Partret karala i vialikaha kniazia Stefana Batoryja, kala 1583 hoda. Muziej historyi mastactvaŭ u Vienie. Fota: Wikimedia Commons
Historyk i archivist Dzianis Lisiejčykaŭ apublikavaŭ na ŭłasnaj fejsbuk-staroncy list karala Stefana Batoryja, nakiravany 21 studzienia 1584 hoda da haradskich uładaŭ Vilni. U im jon zabaraniaŭ hvałtam naviazvać pravasłaŭnym viernikam novy hryharyjanski kalandar, kali na toje nie było dazvołu pravasłaŭnaha ijerarcha.
«voitom, burmistrom, radcam v miestie našom Vilenskom budučym, iž jesmo kalendar novopravlenyi v panstvach našych priniati kazali <…> khdy ž ludi hriečieskoho zakonu do toje rieformacyi kalendara novoho biez prizvoleńja staršoho patrijar'chi svojeho khvałtom primušani byti nie majut, dla čoho chočiem' mieti i prikazujem vam aby jestie im śviat ich obchoditi i śviatiti nie zaboroniali <…> Pisan' u Horodnie leta ot narožienia Syna Božjeho 1584 miesiaca hienvara 21 dnia».
Hety dakumient zaśviedčyŭ składanaść pierachodu šmatkanfiesijnaj dziaržavy na novy kalandar, sprečki vakoł jakoha pierarastali ŭ adkrytyja sutyknieńni, a manarchu davodziłasia ich hasić i załahodžvać baki.
Jak da heta dajšło?
Novy «katalicki» kalandar
Padstavaj dla pryniaćcia novaha kalendara staŭ pastupovy zruch adnosna julijanskaha kalendara dnia viasieńniaha raŭnadzienstva, jaki vykarystoŭvaŭsia dla ŭstanaŭleńnia daty śviatkavańnia Vialikadnia. Niapravilny raźlik Vialikadnia pryvodziŭ da nievykanańnia Vialikaha postu, što ličyłasia ciažkim hrachom, — heta padšturchnuła Katalickuju carkvu da praviadzieńnia reformy.
Pra nieabchodnaść dapracoŭki julijanskaha kalendara pačali havaryć užo ŭ XIV stahodździ. Ale pakolki jon byŭ aśviečany relihijnaj tradycyjaj, to na źmieny ŭ im na praciahu niekalkich stahodździaŭ nie advažvalisia.
Papa Hryhoryj XIII sklikaje kamisiju dla refarmavańnia kalendara. Scypijon Turaminus. Fota: Wikimedia Commons
Tolki ŭ časy ahulnaha refarmavańnia Katalickaj carkvy pryjšoŭ čas i na źmienu kalendara. Na pačatku 1570-ch pa inicyjatyvie papy Hryhoryja XIII pačała pracavać kalandarnaja kamisija. Pieršynstvo ŭ joj naležała astranomu i matematyku Chrystaforu Kłavijusu.
Novy kalandar byŭ uviedzieny papskaj bułaj «Inter gravissimas» ad 21 lutaha 1582 hoda. Zhodna ź joj, adlik pa hryharyjanskim kalendary pavinien byŭ pačynacca ŭ katalickich krainach u kastryčniku hetaha hoda. Paśla 4 kastryčnika nastupała adrazu 15 kastryčnika — vyklučalisia dni, jakija nazapasilisia z-za niedaskanałaści vysakosnaj sistemy.
Za pracaj nad novym kalendarom zacikaŭlena sačyŭ karol Rečy Paspalitaj Stefan Batoryj. U hety čas jon praz svajho brata vioŭ ažyŭlenyja pieramovy z ordenam jezuitaŭ i z papam ab adkryćci jezuickich škoł i kalehiumaŭ na ŭsioj terytoryi Rečy Paspalitaj.
Scena ŭviadzieńnia novaha kalendara na mahile Papy Hryhoryja XIII u sabory Śviatoha Piatra ŭ Rymie. Fota: Wikimedia Commons
Reč Paspalitaja była, razam z Papskaj vobłaściu i Ispanijaj, siarod pieršych jeŭrapiejskich dziaržaŭ, jakija pryniali novy kalandar. Dla pratestanckich i pravasłaŭnych jeŭrapiejskich krain, na jakich papskija buły nie mieli nijakaj siły, pierachod na hryharyjanski kalandar raściahnuŭsia na stahodździ.
U Rečy Paspalitaj śpiecyjalnaha zahadu ci sojmavaj pastanovy adnosna pierachodu na hryharyjanski kalandar, chutčej za ŭsio, nie było. Z kastryčnika 1582 hoda na hryharyjanski kalandar ciaham pary tydniaŭ pierajšli sojm, kancylaryi Karony Polskaj i VKŁ, ciaham nastupnaha hoda — usie inšyja dziaržaŭnyja ŭradniki i haradskoje samakiravańnie.
