«Jakub Kołas mianie paprakaŭ, što doŭha čakaje ŭ mietro». Zachavalnica biełaruskich skarbaŭ bačyła kłasikaŭ navat u snach

— Kolki hadoŭ ty addała Biełaruskamu dziaržaŭnamu archivu-muzieju litaratury i mastactva?

— Pačała tam pracu z 1978 hoda… Vychodzić, sorak šeść hadoŭ, tak? Pryjšła tudy paśla fiłfaka, z nastrojem pasprabavać, pahladzieć, a paśla mo znajści štoś bolš hrašavitaje… Ale adna stareńkaja supracoŭnica archiva tady skazała mnie: «Ty tut zastaniešsia». Jana mieła racyju — ja tak i zastałasia.

— Zaciahnuła hetaja sprava?

— Tak, ad fondu da fondu — i zaciahnuła. Pieršyja hady, viadoma, byli pierapynki: naradzilisia dzieci — syn, paśla dačka… Da 1993 hoda asnoŭnaj majoj zadačaj jak archivista było pracavać z fondami našych tvorčych ustanoŭ — Sajuza kampazitaraŭ, Sajuza kiniematahrafistaŭ, Sajuza mastakoŭ, Sajuza piśmieńnikaŭ… Pracavała z fondami časopisaŭ «Połymia», «Maładość», «Nioman», «Rabotnica i sialanka». Da archivaŭ takich adnosiny byli trapiatkija, pavažlivyja, ale nichto admysłova imi nie zajmaŭsia, u redakcyjach jany zachoŭvalisia ŭ nieapracavanym stanie. Pamiataju, na kinastudyi «Biełaruśfilm» ja znajšła navat dakumienty časoŭ vajny i pieršych paślavajennych hadoŭ, pačynajučy z 1943 hoda, kali tolki zadumvałasia viartańnie kinastudyi ŭ Biełaruś, išła padrychtoŭka da zdymak tam pieršych filmaŭ… I hetyja kaštoŭnyja dakumienty nie byli ŭniesieny ŭ dziaržaŭny rejestr. Tak što ja viedała «kuchniu» ŭsich tvorčych ustanoŭ, daśledavańni zaciahnuli…

— I heta mienavita paśla fiłfaka?

— Tak, fiłałahičny fakultet daŭ dobruju padrychtoŭku. U nas byli cudoŭnyja vykładčyki: Nił Hilevič, Viačasłaŭ Rahojša, Aleh Łojka, Ivan Navumienka…

— A jakaja była samaja pieršaja admietnaja archiŭnaja sprava?

— Pieršaje, što mnie daručyli, — navukovuju apracoŭku fondaŭ asabistaha pachodžańnia. I pieršyja asoby, fondy jakich ja apracavała, — Ryhor Niachaj i Jaŭhien Vasilonak, piśmieńniki, jakija na siońnia padzabytyja. Vielmi starałasia… Ryhor Niachaj byŭ jašče žyvy, ja ź im sustrakałasia. Da naradžeńnia syna paśpieła jašče zrabić fondy akciorskija — Barysa Płatonava i Iryny Ždanovič, starych kupałaŭcaŭ… A kali vyjšła z dekretnaha adpačynku, mnie i prapanavali pracavać z fondami tvorčych arhanizacyj. Ale i da asabistych fondaŭ źviartałasia: mnie heta padabałasia.

— A jakaja była pieršaja publikacyja, jakuju ličyš znakavaj dla siabie?

— Kali ja pryniała pasadu dyrektara archiva, u kabiniecie vyjaviła šmat cikavaha. Maja papiarednica nie paśpieła šmat čaho padrychtavać da zdačy. Ja znajšła ceły pakiet dakumientaŭ z archiva Karusia Kahanca. Ich historyja pačałasia ź Vitala Skałabana. Niedzie ŭ 1985 hodzie jon pabyvaŭ u Maskvie ŭ dački Kahanca Puciaty Haliny Kazimiraŭny. Historyka nie pakinuli abyjakavym ubačanyja materyjały, što naležali siamji Kastravickich.

