Niejmaviernaja Amieryka. I. Akłachoma, jak jana jość 19

Repartaž z samaha kansiervatyŭnaha štata ZŠA adkryvaje cykł repartažaŭ Źmitra Pankaŭca z-za Atłantyki.

U Tałsie staić pomnik Buraviku.

Praz Akłachomu prachodzić amierykanski pomnik historyi i kultury – byłaja pieršaja tranśmierykanskaja aŭtamahistral.

Cerkvy ŭ Akłachomie – paŭsiul. Carkva Chrysta Cara ŭ Tałsie.

Akłachoma – adno ź miescaŭ kampaktnaha pražyvańnia indziejcaŭ.

Akłachoma znakamitaja bizonami – rodzičami našych zubroŭ.

Akłachoma – krajnie pravy štat. Prezidenta Klintana tut nie pavažali.
U 1995 h. pravy radykał navat padarvaŭ u Akłachomie fiederalny budynak. Tady zahinuli 168 čałaviek.

Budynak źnieśli, a na miescy jaho źmiaścili miemaryjał. “Padonak i scykło, Cimaci Makvej, byŭ pakarany śmierciu ŭ 2001 h.
Jon budzie hareć u piekle viečna”, -- piša miascovy sajt, pryśviečany trahiedyi, pra terarysta.

Cimaci Makveju było 27 hadoŭ, kali jon padahnaŭ hruzavik z vybuchoŭkaj. Jon ličyŭ fiederalny ŭrad Klintana “tyraničnym”.

Navalnica ŭ Tałsie – u Akłachomie štohod byvajuć tarnada.

Štat OK

Akłachoma — adzin z samych kansiervatyŭnych štataŭ u Amierycy. Tut mała što mianiajecca na praciahu dziesiacihodździaŭ. Tutejšyja žujuć kukuruzu, chodziać u baptysckija cerkvy, a na vybarach hałasujuć za respublikancaŭ.

Cikava, što Akłachoma była adzinym štatam, jaki na minułych prezidenckich vybarach nie daŭ nivodnaha hołasu z kalehii vybarcaŭ za Baraka Abamu. Debi, što supravadžaje nas u pajezdcy pa Akłachomie, kaža: «Mnie soramna za heta». Zrešty, takich, jak Debi, tut zusim mała.

Padčas kiravańnia Džordža Buša-małodšaha była pryniataja fiederalnaja prahrama suprać vienieryčnych zachvorvańniaŭ moładzi. Amierykancy śmiajalisia, što ŭ padobnych prahramach, raspracavanych AAN, jość niekalki rekamiendacyj, jak paźbiehnuć chvarobaŭ i niepažadanaj ciažarnaści: ustrymańnie, pastajanny seksualny partnior i vykarystańnie preziervatyvaŭ. Dyk voś, dla amierykancaŭ byŭ tolki adzin punkt — ustrymańnie. Inšaje ŭ takich kansiervatyŭnych štatach, jak Akłachoma, prosta vyklučajecca.

Naturalna, što mnohija libieralnyja štaty adrazu ž adkinuli takuju prahramu, a voś Akłachoma biez pytańniaŭ pahadziłasia.

Bolšaść akłachomcaŭ absalutna pierakananyja, što śvietu 6000 hadoŭ. U škołach navat na fakultatyŭnym uzroŭni nie vykładajecca teoryja Darvina. Dla miascovych heta absalutnaja jeraś.

Zrešty, kali nie čapać Darvina, to tut žyvuć absalutna miłyja ludzi, jakija z radaściu prychodziać na dapamohu. «Okiej, niama prablem», — kažuć jany. Skaročanaja nazva štata taksama im pasuje — OK. Taki nadpis amal na ŭsich budynkach, na aŭtamabilach, na paštoŭkach.

Horad biez tratuaraŭ

Pieršaje ŭražańnie ad Tałsy, druhoha pa vieličyni horada Akłachomy, — adsutnaść tratuaraŭ. U centry jany, naturalna, jość, a voś na ŭskrainach z hetym cełaja prablema. Navošta chodniki, kali ŭsie na mašynach?

