinie jasienia, miž vačej jakoha siadzić karšak Viedrfielnir (Veðrfölnir), pra čatyroch aleniaŭ (Dain, Dvalin, Dunejr, Duratror) na jaho halinach i pra drakona Nidchioh (Níðhöggr) u kałodziežy Chvierhielmir, jaki padhryzaje jaho kareńnie. A z-pad karanioŭ suśvietnaha jasienia bje krynica mudraści Urd. Vaviorka Ratatosk (Ratatoskr), jakaja skača pa drevie, niaspynna pieranosić viestki ad arła da drakona. U «Starejšaj Edzie» jość takija radki:
Nie viedajuć ludzi,
jakija niahody ŭ jasienia Ihdrasil:
karani jeść Nidchioh,
vierchavinu — aleń,
stvoł hinie ad hnili.
U hetym simvaliźmie možna pračytać namiok na krochkaść, nietryvałaść našaha suśvietu i kožnaha čałaviečaha žyćcia. U narodnaj mifałohii biełarusaŭ taksama zachavalisia ślady hetaha ahulnajeŭrapiejskaha kultu. U zamovie ad śliŭnia (źmiai): «nad kijanam-moram staić jasien, na ŭsio mora krasien». Pad im «lažyć ślivień śliviščovy i jaščar-kaščar».
Staražytna-anhlijskaje słova æsc «jasień» aznačała taksama kapjo, jakoje rabili z hetaha dreva, a staražatna-skandynaŭskaje askr — jašče i lohkija manieŭranyja karabli vikinhaŭ, jakija abšyvalisia dobra vysušanymi i vytrymanymi jasienievymi doškami. Jasienievymi ž viosłami jany čaściej za ŭsio i hrabli. Tak što nievypadkova, što fłot i vojska vikinhaŭ, jakija navodzili žach na staražytna-anhlijskija karaleŭstvy, dyj na dobruju pałovu Jeŭropy, nazyvali ashmen — «jasienievyja ludzi». Tym bolš, što ź jasienia ž časta rabili ich łuki i streły.
Dzida ź jasieniu sustrakajecca i ŭ «Ilijadzie» Hamiera, jaje ŭładalnikam tam vystupaje słavuty hieroj Achiles. Nu, i jak apaviadaje Ściapan Łatypaŭ u videa, ź jakoha raspačaŭsia hety narys, abłomkam takoha kapja ŭ 1559 hodzie byŭ vypadkova zabity na turniry francuzski karol Hienrych II. Tradycyja vyrabu kopjaŭ, dzidaŭ i aščepaŭ ź jasienia, dziakujučy jahonaj pruhkaj i tryvałaj draŭninie, akazvajecca na dziva doŭhažyvučaj, i naličvaje niekalki tysiačaŭ hadoŭ.
U mifałohii kieltaŭ jasień adyhravaŭ dosyć padobnuju sakralnuju rolu. Jon ličyŭsia viadźmarskim drevam, źmieścivam suśvietnaj mudraści. Ź jaho vyrazali mahičnyja posachi. Naprykład, posach Handalfa z «Vaładara piarścionkaŭ» Tołkina — zrobleny ź jasienia.
Zvyčajna mienavita jasień vykarystoŭvaŭsia ŭ jakaści centralnaj Majskaj tyčki ŭ tancach i cyrymonijach śviata Biełtejn (1 traŭnia). Kielckija viedźmy — realnyja ci prydumanyja — rabili dreŭki svaich miotłaŭ z hetaha śviatoha dreva. Jasień u ich byccam simvalizavaŭ voś suśvietu.
Jasień — simvał treciaha (z 13-ci) zadyjakalnych miesiacaŭ staražytnaha kielckaha kalendara — kožny ź jakich pryśviečany jakomu-niebudź drevu ci kustu.
U našym sučasnym kalendary heta čas ad 18 lutaha da 17 sakavika. Ličycca, što narodžanyja pad hetym znakam, — adznačanyja jaskravaj ujavaj, intuicyjaj i artystyčnymi zdolnaściami, i ź ich časta vychodziać śmiełyja, nietryvijalnyja myślary.
