Pavodle Ihnata Chodźki, u XIX st. harbata na biełaruskich ziemlach była srodkam idealahičnaj baraćby.
U 1840 h. Ihnacy Chodźka nadrukavaŭ u seryi svaich słavutych «Litoŭskich malunkaŭ» apaviadańnie «Samavar». Prościeńki siužet słužyć vydatnaj ilustracyjaj našaj materyjalnaj kultury. Niby kinaaperatar, Chodźka schapiŭ vokam toj niaŭłoŭny histaryčny momant, kali harbata na ziemlach byłoha VKŁ z pradmietu raskošy ci ekzatyčnych uschodnich lekaŭ imkliva zrabiłasia rečču zvykłaj. My ciapier i nie zadumvajemsia pra abstaviny praniknieńnia harbaty ŭ Biełaruś. Miž tym, jejny šlach da prostaha čałavieka byŭ niaprosty, na jakim supraćstajali idealahičnaja baraćba dy litoŭska-polski kavavy patryjatyzm.
Usio pačałosia z Anhielščyny
U biełaruskuju movu słova «harbata» trapiła praz polskuju — herba thee, što jość lišnim paćvierdžańniem taho, što z ekzatyčnaj travoj pieršymi paznajomilisia aptekary. Navat u Kitai — na radzimie čajnaj kultury — pa pieršym časie (IV—VI st.) liście čajnaha dreva vykarystoŭvałasia vyklučna ŭ lekavych metach — pakul jaho nie pačali zaparvać i pić prosta tak, dziela asałody.
Z eŭrapiejcaŭ pieršymi paznajomilisia z harbataj vialikija padarožniki partuhalcy, što zavieźli da siabie čaroŭ-naje liście na pačatku ChVI st. Zavieźli i nadziejna schavali za svaimi miežami, navat ad hišpancaŭ.
U Halandyju harbata trapiła na stahodździe paźniej, adnak spatrebiłasia jašče 50 hadoŭ, pierš čym pra kitajskaje dziva ad halandcaŭ daznalisia anhielcy. Vidać, spryčynilisia da taho «kantakty» ź niderlandzkim karaleŭskim domam Aranskich. Ale navat Anhielščynie spatrebilisia doŭhija dziesiacihodździ, kab napoj sapraŭdy staŭ nacyjanalnym dy, pieraadoleŭšy ŭsieahulny niedavier, trapiŭ u Eŭropu. Tak supolnymi vysiłkami halandcaŭ i anhielcaŭ kantynent paznajomiŭsia z novym napojem. Ale vialikaj papularnaści napoj nie zdabyŭ: usia Centralnaja i Ŭschodniaja Eŭropa «siadzieła» na kavie.
Da nas — z Rasiei
U našuju małodšuju «siastru» kazackija atamany z Kitaju, dzie byli ŭ pasolstvie, pryvieźli pieršyja źviestki pra harbatu jašče ŭ 1567 h. Ale prajšli doŭhija 70 hadoŭ, pokul u 1638 h. harbata trapiła da carskaha dvara. Spravy pajšli chutčej: užo ŭ 1670-ch harbata pradavałasia ledź nia ŭ kožnaj maskoŭskaj kramie. Tamu pieršaje znajomstva žycharoŭ Biełarusi z kitajskim napojem, vidać, adbyłosia pry małapryjemnym pasiarednictvie maskoŭskich vajskovych abozaŭ padčas vajny 1654—1667 hh. albo ŭ sibirska-ŭralskaj vysyłcy.
U Polšču harbata pryjšła cieraz kantakty ź Niderlandami. Ale tolki ŭ druhoj pałovie ChVIII st., kali pajšła moda na ŭsio anhielskaje, zvyčaj pić harbatu nie jak leki, a dziela asałody dy prestyžu, pranik u vyšejšyja płasty hramadztva. U Litvie taksama smak napoju viedała chiba najvyšejšaja arystakratyja. Prynamsi, pra heta niekalki razoŭ zhadvaje bieraściejski kaštalan, znany memuaryst ChVIII st. Marcin Matuševič.
