BIBLIJATEKA
Da historyi dyplamatyi
Aleś Alechnik. Pad bieł-čyrvona-biełym (memento patriam). — Vilnia: Vydaviectva Tavarystva Biełaruskaj Kultury «Ruń», 1999. — 224 s.
Ziernie nacyjanalnaje śviedamaści moža zapaści ŭ čałaviečaje serca pa-roznamu. Niechta, načytaŭšysia knih, sam vypieščvaje jaho ŭ sabie. Inšy prymaje hetaje ziernie ź siabroŭskich ruk, imknučysia śpialić jaho supolna. Ale, badaj, nievyniščalnym stanovicca hetaje ziernie, kali pasiejanaje jano rodnym, kreŭnym ducham. Aleś Alechnik zhadvaje: kali jamu było blizu čatyroch hadoŭ, jahony dzied, Kalenik Alechnik, na ŭnukavy rospyty adkazaŭ: «My biełarusy!» A.Alechnik, aŭtar novaje knihi, — adzin z vybitnych dziačoŭ biełaruskaj emihracyi, hieneralny sakratar Biełaruskaha Abjadnańnia Aŭstralii.
Los A.Alechnika, jaki naradziŭsia na Pinščynie, za čatyry dziasiatki kilametraŭ ad kolišniaje polska-savieckaje miažy, pakručasty j składany, śviedčyć pra tryvałaść pierakanańniaŭ taho pakaleńnia biełarusaŭ, što spaścihali biełaruskuju školnuju navuku ŭ niesavieckich škołach. Paśla było ŭciakactva, lahiery ŭ Niamieččynie, zmahańnie za navuku. I, narešcie, bierahi dalokaje Aŭstralii, što stała domam jamu j baćkam. Ale j na inšym kancy śvietu hety čałaviek štodzionna pracavaŭ dziela Biełarusi.
Pačatkam svajoj źniešniepalityčnaj dziejnaści sp. Alechnik nazyvaje 1948 hod, kali jaho, dzieviatnaccacihadovaha chłopca ź lahieru Michielsdorf, ułučyli ŭ Biełaruskuju reprezentatyŭnuju słužbu na emihracyi. U jahonyja abaviazki ŭvachodziła pašyreńnie praŭdy pra Biełaruś siarod ludziej roznaje nacyjanalnaści, što volaju losu apynulisia pamiž miežaŭ i dziaržavaŭ, u lahieroch dla «pieramieščanych asobaŭ». Paźniej, u Aŭstralii, ź siaredziny 50-ch sp. Alechnik, jaki ačolvaŭ tutejšuju biełaruščynu, staŭ adnym z aktyvistaŭ Antykamunistyčnaha bloku narodaŭ, šmatkroć abiraŭsia delehatam na kaferencyi Antykamunistyčnaj lihi narodaŭ Azii, Suśvietnaj antykamunistyčnaj lihi i Suśvietnaha antykamunistyčnaha abjadnańnia. Mienavita dziakujučy jamu ŭ rezalucyjach hetych arhanizacyjaŭ abaviazkova hučała patrabavańnie niezaležnaści Biełarusi.
«Z taho vopytu, jaki ja ŭžo zdabyŭ, udzielničajučy ŭ roznych mižnacyjanalnych mitynhach-naradach, ja znaŭ, što słaboha, nierašučaha, zaŭsiody narakajučaha nichto nie lubiŭ i lubić nia budzie».
Spadar Alechnik niastomna naviazvaŭ mižnarodnyja kantakty, danosiŭ biełaruski bol i ćviordaje pierakanańnie ŭ niezaležnaj budučyni našaje krainy da samych dalokich kutkoŭ śvietu, listvaŭsia j abmieńvaŭsia infarmacyjaj z kalehami ź dziasiatkaŭ krainaŭ na ŭsich kantynentach. Za hady hramadzkaj dyplamatyčnaj pracy jon mieŭ stałyja dačynieńni z prezydentami i premjer-ministrami Aŭstralii, Paŭdniovaha Vijetnamu, Karei, Filipinaŭ, Vialikaj Brytanii, Litvy (K.Prunskienie), Charvatyi, staršyniom Sejmu Litvy V.Łandsberhisam, anhielskaj karalevaj Elizabetaj II... Nievypadkova ŭ paślasłoŭi redaktar knihi Aleh Minkin kaža: «Mačyma nadyjdzie čas, kali kniha A.Alechnika, vynik žyćciovaha šlachu j šyrokaj hramadzka-palityčnaj dziejnaści aŭtara na karyść Baćkaŭščyny, stanie nastolnaju knihaju dla dyplamataŭ suverennaj, volnaj i niezaležnaj Biełarusi».