Adrazu ž dyrektarka archiva-muzieja litaratury i mastactva napisała Halinie Kazimiraŭnie list z prośbaj pieradać u archiŭ-muziej darahija relikvii. U 1992 hodzie Halina Kazimiraŭna pryjechała ŭ Biełaruś na adkryćcio pomnika svajmu znakamitamu baćku i pryviezła biascenny darunak: natatnik Karła Kastravickaha (baćki Karusia Kahanca), vizitoŭku z aŭtohrafam i fotazdymki samoha piśmieńnika, jahony list da budučaj žonki Hanny Kanstancinaŭny, piensijnuju knižku apošniaj dy inš.

Ja zrabiła na ŭsio znojdzienaje vopis, i mianie zacikaviŭ natatnik, samy stary dakumient archiva. Ja ŭbačyła tam zhadki pra klaštar biernardzincaŭ, dzie padčas paŭstańnia znachodziłasia viaźnica, — i zrazumieła, što heta ž toj samy budynak, u jakim siońnia pracuje archiŭ. Pačała daśledavać… I vynikam stała pieršaja maja navukovaja publikacyja.

— Tak što pieršym piersanažam navukovych daśledavańniaŭ akazaŭsia Karuś Kahaniec?

— Tak. Paśla — Paŭlina Miadziołka. Potym mnie zamovili narysy dla zbornikaŭ, jakija vypuskała vydaviectva «Junactva», pra Jeŭfrasińniu Połackuju i Rahniedu — napałovu mastackija, napałovu navukova-papularnyja… Zajmałasia i pakaleńniem litarataraŭ 1920—1930-ch, časoŭ «Maładniaka» i «Uzvyšša». Ja ž inicyjavała «Uzvyšaŭskija čytańni», jakija ŭpieršyniu adbylisia ŭ 2001 hodzie, i «Archiŭnyja čytańni» z 2003 hoda. I pieršyja, i druhija adbyvajucca da hetaj pary. Hanarusia hetym.

— A dysiertacyju nie dumała pisać?

— Dumała. Ale kali zaniała pasadu dyrektara archiva, nie było ŭžo zusim času. A ja ž jašče dvaccać piać hadoŭ vykładała ŭ Biełaruskim dziaržaŭnym univiersitecie na histaryčnym fakultecie. Nu i što datyčycca asabistaha žyćcia — my budavali dom u Ratamcy, kłopataŭ chapała. A napracovak šmat, zastalisia jašče niavydadzienyja zborniki, pra taho ž Epimach-Šypiłu.

— I ciapier praciahvaješ zajmacca daśledavańniami?

— Tak. Da nastupnych «Archiŭnych čytańniaŭ» padrychtavała dakład pra Ciotku. Pra jaje ja nie raz užo pisała, ale jość jašče šmat nieraskrytych tem. Pa-pieršaje, historyja jaje spadčyny. Pa-druhoje, varta ŭdakładnić jaje bijahrafiju. Pa-novamu pračytać dakumienty, tyja ž atestaty — chto pakinuŭ svaje podpisy, chto byŭ nastaŭnikam Ciotki, chto na jaje ŭpłyvaŭ. Usie imiony ŭžo mnoju razhadany. Cikavaja tema — Ciotka-padarožnica. Jana šmat jeździła pa Jeŭropie, Pieršuju suśvietnuju vajnu sustreła ŭ Finlandyi. I jašče aśpiekt — jaje žanočy los.

Na kanfierencyi chaču zrabić dakład pra fatahrafii i fatohrafaŭ Ciotki. Fatahrafij zachavałasia mała, i datujuć ich vielmi chaatyčna. Voś na fota jana nie zusim z elehantnaj pryčoskaj, dyk vyrašyli, što heta, vidać, užo Pieršaja suśvietnaja vajna pačałasia, nie da pryčosak, i datavali 1914 hodam. I nichto nie źviartaje ŭvahi, što fota skapiravana z dakumienta, na jakim staić data — 1910 hod. Maksim Łužanin u svaich uspaminach piša, što Janka Kupała demanstravaŭ jamu zdymak, na jakim Ciotka ŭ kapialušyku, sa stužačkami, jakija raźviavajucca pa vietry.

Stužački sa zdymka prybrała sama Ciotka, bo joj treba byŭ toj zdymak dla studenckaj knižki, a heta aficyjny dakumient. Ale samaje cikavaje, što ŭ saviecki čas ź Ciotki na tym zdymku kapialušyk źniali — i fota pačało pieradrukoŭvacca ŭžo biez kapialušyka, jaki nie adpaviadaŭ vobrazu narodnaj paetki-revalucyjanierki.

— Fotašop stahadovaj daŭniny?

