Adzin z najstarejšych haradskich zdymkaŭ u Biełarusi. Antał Rorbach, 1861. Fota: limis.lt
Dataj vynachodnictva fatahrafii ličycca 1839 hod, kali ŭ ścienach Francuzskaj akademii navuk byŭ začytany dakład pra dahieratypiju — rańni fatahrafičny praces, u jakim vykarystoŭvałasia śviatłoadčuvalnaje jodzistaje srebra.
Stvareńnie takich zdymkaŭ było darahim i patrabavała šmat času. Sapraŭdny bum fatahrafii adbyŭsia ŭ 1850-ja hady, kali na źmienu dahieratypam pryjšli ambratypy i fieratypy, dzie ŭ jakaści asnovy vykarystoŭvałasia škło i mietaličnyja płaścinki, pakrytyja śviatłoadčuvalnym kałodyjem.
Partret maci minskaha fatohrafa Antona Prušynskaha, zrobleny ŭ 1858 hodzie, źjaŭlajecca pieršaj viadomaj biełaruskaj fatahrafijaj.
U hety čas fatahrafija pranikaje i na terytoryju Biełarusi. Adnym ź pijanieraŭ fatahrafii staŭ minski šlachcic Anton Prušynski, jaki adkryŭ svaju fotamajsterniu ŭ 1850 hodzie. Praŭda, pieršaja viadomaja biełaruskaja fatahrafija datujecca 1858 hodam — na joj adlustravana maci fotamastaka. Amal usia fatahrafija taho času kancentrujecca pa partretnych zdymkach, zroblenych u dekaracyjach pryvatnych majsterniaŭ.
Raka Vilija i Zamkavaja hara ŭ Vilni. Abdon Korzan, kala 1860 hoda. Fota: madeinvilnius.lt
Vulicy biełaruskich haradoŭ jašče amal dziesiacihodździe nie traplajuć u abjektyvy fotakamier. Kala 1860 hoda fatohraf Abdon Korzan stvaryŭ šerah fotazdymkaŭ Vilni i vakolic, jakija siońnia ličacca pieršymi zdymkami haradoŭ na terytoryi Litvy.
Ale pakolki dakładnaja data zdymkaŭ nieviadomaja, a ŭ kadr traplajuć budaŭničyja raboty, źviazanyja sa stvareńniem čyhunačnaha tunelu ŭ Panarach, to ź imi mohuć kankuravać zdymki inšaha aŭtara.
Budaŭnictva čaćviortaj u Rasijskaj impieryi čyhunki, Pieciarburha-Varšaŭskaj, jakaja musiła źviazać stalicu impieryi sa stalicaj Carstva Polskaha, viałosia z 1852 pa 1862 hady. Čyhunka pralahała akurat praź Vilniu.
Budaŭnictva mosta cieraź Nioman u Hrodnie — adzin z najstarejšych haradskich zdymkaŭ u Biełarusi. Antał Rorbach, 1861. Fota: limis.lt
U sakaviku 1862 hoda byŭ adkryty ŭčastak Dynaburh — Łandvarava, jaki złučyŭ Pieciarbuh ź Vilniaj. U mai — učastak Varšava — Biełastok, jaki trochi paźniej praciahnuli da Hrodna. Narešcie ŭ vieraśni ŭžo možna było dajechać z Varšavy da Vilni.
Dla ŭźviadzieńnia najbolš składanych inžyniernych abjektaŭ na čyhuncy byli pryciahnuty francuzskija śpiecyjalisty, adzin ź jakich zaprasiŭ vienhierskaha fatohrafa Antała Rorbacha sfatahrafavać ich.
Rorbach pracavaŭ na radzimie aptekaram, ale prasłaviŭsia svaimi fotazdymkami haradskich piejzažaŭ. U 1850-ja hady, niahledziačy na niedaskanałaść tahačasnaj fatahrafii, jon zrabiŭ šmat zdymkaŭ horada Siehieda, dzie žyŭ i pracavaŭ.
U Rasijskuju impieryju Rorbach pryjechaŭ u žniŭni 1861 hoda, a viarnuŭsia ŭ nazad tolki ŭ śniežni. Za hety čas jon zrabiŭ zdymki budaŭnictva mastoŭ i tunelaŭ na čyhuncy, ale nie kancentravaŭsia vyklučna na ich — niaredka na zdymki traplajuć i haradskija krajavidy.
Krajavid staroha horada ŭ Hrodnie — adzin z najstarejšych haradskich zdymkaŭ u Biełarusi. Antał Rorbach, 1861. Fota: limis.lt
Krajavid staroha horada ŭ Hrodnie — adzin z najstarejšych haradskich zdymkaŭ u Biełarusi (frahmient). Antał Rorbach, 1861. Fota: limis.lt
Miarkujučy pa zdymkach, Rorbach naviedaŭ prynamsi Režycu, Dynaburh, Vilniu, Koŭna i Hrodna. Zdymki źmieščany ŭ albom, jaki siońnia zachoŭvajecca ŭ muziei ŭ litoŭskich Šaŭlach.
U Hrodnie fatohraf zrabiŭ nie mienš za try zdymki, na jakich pakazanaje budaŭnictva čyhunačnaha mosta cieraź Nioman.
Pieršy pakazvaje budaŭnictva apor mosta z uzroŭniu raki, tak što, akramia ryštavańniaŭ, schiłaŭ račnoj daliny i dachaŭ chatak, ničoha bolš i nie bačym.
Dva inšyja bolš cikavyja. Adzin ź ich, zrobleny, vidać, adniekul ź Liniejnaj vulicy, dzie ciapier znachodzicca «Biełkard», pakazvaje budoŭlu z vyšyni karennaha bieraha raki, zachoplivajučy vialiki kavałak staroha horada ź viežami chramaŭ. Inšy, źniaty z nasypu, jaki viadzie da mosta, pakazvaje vyklučna stary horad, jaki spuskajecca da Niomana.
Na siońnia heta najstarejšyja fotazdymki haradskoj zabudovy Biełarusi. Na ich možna znajści podpis aŭtara i hod zdymki.
Najstarejšy zdymak Minska, zrobleny kala 1863 hoda. Fota: «Fotohrafičieskaja Illustracija», №№ 8-9
Pieršy zdymak, naprykład, Minska źjaŭlajecca tolki ŭ 1863 hodzie ŭ rasijskim litaraturna-mastackim časopisie «Fotohrafičieskaja Illustracija». Jon zrobleny z Tatarskich aharodaŭ, jakija ŭ saviecki čas byli častkova zatopleny dla pašyreńnia Śvisłačy, i pakazvaje Trajeckuju haru i Vysoki rynak.
Praŭda, na staronkach časopisa paznačany tolki aŭtar zdymka — minski fatohraf Brafman, — ale nie paznačany čas, kali jon byŭ zrobleny, tak što ŭ biełaruskaj stalicy jašče jość šaniec nahnać i pierahnać i Hrodna, i Vilniu.
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»Čytajcie taksama:
Z Franciškanskaj u Kazackuju. Jak u Biełarusi rusifikavali haradskuju tapanimiku paśla paŭstańnia
Ekzarcyzm na Słonimščynie. Jak žyvy miarćviak trymaŭ u strachu cełaje miastečka
Jak karol Stefan Batoryj baraniŭ pravasłaŭnych ad novaha kalendara
Historyk razhadaŭ tajamnicu dziciačych malunkaŭ u staradaŭniaj knizie