Razam z dubam, jasień byŭ adnym z hałoŭnych sakralnych drevaŭ i ŭ staražytnych słavianaŭ. Jamu prypisvali zdolnaść advodzić małanki, z-za čaho jaho źviazvali z bahami hromu. U viadomaj litoŭskaj narodnaj kazcy «Jalina — karaleva vužoŭ» u hałoŭnaj hieraini dzieci — mahutnyja syny dub i jasień i pałachlivaja dačka asina. Dub i jasień u falkłory zvyčajna vystupajuć u apazicyi adzin da adnaho, jany nie lubiać raści pobač. (Heta tłumačać vydzialeńniem jasieniem fitataksičnych rečyvaŭ, jakija pryhniatajuć rost inšych drevaŭ.)
Pahibiel jasieniu
Na žal, kolkaść jasieniaŭ u sučasnaj Jeŭropie imkliva mienšaje, jak byccam zbyvajecca zmročnaje praroctva pra Ihdrasil. Ich chvaroba, hetak nazvanaja «chałara» (Chalara), abo «suchaviaršynnaść», była ŭpieršyniu zaŭvažanaja va Uschodniaj Jeŭropie ŭ 1992 hodzie, a da 2016 hoda jana zakranuła amal 2 miljony kv. km. va ŭsioj Jeŭropie.
Chałara vyklikajecca hrybkom Hymenoscyphus fraxineus — spačatku jon zabivaje liście dreŭ, zatym haliny i, narešcie, usio dreva. Nie mienšuju pahrozu dla jasieniu ujaŭlaje i smarahdavy vuzki žuk, jaki trapiŭ u Jeŭropu z Azii. Darosły žuk mała škodzić jasieniu, ale jaho ličynki, jakija žyvuć pad karoj i ŭ draŭninie, mohuć zabić dreva.
Biełaruski jasień
U sučasnaj Biełarusi jasień zajmaje mienš za 0,4% ad płoščy usich pasadak dreŭ, i hetaja dola chutka źmianšajecca. Siońnia, pa sutnaści, pramysłovuju draŭninu jasienia ŭ krainie ŭžo niemahčyma znajści. Škada, bo jasień vielmi pryhožaje dreva. Skroź praśviety pamiž parami liścikaŭ lohka pranikajuć soniečnyja pramiani, robiačy liście jak by prazrystymi, nalitymi śviatłom; da taho ž u jasienia śvietłaja kara. Tamu narodnaja etymałohija vyvodzić nazvu «jasień» ad prykmietnika «jasny».
U mifałohii słavianaŭ i bałtaŭ, chacia i nie takoj raspracavanaj jak skandynaŭskaja i kielckaja, jasień zajmaje vielmi važnaje simvaličnaje miesca.
U litoŭskaj mifałohii jasień zvyčajny (Uosis) — dreva spraviadlivaści. Jon dapamahaje zrazumieć našaje pryznačeńnie, časam jaho enierhija abudžaje prazorlivaść, dazvalaje spaznać budučyniu, ale dapamahaje tolki tym, chto ščyra žadaje viedaŭ.
U adnoj staražytnaj litoŭskaj pieśni śpiavajecca, što bahi paśla śmierci pieratvarajuć u jasień mužčynaŭ, viadomych spraviadlivaściu i sumlennaściu. Mahčyma, takich, jak Ściapan Łatypaŭ.
U Biełarusi davoli šmat viosak nosiać nazvu «Jasień»: u Asipovickim, Astravieckim, Karmianskim, Pružanskim, Uździenskim rajonach. U Babrujskim — Jasień-Kamienka. Była jašče vioska Jasieni ŭ Brahinskim rajonie, adsielenaja paśla Čarnobylskaj katastrofy. I jašče niekalki chutaroŭ i leśničovak. Jasna, što takija nazvy zvyčajna davali pavodle vialikaha i šanavanaha jasienia, jaki tam niekali ros. (Jasień zvyčajny žyvie da 250 hadoŭ i moža dasiahać vyšyni 50 m).
