Hod tamu była padarvanaja Kachoŭskaja HES. Što ciapier adbyvajecca na hetych terytoryjach va Ukrainie i jakaja budučynia ich čakaje?
Šostaha červienia spoŭniŭsia hod z momantu razbureńnia płaciny Kachoŭskaj HES. U vyniku patopu dziasiatki tysiač ludziej pazbavilisia damoŭ i haspadarak. Dakładnaja kolkaść achviar da hetaha času nieviadomaja.
Šostaha červienia spoŭniŭsia hod z momantu razbureńnia płaciny Kachoŭskaj HES. Baki kanfliktu nazyvajuć roznyja pryčyny hetaj trahiedyi. Ukraina sa spasyłkaj na svaje dadzienyja kaža ab tym, što rasiejskija vajskoŭcy zaminiravali i padarvali płacinu znutry. Akupacyjnyja rasiejskija ŭłady śćviardžajuć, što płacina razburyłasia ŭ vyniku abstrełaŭ z boku Ukrainy. Conflict Intelligence Team nazyvaŭ pryčynaj katastrofy na Kachoŭskaj HES złačynnuju chałatnaść: ź listapada 2022 h. rasijskija siły pierastali rehulavać skid sa stancyi.
U vyniku patopu dziasiatki tysiač ludziej pazbavilisia damoŭ i haspadarak. Dakładnaja kolkaść achviar da hetaha času nieviadomaja.
Terytoryja, na jakoj znachodziłasia stancyja, pa-raniejšamu akupavanaja Rasijaj. Jaje čynoŭniki budujuć płany adnaŭleńnia płaciny HES. Tym nie mienš bolšuju častku byłoha dna Kachoŭskaha mora kantraluje Ukraina. U krainie idzie dyskusija ab tym, ci pavinny stancyja i vadaschovišča viarnucca da raniejšaha, kali hetyja miescy pierastanuć być linijaj frontu.
«Nastojaŝieje vriemia» spytała ŭ ekśpiertaŭ, ci treba Ukrainie adnaŭlać Kachoŭskuju HES, jakaja budučynia moža čakać hetyja terytoryi — u pieršuju čarhu z punktu hledžańnia ekałohii i ekanomiki rehijonu.
«Vialikaja budoŭla kamunizmu»
Kachoŭskaja HES — adna z «vialikich budoŭlaŭ kamunizmu». Pa słovach Vadzima Rasoŭskaha, heta nie prosta abjekt hidraenierhietyki, ale jašče i pomnik architektury. 19 kastryčnika 1959 h. HES była pryniata ŭ pramysłovuju ekspłuatacyju. Płacina padniała ŭzrovień vady na 16 mietraŭ i ŭtvaryła Kachoŭskaje vadaschovišča, jakoje zatapiła važnuju dla ŭkrainskaj historyi miascovaść — Vialiki Łuh.
Vučony-sadavod Piatro Volvač uzhadvaje, jak pabyvaŭ na dnie Kachoŭskaha mora 72 hady tamu. «Budaŭnictva pačałosia ŭ pačatku 1950-ch hadoŭ, a ja zastaŭ hetaje budaŭnictva, my jakraz zakančvali škołu, — raspaviadaje jon. — U 1952 hodzie była strašnaja zasucha na poŭdni Ukrainy. Bydła nie było čym karmić. Zdymali z chat sałomu i karmili žyviołu».
U kałhasie tady znajšli vyjście — pahnać statak na pašu pad Zaparožža. «U paraŭnańni z našym vyharałym stepam heta byŭ aazis, — uspaminaje Piatro. — Zielanieli łuhi, vialikija, mocnyja drevy, stohadovyja vierby, moža, tysiačahadovyja duby — usio heta było ŭ płaŭniach».
Paźniej pry padrychtoŭcy dna dla Kachoŭskaha mora hetyja drevy byli źniščany. Jak i raźmieščanyja ŭ hetym rajonie vioski.
«Kala sta sioł było źniesiena. Chaty razburanyja. Jany tak i zastalisia, — kaža Volvač. — Bolš za toje, i mohiłki taksama. A tam staryja mohiłki, kazackija mohiłki».
Ekołah Alaksiej Vasiluk śćviardžaje, što ŭ 1920-1930-ch hadach u pojmie Dniapra płanavałasia stvareńnie vialikaha zapaviednika, pakolki vializnyja zabałočanyja terytoryi byli nievierahodna kaštoŭnyja dla ptušak padčas mihracyi i padčas hniezdavańnia.
«Vielmi važna toje, što hetaja terytoryja šmat u čym była mienavita lesam, tamu što ŭ stepavaj zonie, asabliva ŭ ciapierašnim klimacie, les raści nie choča, a toj, jaki byŭ, amal uvieś byŭ źniščany za dva hady vajny», — kaža vučony.