Kala kožnaha doma stajać pa try-čatyry zdaraviennyja pikapy. Tut, na siarednim zachadzie, mašyny zusim nie takija, jak na ŭźbiarežžach akijanaŭ — u Ńju-Jorku ci Sietle. U asnoŭnym, heta miascovyja aŭtamabilnyja marki. Jany vykarystoŭvajucca nie tolki ŭ metach pierasoŭvańnia, ale i ŭ haspadarčych: pieravieźci miachi z bulbaj ci jakuju aviečku. Maleńkaj mašynaj tut nie abyścisia. Zzadu amal u kožnym aŭtamabili jość stojka dla zbroi. Kali bačyš takoje, adrazu ŭspaminaješ Čaka Norysa ci, chutčej, jahonaha hieroja Krutoha Uokiera, uradženca hetych miaścin.

A jašče ŭvieś čas treba pieraadolvać vializnyja adlehłaści. Dla prykładu. Nasielnictva Tałsy dzieści takoje samaje, jak u našym Mahilovie. A voś płošča horada bolšaja amal u piać razoŭ. Bo ludzi žyvuć u svaich damach, a nie ŭ šmatpaviarchovikach.

Heta jašče što, u administracyjnym centry štata Akłachomie-sici nasielnictva krychu bolš za paŭmiljona. Pry hetym horad adzin z najbolšych pa płoščy ŭ ZŠA. Jość tut niešta chutaranskaje.

Razam z tym, biednym štatam Akłachoma nikoli nie była. I vyrašalnuju rolu ŭ hetym adyhraŭ naftavy bum, jaki pačaŭsia ŭ pieršych hadach XX stahodździa.

Mienavita Tałsa była centram naftazdabyčy.

U horad papłyli vialikija hrošy. Astatki byłoj raskošy i siońnia možna bačyć u centry Tałsy. Vieličnyja siadziby, sučasnyja ofisy kampanij budavalisia ŭ samych roznych architekturnych stylach. Załatym viekam Tałsy byli 1920-ja hady.

Adzin z najbolš viadomych pomnikaŭ Tałsy — ahramadny Załaty Buravik. Podpis pad im hučyć prykładna tak: «Załaty Buravik pryśviečany naftavikam, jakija pa Božaj voli stvaryli lepšaje žyćcio dla čałaviectva».

I pa siońnia naftavaja pramysłovaść zajmaje značnaje miesca ŭ žyćci Tałsy, choć źjavilisia i inšyja krynicy prybytkaŭ. Naprykład, u horadzie źbirajuć «Boinhi».

Čeroki achoŭvajuć ziamlu

Jašče Akłachoma — adzin z najbolšych centraŭ indziejskaj kultury ŭ ZŠA. Mienavita ŭ hety štat indziejcy pavinny byli nakiravacca paśla skandalnaha Zakona ab pierasialeńni.

Zakon byŭ pryniaty ŭ 1830 hodzie ź inicyjatyvy prezidenta Džeksana. I pieršapačatkova jon mieŭ niakiepskuju zadumku. Indziejcy z uschodniaha ŭźbiarežža musili źjechać na zachad ad raki Misisipi, tam im davalisia ziemli. Hetkim čynam tłumačyłasia toje, što karennyja žychary Amieryki lepš zachavajuć svaju aŭtentyčnuju kulturu, kali nie buduć pierasiakacca ź biełymi.

Na spravie ž pierasialeńnie indziejcaŭ uvajšło ŭ historyju pad nazvaj «ściažyna śloz».

Šmat chto tak i nie dabraŭsia da Akłachomy, pamirajučy ad hoładu i chvarobaŭ u darozie.

U hramadzianskuju vajnu bolšaść indziejcaŭ stali na bok kanfiederackaha poŭdnia. Bolš-mienš zamožnyja indziejcy taksama mieli svaich čornych raboŭ i raźvitvacca ź imi nie chacieli.

Paraza kanfiederataŭ naniesła pa indziejcach mocny ŭdar. Jany pazbavilisia svaich škołaŭ i niekatorych inšych ilhotaŭ. Druhi ŭdar indziejcy Akłachomy adčuli ŭžo padčas naftavaj lichamanki. Tady zamožnyja čužaki masava skuplali ichnija ziemli.

U Akłachomie, aproč adnoj, niama kłasičnych reziervacyj, tym nie mienš indziejcy pražyvajuć dosyć kampaktna. Tałakua — miesca, dzie zasiadaje rada plemieni čeroki. Vihvamy, pierji, tamahaŭki tut tolki jak muziejnyja ekspanaty.