Pravasłaŭnyja i pratestanty suprać
Raspaŭsiudžańnie novaha kalendara ŭ šmatkanfiesijnaj Rečy Paspalitaj nie było lohkim. Najbolš vyrazna heta prajaŭlałasia ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim, dzie bolšuju častku nasielnictva tady składali pravasłaŭnyja, a taksama mocnyja pazicyi mieli pratestanty.
Pravasłaŭnyja patryjarchi, da jakich źviarnulisia vierniki z Rečy Paspalitaj, admovilisia ad vykarystańnia novaha kalendara, paličyŭšy jaho jeraśsiu, jakaja parušaje kanony chryścijanskaj carkvy.
Na takich pazicyjach stajali i pratestanckija śviatary. Ale ŭ bolšaści dystryktaŭ (jeparchij) kalvinisty davoli chutka pierajšli na hryharyjanski kalandar.
Najdaŭžej staroha kalendara trymalisia kalvinisty Ruskaha dystrykta (paśla Biełaruskaha), jaki abjadnoŭvaŭ abščyny Mienska, Kojdanava, Połacka, Mścisłava, Oršy i inšych haradoŭ. Sinod dazvalaŭ niekatorym zboram hetaha dystrykta śviatkavać pa abodvuch kalendarach.
Kalandarnaje pytańnie takim čynam stanaviłasia pryčynaj kanfliktaŭ. Kataliki, najpierš šlachta, nastojvajučy na tym, što novy kalandar źjaŭlajecca ahulnym dla ŭsich žycharoŭ krainy, sprabavali hvałtam prymusić pravasłaŭnych i pratestantaŭ źmianić paradak liturhij i daty śviatočnych nabaženstvaŭ.
List karala Stefana Batoryja da haradskich uładaŭ Vilni, napisany 21 studzienia 1584 hoda. Fota: fejsbuk Dzianisa Lisiejčykava
Pravasłaŭnyja i pratestanty ŭ adkaz pačali sa zbrojaj baranić svaje cerkvy i zbory. U Lvovie, Połacku, Vilni, Ryzie kalandarnaja prablema vyliłasia ŭ asabliva zaciatyja bojki pamiž žycharami.
Ułady musili pajści na sastupki. Ciaham 1584—1586 hadoŭ Stefan Batoryj nadaŭ prava pravasłaŭnym i nadalej karystacca julijanskim kalendarom.
Mienavita kab załahodzić niezadavolenaść pravasłaŭnych, jakija nie prymali novy kalandar, karol Stefan Batoryj sa svajoj rezidencyi ŭ Horadni napisaŭ list da haradskich uładaŭ Vilni.
Toje, što pravasłaŭnym u Rečy Paspalitaj udałosia adstajać stary kalandar, nie ŭ małoj stupieni zasłuha mitrapalita Anisifara (Dzievački). Praŭda, Anisifar siońnia bolš viadomy tym, što ŭžo praź niekalki hadoŭ trapiŭ u biesprecedentnuju historyju: u čas naviedvańnia Vilni ŭ 1589 hodzie kanstancinopalski patryjarch Jeramija II sklikaŭ sabor, na jakim adbyłosia źviaržeńnie mitrapalita.
Vilnia kanca XVI stahodździa — miesca asabliva zaciatych bojek pamiž žycharami za roznyja kalendary. 1581. Płan horada z atłasa Hohienbierha i Braŭna. Fota: Wikimedia Commons
Paśla Bieraściejskaj unii 1596 hoda julijanski kalandar staŭ taksama liturhičnym kalendarom unijataŭ.
Vykarystańnie adnačasova dvuch chryścijanskich kalendaroŭ stvaryła na našych ziemlach vielmi śpiecyfičnuju karcinu štodzionnaha žyćcia. Pravasłaŭnyja, pratestanty i ŭnijaty žyli pa dvuch kalendarach, pišučy ŭ dakumientach hryharyjanskuju datu, ale molačysia pavodle julijanskaha kalendara.
Iznoŭ pa-staromu
Viartańnie da staroha kalendara adbyłosia ŭ Biełarusi paśla padziełaŭ Rečy Paspalitaj. Pa miery taho jak biełaruskija ziemli adychodzili da Rasijskaj impieryi, na ich u jakaści kalendara spravavodstva i śvieckaha žyćcia, a nie tolki liturhii, ustaloŭvaŭsia julijanski kalandar.
Hety praces zaviaršyŭsia ŭ 1799 hodzie, kali śpiecyjalnym ukazam Paŭła I julijanski kalandar pradpisvałasia ŭžyvać z 1 studzienia 1800 hoda ŭ jakaści dziaržaŭnaha na ziemlach byłoj Rečy Paspalitaj.