Zrešty, ciapier, kali vada źliłasia, vyjaviłasia, što bolšaja častka łandšaftnych formaŭ — pratok, łahčyn, starych rečyščaŭ, astravoŭ — zachavałasia, śćviardžaje ekołah Jaŭhien Simanaŭ.
«U pieršy ž hod tam aktyŭna stali vyrastać całkam sabie naturalnyja dla hetaha łandšaftu pryrečnyja raśliny, pierš za ŭsio vierby, tapoli, — adznačaje jon. — I jany tam stali raści ŭ vielizarnych kolkaściach».
«Jak tolki vada adyšła, pryroda znoŭ adnaŭlajecca, — paćviardžaje Alaksiej Vasiluk, ekołah, suzasnavalnik UNCG. — Heta vydatna. 80 hadoŭ hetaha čakała, i jana nie straciła svajho patencyjału».
Krymski rys
U davajennaj ekanomicy Ukrainy z Kachoŭskaha vadaschovišča vadoj zabiaśpiečvalisia ŭsie navakolnyja rehijony pa abodvuch bierahach Dniapra. Heta dazvalała zabiaśpiečvać pitnoj i techničnaj vadoj miljony ludziej u haradach i padtrymlivać sielskuju haspadarku ŭ stepavaj zonie. Vadu atrymlivali Kachoŭski kanał (Paŭdniova-Ukrainski kanał), Paŭnočna-Krymski kanał i kanał Dniepr — Kryvy Roh. Arašeńnie z vadaschovišča dazvalała vyroščvać na abodvuch bierahach Dniapra zbožžavyja i alejnyja kultury, a taksama kavuny, pamidory, pierac, bakłažany.
Macniej za ŭsio arašeńnie dapamahała sielskaj haspadarcy Kryma, tłumačyć historyk ahrarnaj navuki, akademik Piatro Volvač.
«Tam źjaviłasia stepavaje sadoŭnictva, stepavaje vinahradarstva, karmavyja kultury, — pieraličvaje jon. — U pieršuju čarhu raźvivałasia rysavodstva. Dvaccać tysiač hiektaraŭ rysavych płantacyj i ŭradžaj — 40, 50, a to i 70 centnieraŭ z hiektara».
Ukraina zabiaśpiečvała svaje patreby, taksama krymski rys masava kuplaŭ Vjetnam i inšyja krainy.
«Sistema marnavała praźmierna šmat vady, liła vadu ad dušy na hetyja pali, — padkreślivaje Simanaŭ. — Naŭrad ci chto-niebudź u siońniašnich umovach stanie adnaŭlać heta ŭ takim režymie. Heta značyć, napeŭna, pry kursie na zialonaje adnaŭleńnie Ukrainy buduć raźvivacca niejkija bolš vodaźbierahalnyja i efiektyŭnyja technałohii arašeńnia i ŭvohule vyroščvańnia sielhaskultur».
Płany Rasii
Zrešty, praz hod paśla razbureńnia HES bolšaja častka terytoryj, jakija zaležali ad vadaschovišča, akupavany Rasijaj. Ekśpierty havorać ab tym, što rabić doŭhaterminovyja prahnozy ab vajennaj situacyi ŭ hetym rehijonie praktyčna nierealna.
Va ŭkrainskich śpiecyjalistaŭ niama mahčymaści abśledavać stan płaciny, bo samu Kachoŭskuju HES taksama de-fakta kantraluje Rasija.
«Heta było najhoršaje, što zrabiła Rasieja za ŭsiu hetuju vajnu, — kaža Alaksiej Vasiluk ab razbureńni HES. — Heta bolš, čym usia ekałahičnaja škoda, jakuju Rasija nam pryniesła na ŭsioj astatniaj terytoryi Ukrainy».
Rasijskija čynoŭniki roznych uzroŭniaŭ kažuć, što źbirajucca adnaŭlać stancyju. Pieršy namieśnik staršyni kamiteta Dziarždumy pa mižnarodnych spravach Dźmitryj Novikaŭ u śniežni 2023-ha zajaviŭ, što jak tolki Uzbrojenyja siły RF adsunuć liniju frontu na dastatkovuju adlehłaść, Kachoŭskaja hidraelektrastancyja budzie adnoŭlena.
Pryznačany Rasijaj «kiraŭnik» akupacyjnaj administracyi Chiersonskaj vobłaści Uładzimir Salda zajaŭlaŭ ab tym, što žalezabietonnaja častka płaciny HES była razburana, ale ziemlanaja zachavałasia. Pavodle jaho słoŭ, prajektnaja dakumientacyja na Kachoŭskuju płacinu bolšaj častkaj zachoŭvajecca ŭ archivach maskoŭskich instytutaŭ. Ad jaje rasijskija śpiecyjalisty mohuć adšturchnucca pry adnaŭleńni stancyi.