Pra žyćcio čeroki nam raskazvaje Anet. Jana naradziłasia ŭ San-Francyska, ale, jak pryznajecca, adčuła pociah rodnaj ziamli, tamu viarnułasia ŭ Akłachomu. Nikoli b nie adroźniŭ Anet ad zvyčajnych amierykanak. Zrešty, jana i sama pryznajecca, što indziejskaj kryvi ŭ joj tolki 25%. «Na ahulnaamierykanskich schodach nas časta dapikaje plemia siu, što my nie padobny da indziejcaŭ. Naturalna, my majem kantakt ź biełymi ŭžo 400 hadoŭ, a hetyja vyskački z Dakoty tolki jakich 150!» — z honaram kaža Anet.

Zrešty, biełymi ludźmi čeroki nas nie nazyvajuć. Dla ich my sinija.

Čamu tak? Bo raniej vieny byli nie takimi hłybokimi, i ad hetaha skura vyhladała siniaj, tłumačać jany.

Plemia čeroki dzielicca na siem kłanaŭ: Dzikaja bulba (ziemlaroby), Aleń (palaŭničyja), Ptuška (tyja, chto prynosiŭ naviny), Farba (lekary, šamany), Doŭhija vałasy (čužaki, pryšłyja), Sinija (tyja, chto lačyŭ dziaciej i žyvioł), Voŭk (vajary). Časam vybirali nie adnaho, a niekalki pravadyroŭ plemieni adnaho ad kłana Vaŭka, kab dumaŭ pra vajnu, inšaha — z Doŭhich vałasoŭ, kab dumaŭ pra mir. Pieradapošnim pravadyrom čeroki była žančyna, ale jana letaś pamierła.

Na movie čeroki mała chto moža volna razmaŭlać, choć zachady pa adradžeńni robiacca. Navat na ajfonach jość mahčymaść nabirać tekst čerokskim siłabaryjem.

U Akłachomie jość piać kazino, što naležać čeroki. Ahułam ža indziejcy kantralujuć tracinu ŭsiaho hulniovaha biznesu Štataŭ. Indziejcy majuć istotnyja padatkovyja palohki na kazino, bo ŭ svoj čas u sudzie dakazali staražytnaść svaich azartnych hulniaŭ.

Čeroki vierać u adzinaha Boha, ale nie nazyvajuć svaju relihiju chryścijanstvam. «My žyviom u piekle, kab trapić u raj», — raskazvaje Anet. Pavodle padańniaŭ čeroki, śviet pačynaŭsia nie z Adama i Jevy, a z čatyroch padobnych paraŭ, jakija simvalizujuć čatyry čałaviečyja rasy. Dyk voś biełym (ci ŭsio ž sinim) stvaralnik daŭ mudraść. A zadača čeroki achoŭvać ziamlu.

Horad viery

Akłachoma łandšaftna — heta lesastepy, tolki amal bieź lasoŭ. Štat uvachodzić u zonu tarnada. Kožny hod ich tut prachodzić ź dziasiatak. A jašče mienavita ŭ hetym štacie byŭ zafiksavany absalutny amierykanski rekord pierapadaŭ tempieratury ciaham sutak — 60 hradusaŭ. Ad minus 30 da plus 30.

Viadomy ŭ Amierycy komik Vił Rodžers byŭ jakraz z Akłachomy. Jon kazaŭ: «Kali vam nie padabajecca naša nadvorje, to pačakajcie piać chvilin».

Zrešty, na ŭsio vola Božaja. Akłachomcy vierać u Boha. Tut nadzvyčaj šmat samych roznych cerkvaŭ. Mienavita z Tałsy byŭ rodam adzin z ajbolš upłyvovych chryścijanaŭ XX stahodździa Oreł Robierts.

Jon byŭ pijanieram televizijnaha jevanhielizmu ŭ ZŠA. Na propaviedziach Robiertsa zaŭsiody byli čerhi. Ludzi čakali ad jaho cudu azdaraŭleńnia ad svaich chvarobaŭ. Jevanhielist uvažliva vysłuchoŭvaŭ ludziej, što chacieli vyratavacca. I abiacaŭ im zdaroŭje. Heta rabiła vialikaje ŭražańnie na hledačoŭ. Telepieradačy Robiertsa stanavilisia ŭsio papularniejšymi.

Robierts pierakonvaŭ, što Boh choča, kab usie chryścijanie byli zdarovymi i paśpiachovymi. Jon śćviardžaŭ, što Boh uvieś čas maje ź im kantakt i pieradaje praź jaho svaje novyja zapaviety. Pik papularnaści hetaha čałavieka pryjšoŭsia na 1960-ja hady.