Jašče ŭ 1990 hodzie spadar Alechnik nakiroŭvaŭ listy Kiebiču i Šuškieviču. Adkaz pryjšoŭ praz dva hady, ad kiraŭnika MZS P.Kraŭčanki: «Baćkaŭščyna budzie zaŭsiody ŭdziačnaja za toje, što Vy zrabili dla jaje».
Udziačnaść była niadoŭhaju. I siońnia veteran-dyplamat pramaŭlaje pry kancy svaje knihi tyja samyja słovy, što i 50 hadoŭ tamu: «Śmierć voraham i niachaj žyvie volnaja j niezaležnaja Biełaruś!»
S.Ch.
SUPOLNAJA BUDUČYNIA
«Studenckaja dumka». № 1, 1999. — 40 s.: ił. — Nakład 299 as.
Kali havorym pra samvydaviecki druk, dyk najčaściej hetaja źjava asacyjujecca z vydańniami, što isnujuć peŭny čas, kab potym źniknuć i zastacca tolki ŭ dośledach historykaŭ. U hramadztvie na ich zazvyčaj zabyvajucca, bo ich nakład nievialiki dy raźličanyja jany na vuzkaje koła čytačoŭ. Redka kali hetkija hazetki nabirajuć moc dy stanoviacca surjoznymi vydańniami. Ale majucca j vyniatki, naprykład, časapis «Studenckaja dumka», što vychodzić u Miensku ź viasny 1998 hodu. Heta nia novaje vydańnie. Jano maje ažno 75-hadovuju historyju i hetym samym vyłučajecca siarod nia tolki samvydavieckaha druku, ale naahuł spasiarod inšych medyjaŭ. Pieršy numar časapisu vyjšaŭ u Vilni ŭ śniežni 1924 hodu dy staŭsia pierajemnikam začynienaha praz polskija ŭłady «Našaha šlachu». «Studenckaja dumka» vychodziła jak orhan Biełaruskaha studenckaha sajuzu, utvoranaha ŭ 1920 hodzie, ažno da jahonaha źlikvidavańnia naprykancy 1930-ch. U pradmovie da №1 redakcyja havaryła: «U časie, kali pałažeńnie Biełaruskaha Narodu vielmi ciažkoje, biełaruskaja moładź nia maje prava astavacca pasyŭnaj śviedkaju ŭ vialikaj pracy-baraćbie za vyzvaleńnie Biełaruskaha Narodu i jaho haspadarśćviennaści… «Studenskaja dumka» pradstaŭlaje ahulny kirunak adradženskaje biełaruskaje moładzi, a dziela hetaha pry jaje pasiarednictvie ŭsia śviadomaja biełaruskaja moładź, ad studenta vysokaje škoły da małapiśmiennaha viaskovaha chłopca ci dziaŭčyny, maje pryniać učaście ŭ nacyjanalnaj biełaruskaj pracy, u aśviedamleńni svaich nieśviadomych bratoŭ i siostraŭ, arhanizavańni i h. d.»
Razam ź «pierastrojkaju» j palityčnymi svabodami, što źjavilisia pad čas raspadu savieckaje systemy, adradziłasia j «Studenckaja dumka». Heta byŭ «hramadzka-palityčny dy kulturalahičny časapis studenckaha patryjatyčnaha zhurtavańnia «Śvitanak». Pieršy numar taho časapisu vyjšaŭ u śniežni 1988 hodu. Paźniej mianialisia šyldy: publikatka supołki «Śvitanak», orhan studentaŭ Kanfederacyi biełaruskich supołak, časapiś biełaruskaha nacyjanalna-śviadomaha studenctva, i narešcie – orhan Zadzinočańnia biełaruskich studentaŭ. Prykładna z 1992 hodu časapis nie vydavaŭsia j tolki zredku abmiežavanym nakładam siarod «svaich» raspaŭsiudžvałasia pad hetkaju ž nazvaju hazeta.
Što biełaruskaj moładzi, a ŭ pryvatnaści studenctvu, patrebnaje było svajo vydańnie, u jakim adlustroŭvalisia b pamknieńni j dumki nieabyjakavych da losu svaje krainy ludziej, heta zaŭždy było adkrytaje pytańnie. Zadumy adnak henyja nia mieli pośpiechu. Uviesnu 1998 hodu dbańniem Zadzinočańnia biełaruskich studentaŭ źjaviŭsia pad ćviordaju vokładkaj časapis, jaki nie vyłučaŭsia svaim vonkavym vyhladam i nichto nia dumaŭ, što ŭletku vyjdzie čarhovy numar, a ŭvosień jašče adzin… Sioletni pieršy numar uraziŭ kalarovaju vokładkaj, što pa sutnaści navinka ŭ biełaruskim samvydavieckim druku.