— Tak! I ja zadałasia pytańniem — chto ž jaje fatahrafavaŭ, takuju čaroŭnuju, u kapialušyku? Dumaju, heta byŭ vielmi darahi joj čałaviek, ź jakim jana sustrełasia ŭ Vilni, a paśla žyła pobač u Zakapanym, razam słuchała lekcyi ŭ Jahiełonskim univiersitecie.

— I heta nie jaje muž, Ściapan Kajrys?

— Nie. Chacia Kajrys da jaje tudy pryjazdžaŭ u Zakapane, i jana da jaho jeździła ŭ Rasiju, dzie jon pracavaŭ inžynieram.

— To-bok, u ich z mužam byli adnosiny tavaryskija, płataničnyja… A z kim byli ramantyčnyja, za kim jana pajechała, nieviadoma?

— Dapuskaju, što heta byŭ Barys Vihiloŭ, ruski revalucyjanier. Ja znajšła ŭspaminy jaho žonki Aleksijeŭskaj, dzie jana zhadvaje «kakuju-to fieldšierku», jakaja dapamahała jaje mužu, to-bok Ałaizu Paškievič. Jon słaviŭsia jak vydatny fatohraf. Pakul što ja ŭsio heta asensoŭvaju, šukaju dadatkovyja krynicy, paraŭnoŭvaju daty.

— A byvała, što ŭ dakumientach znachodziłasia toje, pra što nie napišaš?

— Tak, viadoma. Kali ja pasiabravała ź plamieńnicaj Janki Kupały Jadvihaj Ramanoŭskaj, jana pačała adkryvać mnie tajamnicy svaich kalekcyj i addała listy Piatra Hlebki da Paŭluka Trusa. Ja stała čytać chłapiečyja sakrety tych junych jašče paetaŭ — Paŭluka Trusa, Piatra Hlebki, Maksima Łužanina… Chłopcy, adoranyja Božaj miłaściu, zastavalisia ŭsio adno žyvymi ludźmi, chvalilisia niejkimi luboŭnymi pryhodami, časam pierabolšvali tyja pryhody, svaje ramany ź dziaŭčatami, zaloty… Ci varta było ŭsio heta publikavać, dajučy padstavu plotkam? I kali rychtavaŭsia zbornik tvoraŭ Paŭluka Trusa, tudy niekatoryja epizody nie byli ŭklučany.

— Mnohaje pieraaceńvajecca z časam, i dakumienty ŭ tym liku… Vital Skałaban paŭtaraŭ: bolš za ŭsio łže dakumient. Heta značyć, zaŭsiody treba ŭličvać kantekst, u jakim hety dakumient stvaraŭsia. Lublu paraŭnoŭvać, naprykład, aŭtabijahrafii niejkaj asoby, napisanyja ŭ roznyja časy: adzin raz čałaviek piša, što jaho baćka da revalucyi pracavaŭ čynoŭnikam, a druhi raz paznačaje, što toj ź biednych sialan…

— Tak zdarałasia časta. «Naciahvali sialanskaść» u bijahrafii, znachodzili revalucyjnyja matyvy ŭ tvorach. Chranałohija šmat što padkazvaje. Aceńvajučy tvory Ciotki, treba ŭśviedamlać kantekst jaje žyćcia. Da 1904 hoda jana piša pra biełaruskuju pryrodu, viosku… 1905 hod. Znajomstva ź viadomym revalucyjanieram Vihilovym, mnohimi biełaruskimi dziejačami, sumiesnyja pajezdki i vystupleńni na mitynhach. I ŭ jaje źjaŭlajucca vieršy-pratesty… 1906 hod — razhrom revalucyi, sud, rasčaravańnie… 

Naviaźlivy matyŭ kryvi ŭ tvorach. U 1907 hodzie Ałaiza Paškievič žyvie za miažoj, ratujecca ad suchotaŭ u Zakapanym i nivodnaha vierša nie napisała. 1911 hod — šlub sa Ściapanam Kajrysam, viartańnie ŭ Rasijskuju Impieryju pad novym proźviščam. Pierachodzić na publicystyku, piša apaviadańni, kłapocicca pra adukacyju biełaruskich dzietak.