Hałoŭny inžynier «Ukrhidraenierha» Vadzim Rasoŭski taksama ličyć, što stancyja pavinna być adnoŭlena, i na heta, na jaho dumku, jość šmat pryčyn. «Stancyja znachodzicca na poŭdni Ukrainy. Jaje pryznačeńnie – i jaje budaŭnictva i vykarystańnie — kompleksnaje. Tut enierhietyka navat nie na pieršym miescy staić. U pieršuju čarhu heta zabieśpiačeńnie vadoj vialikich haradoŭ», — padkreślivaje jon.
Ekołahi suprać
Zrešty, ideja abodvuch vajujučych bakoŭ adnavić Kachoŭskuju HES nie znachodzić padtrymki ŭ vučonych, jakija ličać, što ŭ hetym niama ni ekałahičnaj, ni ekanamičnaj metazhodnaści.
«Kachoŭskaja HES vypracoŭvała istotna mienš za 1% enierhii, jakaja vypracoŭvajecca ŭ adzinaj enierhasistemie Ukrainy. Dla hetaha jana vykarystoŭvała vadaschovišča płoščaj bolš za dźvie tysiačy kvadratnych kiłamietraŭ. Heta adzin z najhoršych u śviecie i najhoršy va Ukrainie pakazčyk vypracoŭki enierhii dla vykarystoŭvanych dla hetaha vodnych resursaŭ», — śćviardžaje ekołah Jaŭhien Simanaŭ.
Jon tłumačyć, što realnaj enierhii Kachoŭskaja HES vypracoŭvała «vielmi niašmat», jaje mahutnaść była kala 300 miehavat. Pa padlikach ekołaha, kab zamianić jaje, naprykład, soniečnymi elektrastancyjami, spatrebicca ŭsiaho kala 25 kv. kiłamietraŭ, heta značyć krychu bolš za 1% płoščy vyzvalenaha vadaschovišča.
Prafiesar Mark Žalaźniak taksama ličyć, što padobnaje vadaschovišča «nie było b mahčyma ŭ krainie rynkavaj ekanomiki» — jak minimum z-za koštu ziamli, na jakim raźmiaščałasia HES.
Akramia taho, jak śćviardžaje Alaksiej Vasiluk, vada z Kachoŭskaha vadaschovišča mocna minieralizavanaja.
«Heta značyć, što hleby zasalajucca vielmi masava, — tłumačyć jon. — Heta značyć zasaleńnie hleb na poŭdni Ukrainy maje takija maštaby, što, chutčej za ŭsio, moža być, jašče 15-20 hadoŭ možna było b hetuju ziamlu vykarystoŭvać, ale dalej jaje naohuł nielha budzie vykarystoŭvać dla sielskaj haspadarki».
Pavodle jaho słoŭ, adzinaje mierkavańnie Ukrainskaj pryrodaachoŭnaj hrupy nakont budučyni Kachoŭskaha vadaschovišča — heta adnaŭleńnie tam dzikaj pryrody.
«Technakraty kažuć, što heta ŭsio pryhoža, dobra, my za pryrodu. Ale ekanomika rehijona nie moža žyć biez hetaha vadaschovišča, — pryznaje prafiesar Žalaźniak. — Tamu što, kali źnikaje Kachoŭskaje vadaschovišča, harantavana ŭ letni pieryjad nie pracuje iryhacyjnaja sistema, prosta nie chapaje vady, choć heta raka vialikaja. Tak šmat karystalnikaŭ siadziać, takija vializnyja terytoryi iryhacyjnaha ziemlarobstva — my heta stracim».
Na jaho dumku, treba zadumacca ab treciaj alternatyvie: «i nie adnavić tak, jak było, i nie pakinuć jak jość, a padumać, pabudavać z ulikam novych technałohij novaje vadaschovišča».
Što nieabchodna viedać pra Kachoŭskuju HES i da čaho moža pryvieści jaje padryŭ
Praz sakretnaść jak śled nie papiaredzili navat svaich. Jak DniepraHES dvojčy padarvali padčas vajny — spačatku ruskija, a paśla niemcy
Aleški pad vadoj i sotni ludziej na dachach. Jak ratujuć ludziej na zatoplenaj Chiersonščynie
Dno Kachoŭskaha vadaschovišča za hod pieratvaryłasia ŭ sapraŭdny vierbavy haj
«Pavinien vyjści Pačobut». Polski ministr Sikorski znoŭ zahavaryŭ pra mahčymaje zakryćcio miažy dla hruzaŭ14
Kamientary