Kavavy patryjatyzm
Z dałučeńniem da Rasiei žychary byłoha VKŁ musili zžyvacca z novymi realijami. Samastojny handal z Eŭropaj zastaŭsia ŭ minułym, i ciapier harbata traplała na našyja ziemli vyklučna praź Sibirski «čajny» šlach. Rasiejski urad abkładaŭ impart harbaty bolš jak 100% mytam, transpartnyja vydatki byli kalasalnyja, da taho ž na harbacie jak śled «navarvali» maskoŭskija kupcy. U vyniku košt u razdrob byŭ u 10—12 razoŭ vyšejšy, čym u Zachodniaj Eŭropie. Dadajcie siudy i pahardu da «maskoŭskaha» akupacyjnaha napoju, i vy zrazumiejecie adsutnaść jejnaj papularnaści.
Aproč taho, surjoznym apanentam harbaty vystupała kava. Koliś taksama sustretaja ŭ Rečy Paspalitaj nie biez zababonaŭ i kpinaŭ (bo moda na jaje pryjšła ad najhoršych vorahaŭ — turkaŭ), da pačatku epochi padziełaŭ kava paśpieła nia prosta zavajavać papularnaść, ale zrabicca sapraŭdnym nacyjanalnym napojem. Heta było apošniaje stahodździe jejnaha niezaležnaha isnavańnia. Tamu naturalna, što dla mnohich patryjotaŭ kava, u adroźnieńnie ad harbaty, symbalizavała časy byłoj «załatoj volnaści».
Rasiejcy navučyli nas pić nia tolki harełku
Tym časam u Rasiei abjomy spažyvańnia raśli. U pieršaj pałovie ChICh st. impart vyras z 75 da 360 tys. pudoŭ u hod, adpaviedna, harbata tańnieła i stanaviłasia bolš dastupnaj. U tym liku i na biełaruskich ziemlach.
Zvyčaj pić harbatu na ziemli byłoha VKŁ prynieśli rasiejskija vajskoŭcy i čynoŭniki. Ad ich hetuju zvyčku pierajmali spačatku nacyjanalna abyjakavyja, ščylna źviazanyja z rasiejskimi intaresami koły. Tamu schilnaść da biaskryŭdnaha napoju ŭ vačach patryjotaŭ Rečy Paspalitaj vyhladała ledź nia symbalem nacyjanalnaj zdrady. Histaryčna hety čas supadaje z peryjadam mikałajeŭskaje reakcyi, padaŭleńniem paŭstańnia 1830—1831 hh., zakryćciom Vilenskaha ŭniversytetu dy skasavańniem Unii.
U huberniach, prylehłych da etničaj Rasiei, praniknieńnie harbaty išło chutčej, čym u sercy histaryčnaj Litvy, nia kažučy ŭžo pra Karonu. Jan Barščeŭski, piaśniar Połacka-Viciebskaha kraju, u apovieści «Draŭlany dziadok i kabieta Insekta» (1844) zafiksavaŭ hetyja źmieny: «Niašmat času prajšło, užo i samavar prynieśli, nalivajuć harbatu, stary pan Rotmistar, siedziačy la stała, skazaŭ haspadyni: — Maja pani, daŭniej harbata była lekami ad hałavy, ciapier bieź jaje i žyć nia mohuć, jakija pieramieny ŭ śviecie» (padziei adbyvajucca ŭ 1835 h.).
I ŭžo piaśniar histaryčnaj Litvy I.Chodźka ŭ apaviadańni «Bierahi Vialji» pisaŭ: «Zaraz nia ŭmiejuć užo hatavać dobraj kavy. Nia viedajuć užo zaraz šmat jakich patrebnych dla hetaha sakretaŭ, bo na toje, Mości Dabradzieju, abaviazkova patrebny i aleni roh dla ačyščeńnia kavy, dy śmiatanki nia škodzić dadać, trochi mihdałaŭ dla pachu i pazałoty pienki; cykoryju, barani Boža, nia bolš jak čaćviortuju častku, takaja praporcyja daje pryhažejšy koler i smaku nia škodzić. A zaraz užo z pałovu sypiać, ale, zžalsia Boža, jakaja heta kava! Treba jašče viedać, jak smažyć».
Kava pačała zdavać pazycyi.
❏
Kali b Kitaj prysłaŭ nam usie svaje atruty, nia zdoleŭ by nam bolš paškodzić, čym svajoj harbataj... Častaje ŭžyvańnie hetaj ciopłaj vady asłablaje nervy i orhany straŭnaści, a taksama nadzvyčaj rassłablaje. Dzieciam i maładym asobam jana zaŭždy škodnaja.
Kšyštaf Kluk. «Słoŭnik raślin», XVIII st.