Uspomnim pieršy zbornik Uładzimira Duboŭki paśla jaho reabilitacyi — zdajecca, ničoha niezvyčajnaha, dobryja tvory, u tym liku padredahavany samim aŭtaram vierš «O, Biełaruś, maja šypšyna»… A kali raskładaješ vieršy tyja pa chranałohii, bačyš: voś jana, piarerva ŭ dvaccać piać hadoŭ… U čytača pavinna ŭźniknuć pytańnie: a dzie byŭ paet hetyja dvaccać piać hadoŭ?

— Za čas pracy ŭ archivie davodziłasia niaredka i samoj zdabyvać dakumienty?

— Vielmi časta… Usie zamiežnyja našy fondy tak i pryjšli — praz asabistyja kantakty, davodziłasia karystacca dapamohaj i Ministerstva zamiežnych spraŭ, i našych pasolstvaŭ, jeździła sama ŭ Sankt-Pieciarburh, u Maskvu, u Vilniu… Vaziła archivy ŭ čamadanach.

— Strašna było?

— Zdarałasia. Jak ja archiŭ Adama Babareki viezła… 1999 hod, stahodździe Adama Babareki. Z našaj inicyjatyvy adbylisia śviatkavańni. Dačka Babareki Alesia Adamaŭna była zaprošanaja ŭ Minsk. Sustrakali jaje vielmi ciopła. Reparciory brali intervju prosta na vakzale, byŭ źniaty navat dakumientalny film.

Paśla takich šyrokich śviatkavańniaŭ padčas kanfierencyi Alesia Adamaŭna paabiacała, što pieradaść archiŭ baćki nam. Vielmi chutka ja pajechała za im u Maskvu… Płackartny vahon. Adnyja miašočniki. U vahonie taki verchał, taki ruch usiu noč… A ja viezła fotazdymki vialikaha farmatu, na šyrokim paspartu. Jany ŭ mianie nikudy nie źmiaščalisia. Ja niejkaha mužčynu paprasiła pakłaści ich na samuju vierchniuju palicu nad uvachodam.

Jon u mianie pytajecca: «Čto vy takoje viezietie?». Ja adkazvaju: «Heta skarby Biełarusi». Jon vyrašyŭ, što ja žartuju. A ja ŭsiu noč nie prymružvała vačej.

— A było takoje, što hublaŭsia dakumient?

— Na majoj pamiaci takoha nie było. Chacia vaziła dakumienty časta, i tut, pa Biełarusi. U Minsku viedała adrasoŭ mnoha, byvała ŭ damach viadomych ludziej. Samyja składanyja, abjomnyja archivy časam sama i raźbirała. Taho ž Adama Babareki ci archiŭ Valanciny Koŭtun — u jaje šmat było zabłytana. Teksty ŭ niekalkich asobnikach, i ŭ kožnym asobniku praŭki roznyja. Jak ciažka ŭsio heta złučyć…

Urešcie na svaim dośviedzie ja napisała dapamožnik «Mietodyka raboty z dakumientami asabistaha pachodžańnia ŭ dziaržaŭnych archivach Biełarusi». Z praktyčnaha punktu hledžańnia, hety dapamožnik maje padstavy žyć doŭha. Ale mianiajucca pravavyja normy, i treba było b peŭnyja źmieny ŭnieści.

— Padobna, archivist — sprava pažyćciovaja… A ci byvała, što śnilisia hieroi daśledavańniaŭ?

— Oho, jašče jak śnilisia… Jakub Kołas mianie paprakaŭ, što doŭha čakaje ŭ mietro. Śniłasia, što pracuju, i nijak nie ŭdajecca datavać dakumient ci razabrać počyrk. Padobnaje zdarałasia i ŭ realnaści. Ja dobra viedała počyrk Paŭluka Trusa, ale adnojčy zrabiła pamyłku, jakaja pajšła ŭ publikacyju. Potym vielmi doŭha ŭhladałasia ŭ dakumient i zrazumieła, što heta pisaŭ nie Trus, a Piatro Hlebka. Ale počyrk u ich nastolki padobny…

— Pa počyrku mnohich paznaješ?

— Tak. Viedaju počyrk Uładzimira Karatkieviča, Michasia Mušynskaha, Ivana Navumienki, Ivana Šamiakina, Ivana Mieleža, Maksima Tanka — u Tanka, darečy, adzin z samych pryhožych počyrkaŭ… I Branisłava Epimach-Šypiły, i Jazepa Puščy, i Adama Babareki… Ja zaŭsiody paznaju ich počyrki.

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0