Hałoŭnaja redaktarka «Studenckaje dumki» Iryna Vidanava kaža, što časapis nia jmkniecca być masavym vydańniem dy prystasoŭvacca da čytača, a jość vyraźnikam pamknieńniaŭ dy šukańniaŭ studentaŭ-dumańnikaŭ. Časapis robicca vysiłkami moładzi «biez dapamohi darosłych» i daje mahčymaść vykazacca tym, kaho nie nadrukuje nivodnaje vydańnie z tych, što zaraz isnujuć. «Studenckaja dumka» vychodzić pa-biełarusku klasyčnym pravapisam. Hałoŭnaju prablemaju zastajecca pošuk čytača. Nialohka vychodzić na rehijony. Vialikim plusam varta nazvać artykuły praŭnikaŭ – kožnaha studenta chvalujuć jahonyja pravy j abaviazki. «Studenckaja dumka» – całkam niepalityčnaje vydańnie, adnak zusim nie curajecca prablemaŭ sučasnaści. Pakolki časapis robiać pieravažna humanitary, dyk i kirunak adpaviedny, ale zaprašajucca da supracoŭnictva aŭtary z alternatyŭnymi idejami.
Niekali «NN» stałasia alternatyvaju savieckaj biełaruskaj kultury j vyjhrała ź joju «bojku». «Studenckaja dumka», praciahvajučy tradycyi svaich papiarednikaŭ u Zachodniaj Biełarusi, niasie ŭ moładzievyja asiarodki biełaruščynu, nie zapeckanuju ŭ palityčnych avanturach, ale z vyraznym niezaležnickim padtekstam.
V.M.
PIERŠAJA STALICA
Tarasaŭ S. Połacak IX—XVII stst.: Historyja i tapahrafija. — Miensk: Biełaruskaja navuka, 1998. — 183 s.: ił. — Nakład 1650 as. ISBN 985-08-0094-1
Pieršaja stalica — pieršy Rym biełaruskaj historyi — Połacak, dačakaŭsia jašče adnaho apracavańnia svajoj minuŭščyny. Praca archieolaha S.Tarasava pryśviečanaja horadabudaŭničym aspektam i na pałovu zasnavanaja na archiealahičnym materyjale.
U raźvićci Połacku vialikuju rolu adyhryvaŭ relihijny faktar. Pieršapačatkova, u ICH — pieršaj pałovie CHI st. Połacak ujaŭlaŭ saboj nievialikaje ŭmacavańnie i pasad la jaho na race Pałata. Horad jašče zbolšaha jazyčnicki, prykmietaŭ chryścijanstva niama. Adnak nia znojdzienyja j pahanskija kapiščy. Pieršym pavarotnym punktam u horadabudaŭničaj historyi Połacku stała rašučaje ŭviadzieńnie pravasłaŭja niedzie ŭ siaredzinie CHI st. Na novym, amal niezasielenym miescy la staroha pasielišča zbudavany chram Śv. Safii, jaki na niekalki stahodździaŭ staŭ sapraŭdnym centram horadu, umacavańniaŭ — Vierchniaha zamku.
Nastupnym punktam stała Inflanckaja vajna 1558—1583 h. Horad byŭ spaleny, abarončyja ŭmacavańni razburanyja. Adbudoŭvajecca Połacak užo jak horad najpierš katalicki. Na spalenym Vialikim pasadzie pa-za Vierchnim zamkam ź jaho staražytnymi pravasłaŭnymi carkvami ŭzvodzicca jezuicki kaścioł Śv. Stafana — patrona zbaŭcy horadu, karala Ściapana Batury. Ad kaścioła paciahnułasia hałoŭnaja vulica horadu, pobač pačali budavacca novyja katalickija chramy, jezuicki kalehijum. Uźnikaje novy horad, eŭrapiejski z vyhladu, pravilnaj aritektury. Badaj nidzie ŭ Biełarusi panavańnie peŭnaj relihii tak jaskrava nie adbiłasia na horadabudaŭničaj historyi. Vyjaŭlajucca i niekatoryja rysy, što łučać Połacak ź inšymi biełaruskimi haradami. Heta bačna ŭ raźmiaščeńni pieršaj połackaj katalickaj śviatyni. Bernardynski kaścioł z klaštaram mieścičy paprostu nie puścili ŭ abvody haradzkich umacavańniaŭ, i kataliki byli zmušanyja pastavić jaho na levym, uvohule ničym nie abaronienym bierazie Dźviny. Tak spačatku było i ŭ Navahradku, Pinsku, Klecku i inš.