Viadoma, u jaho było šmat iłžepraroctvaŭ, ale heta nie adbaŭlała Robiertsu papularnaści. A kali ludzi išli ŭ cerkvy, to heta aznačała biaźbiednaje isnavańnie. Jon sprabavaŭ stvaryć u Tałsie «Horad viery», na jaki jevanhielistu było patrebna 8 miljonaŭ dalaraŭ, ale praź dziesiacihodździe ekśpierymient pravaliŭsia.

Oreł Robierts zakłaŭ u Akłachomie ŭniviersitet svajho imia. Tam vykładajuć nie tolki teałohiju, ale na ŭsiu Amieryku jon viadomy mienavita svaimi ciemrašałami-prapaviednikami, jakija atrymlivajuć adukacyju ŭ Tałsie.

Byłaja vykładčyca malavańnia Dona kaža, što joj soramna, što ŭ pałovy amierykancaŭ Tałsa asacyjujecca z Robiertsam i jahonym univiersitetam, ale zrabić z hetym ničoha nie mohuć. Robierts pamior paŭtara hoda tamu va ŭzroście 91 hoda, svaim dzieciam jon pakinuŭ vializnyja pazyki.

Žyć u centry suśvietu

Adnosiny z čužakami ŭ Akłachomie zaŭsiody byli niaprostyja. Mienavita ŭ Tałsie adbyŭsia adzin z najbolšych rasavych pahromaŭ u ZŠA ŭ XX stahodździ. Heta adbyłosia ŭ 1921 hodzie, kali niehrycianski chłopiec u lifcie ofisnaha budynka ci to zhvałtavaŭ, ci to prosta zalacaŭsia da biełaj žančyny.

Pahromy adbyvalisia ŭ Hrynvudzie, ci «čornym Uoł Strycie», jak jaho nazyvali miascovyja.

U vyniku amal sotnia čornych zahinuła ŭ hetych chvalavańniach, a dziesiać tysiač čałaviek zastalisia biez dachu. Siońnia žychary Tałsy nie vielmi lubiać uzhadvać hetuju staronku z historyi.

Ciapier ža ŭ Akłachomie pryniaty adzin z najbolš žorstkich zakonaŭ u ZŠA adnosna nielehalnych mihrantaŭ. Bolš surovy tolki ŭ Aryzonie.

Kali ŭ cełym u ZŠA staŭleńnie da nielehałaŭ ciarpimaje, to z Akłachomy lohka možna być departavanym na radzimu.

Naturalna, što najbolš aburajecca hetym ispanskamoŭnaja hramada. Aburajucca jašče tym, što adzin z raspracoŭščykaŭ zakona sam mieksikaniec, jaki adroksia ad svaich karanioŭ. I ciapier vydatkoŭvaje vializnyja hrošy, kab u štat nie jechali jaho suplamieńniki. Zrešty, ispanskamoŭnych heta nie spyniaje, ich u Akłachomie ŭžo kala 15%, i ličba hetaja tolki raście.

U centry Tałsy jość mistyčny pomnik centru suśvietu. Heta zvyčajnaje koła ŭ 30 santymietraŭ u dyjamietry, unutry jakoha jość jašče adno maleńkaje koła z 13 cahlin. Čałaviečy hołas unutry hetaha centra mocna mianiajecca, i navat padzieńnie manietki padobna da ŭdaru honha. Navat kali tut ihrajuć rolu niejkija admysłovyja pustečy pad ziamloj, heta nie mianiaje sensu.

U Tałsie mnie ŭvieś čas zdavałasia, što akłachomcy absalutna pierakananyja, što žyvuć u centry suśvietu. I hety śviet kančajecca tam, kudy ty dajazdžaješ na svaim pikapie. A što robicca za hetami miežami, ich absalutna nie cikavić.

Darma, što śviet imkliva źmianiajecca. Akłachoma nie śpiašajecca źmianiacca razam ź im. I miascovyja žychary praciahvajuć žavać kukuruzu…

***

Źmicier Pankaviec pabyvaŭ u ZŠA na zaprašeńnie Dziarždepartamienta ZŠA. Praciah jahonych padarožnych natatak źjavicca ŭ nastupnych numarach haziety.

Źmicier Pankaviec, Tałsa — Minsk

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru «Našaj Nivy» ŭ TH