U biełarusaŭ isnavała pavierje, što jasień bieraže ad źmiej, tamu jaho staralisia sadzić kala siadziby. Inšaj pryčynaj, čamu jasień sadžali kala chaty, była jaho zdolnaść «dreniravać» vilhotnyja miescy dziakujučy mahutnaj karaniovaj sistemie. Z toj ža pryčyny jaho vysadžvali ŭzdoŭž daroh i ŭ prysadach, što viali da siadzib.
Draŭnina jasienia — ciažkaja i ćviordaja. Jaje tryvałaść na razryŭ i zhin pieravyšaje tryvałaść draŭniny duba. Praŭda, maje značna horšuju ŭstojlivaść da vilhotnaści i pierapadaŭ tempieratur. Mienavita jasień ličycca lidaram pa ŭstojlivaści vyrabaŭ da defarmacyj, vytrymlivaje surjoznyja miechaničnyja nahruzki, a taksama charaktaryzujecca vysokim uzroŭniem płastyčnaści i vydatnymi estetyčnymi jakaściami.
Mahčyma, mienavita šyrokaje vykarystańnie jasienia dla vyrabu zbroi i važnych pradmietaŭ pobytu ŭ staražytnyja časy spryčyniłasia da farmavańnia važnaha miesca dreva ŭ mifałohii jeŭrapiejskich narodaŭ.
Staražytnyja naŭharodcy vyrablali łuki ź piaci jasianiovych płaścin, zmacavanych kaścianym klejem. Vialikaj papularnaściu karystaŭsia posud ź jasieniu. Pry vyrabie mebli jasień pa pryhažości tekstury pryraŭnoŭvaŭsia da čornaha i čyrvonaha dreva. Ź jasienia hnuli łyžy, abručy, karomysły, rabili viosły i abady kołaŭ.
Ź jasieniu u Biełarusi i Litvie rabili nočvy, vieraciony, kałyski. A jašče zuby dla draŭlanych hrablaŭ.
Dla taho, kab žančynie apranuć na hałavu namitku, z halinki jasienia (abo raspłastanaj łazy) rabili «padvičku» — dapamožny abručyk šyrynioj u dałoń i pamieram u abchvat hałavy.
Litoŭcy (i zdajecca, słavianie taksama) vieryli što kryžy pa pamierłym mužčynu treba rabić z «mužčynskich» dreŭ (jasień, dub, klon), a pa žančynie — z «žanočych» (volchi, sasny, lipy, jaliny).
Ciapier ź jasienia robiać žerdki dla himnastyčnych brusaŭ, honačnyja viosły, vysakajakasnyja łyžy, kii dla biljarda, biejsbolnyja bity, jakasny parkiet.
Popieł z draŭniny jasieniu — rekardsmien pa ŭtrymańni kalijnych solaŭ. Empiryčnym šlacham našy prodki dajšli da taho, što heta najlepšaje ŭhnajeńnie, kali jašče nie viedali pra isnavańnie i značeńnie kaliju dla ŭradlivaści sielskahaspadarčych kultur. Pa anhlijsku słova ash aznačaje i «jasień» i «popieł». A ŭ trecim Litoŭskim statucie zapisana:
«A cana abo płata za dreva, jak hvałtam, tak i pa-zładziejsku pasiečanaje, pavinna być takoj za kožnaje dreva: a mienavita za dub, prydatny dla bondarskich vyrabaŭ, — kapu hrošaj; za biarozu, viaz i jasień, prydatnych na popieł, — pa vosiem hrošaj.»
A voś z hrybnych narastaŭ na dubie abo jasieni — rabili dobra vysušanyja knoty, z dapamohaj jakich, i jašče kresiva, zdabyvali ahoń, kali jašče nie było zapałak.