Hryharyjanski kalandar raz-poraz jašče viartaŭsia na Biełaruś u XIX stahodździ — razam z vojskam Napaleona i ŭ časy paŭstańniaŭ 1830-1831 i 1863—1864 hadoŭ.
Nieabchodnaść kalandarnaj reformy pačała abmiarkoŭvacca i ŭ samoj Rasijskaj impieryi ŭ druhoj pałovie XIX stahodździa. Ale suprać takoj reformy rašuča vystupała Pravasłaŭnaja carkva, čyjo mierkavańnie pieravažyła arhumienty navukoŭcaŭ.
Čarhovy raz hryharyjanski kalandar u zachodniuju častku Biełarusi prynieśli kajzieraŭskija vojski ŭ čas Pieršaj suśvietnaj vajny. Ale ŭschodniaja, nieakupavanaja, praciahvała karystacca julijanskim kalendarom až da revalucyi.
Pietrahradskaja hazieta «Iźviestija», jakaja vyjšła 14 lutaha pa novym styli.
Balšaviki praviali kalandarnuju reformu adnoj ź pieršych, skarystaŭšysia napracoŭkami kamisij, jakija dziejničali jašče ŭ carski čas. Dekretam ad 26 studzienia 1918 hoda abviaščałasia, što z 1 lutaha pačynaje dziejničać jeŭrapiejski (hryharyjanski) kalandar. Paśla 31 studzienia adrazu išło nie 1 lutaha, a 14 lutaha. Bolš sprobaŭ viarnucca da julijanskaha kalendara na aficyjnym uzroŭni nikoli nie rabiłasia.
Kalandarnyja sprečki ŭ pravasłaŭi siońnia
Ruskaja pravasłaŭnaja carkva, adnak, na hryharyjanski kalandar tak i nie pierajšła, i akazałasia ŭ mienšaści siarod pravasłaŭnych cerkvaŭ.
Kab vypravić chiby staroha julijanskaha kalendara, praź jakija jon adroźnivajecca ad hryharyjanskaha kalendara (jakim my karystajemsia ciapier u paŭsiadzionnym žyćci) na 13 dzion, što robić jaho astranamična niapravilnym, sierbskim astranomam, prafiesaram matematyki i niabiesnaj miechaniki Białhradskaha ŭniviersiteta Miłucinam Miłankavičam byŭ raspracavany novajulijanski kalandar.
Novajulijanski kalandar byŭ pryniaty ŭ mai 1923 hoda ŭ Kanstancinopali na sabory ŭschodnich pravasłaŭnych cerkvaŭ mienavita dla taho, kab nie prymać «katalicki» hryharyjanski kalandar.
Kafiedralny sabor Pravasłaŭnaj carkvy Ukrainy — Michajłaŭski Załatavierchi sabor u Kijevie. Fota: Wikimedia Commons
Kanstancinopalskaja, Kiprskaja, Eładskaja, Polskaja, Rumynskaja, Aleksandryjskaja, Antyjachijskaja pravasłaŭnyja cerkvy pryniali novajulijanski kalandar jašče ŭ 1920-ja hady, Bałharskaja — u 1968 hodzie. Pierachod na hety kalandar letaś Pravasłaŭnaj carkvoj Ukrainy vyklikaŭ nadzvyčaj burlivuju reakcyju ŭ prychilnikaŭ «ruskaha śvietu».
Cikava, što novajulijanski kalandar užo kaliści vykarystoŭvaŭsia RPC u savieckija časy, praŭda, usiaho 24 dni. Jon byŭ uviedzieny patryjarcham Cichanam 15 kastryčnika 1923 hoda, ale kansiervatyŭnyja koły ŭ Carkvie asprečyli novaŭviadzieńnie, i jon byŭ vymušany 8 listapada «časova adkłaści paŭsiudnaje i abaviazkovaje ŭviadzieńnie ŭ carkoŭny ŭžytak novaha stylu».
Praz pamyłki ŭ julijanskim kalendary jon usio bolš razychodzicca z hryharyjanskim (i adpaviedna novajulijanskim) — na 1 dzień za stahodździe, kali papiaredniaje stahodździe nie dzialiłasia na 4. Tak, pačynajučy z 2101 hoda RPC daviadziecca śviatkavać Rastvo ŭžo nie 7-ha, a 8-ha studzienia.
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»Čytajcie taksama:
Dzie znachodziłasia pieršaja drukarnia na Biełarusi?
Jaki biełaruski horad pieršym zajmieŭ hienpłan?
Upieršyniu častka biełaruskich pravasłaŭnych budzie adznačać Kalady 25 śniežnia pa novym styli