Kali duch uvasablaŭsia ŭ chramach, to materyja — u rynkach. Na žal, miescy najdaŭniejšych połackich taržyščaŭ nia vyjaŭlenyja. U XII—XIII st. raźmiaščeńnie torhu, vidać, było takim, jak i ŭ inšych biełaruskich haradach: pa-za ŭmacavanym centram, ale pobač z ujaznoj bramaj i pad jaje achovaj. Pabudova z kanca XVI st. katalickaha Połacku aznačała i raźbiŭku novaj rynkavaj płoščy pavodle eŭrapiejskaha ŭzoru: u centry novych haradzkich kvartałaŭ, hieametryčna pravilnaj, upryhožanaj chryścijanskimi śviatyniami. Handlovy centar zbližaŭsia z duchoŭnym centram. Ci nia jość heta adnoj z asablivaściaŭ katalicyzmu taho času, zusim nie ŭłaścivaj pravasłaŭju?
Adna z rysaŭ horadabudaŭničaj historyi Połacku i inšych biełaruskich haradoŭ aceńvajecca ŭ knizie jak paradaksalnaja: u ich amal adsutničajuć archiealahičnyja napłastavańni XIV-XV st. Peryjad utvareńnia i staleńnia Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, niaspynnaha rostu jaho mahutnaści — heta čas zaniapadu biełaruskich haradoŭ. Kab rastłumačyć heta, aŭtaru treba było b vyjści za miežy daśledavańnia horadabudaŭničaj historyi. Inakš sapraŭdy paradaksalnaj vyhladaje vysnova: «Pačynajučy z CHI st. nasielnictva horadu padvojvałasia kožnaje stahodździe. Biassprečna taksama toje, što ź ICH pa siaredzinu XVI st. kolkaść žycharoŭ pastajanna pavialičvałasia». Dzie ž tady zaniapad?
Połacak paŭstaje pierad nami pierš za ŭsio jak horad-śviatynia. Navukoŭcy ŭžo daŭno padličvajuć jaho chramy, šukajuć ich mahčymaje znachodžańnie. Hetaja praca nie zavieršanaja, i ŭ budučyni tut asnoŭnyja spadziavańni na archiealohiju. Zhodna ź siońniašnimi padlikami, u Połacku da XVI st. miełasia 21 carkva i kaścioł, 13 manastyroŭ i klaštaraŭ. Nivodny biełaruski horad nia moža paraŭnacca ź im. Cikava, što subjektyŭnaje ŭsprymańnie pieršaj biełaruskaj stalicy jak horadu śviatyniaŭ padmacoŭvajecca i amal poŭnaj adstunaściu infarmacyi pra manumentalnyja śvieckija pabudovy. Dakładna navat nieviadoma, dzie stajała połackaja ratuša i jak jana vyhladała. Rename Połacku jak śviatoha horadu psujuć «vał Ivana Hroznaha» i «damok Piatra I». Pieršy rasiejski car pravodziŭ zvyčajnuju palityku kalanizacyi zaniatych ziemlaŭ, z vydaleńniem miascovych žycharoŭ, pasialeńniem na zavajavanych terytoryjach lajalnaha nasielnictva i ŭźviadzieńniem zamkaŭ. Vał Ivana Hroznaha — Nižni, abo Stralecki zamak — u horadabudaŭničaj historyi Połacku roli nijakaj nie adyhraŭ i zastavaŭsia «vajennym haradkom» dla maskoŭskaha harnizonu. Jak vajskovaja fartyfikacyja jon taksama nijak nia vyznačyŭsia, bo adpaviadaŭ pazaŭčorašniamu dniu eŭrapiejskaha vajennaha mastactva. Zatoje svaju złaviesnuju rolu jak pomnik čužoj uładzie jon hraje dasiońnia.
Materyjał pa zabudovie Połacku IX—XVI st. akazaŭsia nastolki infarmatyŭnym, što zaŭjalenaje ŭ naźvie knihi XVII st. zastałosia nie aśvietlenym, dyk pra jaho možna było i nie ŭpaminać. Sustrakajucca ŭ knizie i faktyčnyja supiarečnaści. Śpiarša zaznačana: «U čas Paŭnočnaj vajny 1700—1721 h. švedzkija vojski navat nie sprabavali zachapić hety horad». Paśla ŭzhadana: «Na švedzkim planie 1707 h., jaki byŭ składzieny paśla zachopu horadu švedzkim vojskam u 1706 h.». Chiba što ŭmiašałasia niačystaja siła, pomściačy za śvietły vykład historyi śviatyniaŭ našaj pieršaj stalicy.
Valery Paźniakoŭ