Niekatoryja słavutyja jasienievyja drevy Biełarusi i Litvy
Žamysłaŭski jasień
Žamysłaŭski jasień — bataničny pomnik pryrody «respublikanskaha značeńnia» ŭ byłym majontku Umiastoŭskich Žamysłaŭl u Iviejskim rajona Hrodzienskaj vobłaści.
Redkaja dla Biełarusi forma jasienia piensilvanskaha (Fraxinus pennsylvanica 'Aucubaefolia') z žoŭta-plamistym liściem. Vyšynia dreva kala 17 m. Achoŭny status nadadzieny ŭ 1972 hodzie. Škada, darečy, što status «respublikanskaha značeńnia» tak i zastaŭsia ŭ Biełarusi bieź źmienaŭ z časoŭ SSSR. Tak i nie aśmielilisia ludzi tutejšyja zamachnucca na ŭzrovień nacyjanalnaha.
Hadoŭ 7 tamu hramadskaść Hrodna zmahałasia za zachavańnie staroha jasienia ŭ parku Žylibiera. Jaho ŭ vyniku ŭsio ž śpiłavali. Ale, kažuć, u pazastały pień pasadzili małady jasień, jaki ŭžo paśpieŭ troški vyraści.
Samy vysoki ŭ Litvie «Viedźmaŭ jasień» (Raganos uosis) raście ŭ Płacielach (Žemajcki nacyjanalny park, niedaloka ad Cielšaŭ). Jon maje vyšyniu 32 m i 7,30 m u achopie. A druhoje miesca pa pamierach zajmaje jasień z park siadziby ŭ Viejsiejach u Dzukii, niedaloka ad biełaruskaj miažy. Jaho vyšynia 30 m, a achop — kala 5. Jamu bolš za 200 hadoŭ.
Da emihracyi ja žyŭ niedaloka ad «Płoščy Pieramienaŭ», stvoranaj Ściapanam Łatypavym i jaho paplečnikami z susiednich damoŭ-słupkoŭ, zacisnutych pamiž vulicaj Čarviakova i Smorhaŭskim traktam, i časta tam byvaŭ. Niekalki razoŭ sam byŭ śviedkam, jak jon stajaŭ, prycisnuŭšysia śpinaj da transfarmatarnaj budki z «ekstremisckim» murałam, i rašuča patrabavaŭ ad bajaźlivych miantoŭ: pakažycie vašy dakumienty! Paru razoŭ navat daviałosia pierakinucca ź im paraj słoŭ. I ciapier mahu zaśviedčyć asabista: Ściapan sapraŭdy zrobleny z samaha jakasnaha jasieniu. I niachaj bieraže jaho boh, bo takija ludzi ŭ 1000 razoŭ daražejšyja za roŭnuju im vahu zołata. Jak napisana na kryžy Jeŭfrasińni Połackaj: Čsťnoje drѣvo biescѣńno jesť.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆUsio zdaryłasia na Novy hod. Śmierć samaj publičnaj supracoŭnicy minskaha AMAPa dahetul pakidaje pytańni14
Kamientary
Šykoŭny materyjał dla mebli. Trochu tviardziejšy za dub, bolš płastyčny i nie taki porysty i krochki. "Aliŭkavaść" draŭniny maje pryjemny pach i alejavany blask. Dub ža horki, porysty i šmat dubilnych rečyvaŭ utryilivaje.
Dobraja alternatyva - klon. Ale klon nie maje takich pryhožych vyraznych vałoknaŭ i šera-ružavataha koleru.
Jasień źnikaje i ŭsio mieńš mocnych, pryhožych ludziej.
ciapier mahu zaśviedčyć asabista: Ściapan sapraŭdy zrobleny z samaha jakasnaha
jasieniu, z Suśvietnaha Dreva. I niachaj bieraže jaho Ałach, adziny dla nas usich B-h Usiemahutny,
bo takija ludzi ŭ 1000 razoŭ daražejšyja za roŭnuju im vahu zołata. Jak napisana na
kryžy Jeŭfrasińni Połackaj: Čsťnoje
drѣvo biescѣńno jesť