Siamion Šarecki. Pravy čałavieka i pravy narodu

Siamion ŠARECKI

Pravy čałavieka i pravy narodu

Pravy i svabody čałavieka — heta, pavodle trapnaha vyrazu polskaha pravaznaŭcy Mareka Navickaha, ščyt, jaki prykryvaje čałavieka ad zamachaŭ z boku dziaržavy. Jany abaraniajuć ludziej ad źniavahi ich čałaviečaj hodnaści z boku dziaržaŭnaj ułady, patencyjna najbolšaha parušalnika pravoŭ i svabodaŭ. Ułady schilnyja parušać pravy ludziej, bo hetak im lahčej kiravać. Prykładam u hetym, na žal, źjaŭlajecca Respublika Biełaruś, dzie hruba parušajucca amal usie pravy i svabody čałavieka: svaboda słova i demanstracyjaŭ, niedatykalnaść asoby i jaje majomaści, svaboda atrymlivać adukacyju na rodnaj movie, svaboda pradprymalnictva i h.d.

Bolš za toje, u krainach z tatalitarnymi režymami ŭłady amal zaŭždy imknucca vychavać usich ludziej zhodna z raniej prydumanym etalonam, nia ličačysia sa zdolnaściami i schilnaściami apošnich. Sprava dachodzić da taho, što dyktatarskija režymy chočuć, kab usie navat apranutyja byli ŭ adnolkavuju vopratku.

Ale havoračy pra značeńnie pravoŭ i svabod čałavieka dla abarony čałaviečaj hodnaści ludziej, treba padkreślić, što heta tyčycca nia tolki krainaŭ z tatalitarnymi režymami, ale i tak zvanych demakratyčnych, dzie bolšaść nasielnictva moža vykazać svaju volu z dapamohaju svabodnych i spraviadlivych vybaraŭ. Hetkaja nieabchodnaść abumoŭlenaja tut tym, što ŭłada bolšaści taksama moža być nieapraŭdana žorstkaj u adnosinach da peŭnych asobaŭ. Mienavita bolšaść afinian vyniesła śmiarotny prysud Sakratu. Adurmanienaja savieckaj prapahandaj bolšaść siabroŭ takoj, na pieršy pohlad, demakratyčnaj ustanovy jak AN SSSR asudžała pravaachoŭnuju dziejnaść Andreja Sacharava i patrabavała pazbaŭleńnia jaho Nobeleŭskaj premii. Usio heta havoryć ab tym, što nieabmiežavanaja ŭłada, u tym liku i bolšaści, źjaŭlajecca pahrozaj dla asobnych ludziej. I tamu sapraŭdnaja demakratyja patrabuje mienavita abmiežavańnia ŭłady i bolšaści, kali tyčycca spravy čałaviečaj hodnaści.

Razhladajučy raźvićcio kancepcyi svabody čałavieka ŭ Eŭropie, treba padkreślić, što zabieśpiačeńnie svabody było źviazanaje hałoŭnym čynam z nadziejami na dziaržavu, jakaja, maŭlaŭ, i pavinna dać ščaście kožnamu. Mienavita kirujučysia hetym pryncypam, vysunuŭ svoj lozunh i Kastuś Kalinoŭski: «Nie narod dla ŭradu, a ŭrad dla narodu». I samaje dziŭnaje toje, što ŭ Eŭropie potym źjavilisia kiraŭniki dziaržavaŭ i navat urady, jakija vieryli, što jany sapraŭdy viedajuć, jak aščaślivić svaich padapiečnych. Jak praviła, hetkija ŭładary raniej ci paźniej stanavilisia dyktatarami. Prykładam znoŭ-taki moža być režym Łukašenki, jaki abiacaŭ u čas vybarčaj kampanii aščaślivić usich, a paśla taho, jak byŭ abrany prezydentam, staŭ dyktataram.

I zusim pa-inšamu hladziać na svabodu ŭ ZŠA. Tut zaŭždy ličyli, što rola dziaržavy zaklučajecca tolki ŭ abaronie ludziej i ich majomaści, a ŭ astatnim jana nie pavinna pieraškadžać kožnamu stvarać dla siabie ščaście. Hetkija roznyja padychody da roli dziaržavy Marek Navicki tłumačyć tym, što da pačatku stvareńnia pravavych system u Eŭropie ŭžo nie było svabodnych ziamiel i ludzi pracavali hałoŭnym čynam na čužych ziemlach, a tamu j šukali ŭ dziaržavie abaronu ad ucisku. U ZŠA, naadvarot, dziaržava nie pavinna była pieraškadžać asvojvać novyja ziemli, a značyć i stvarać ludziam samim dla siabie ščaście.

Chacia ab pravach čałavieka i treba havaryć u rečyščy pravoŭ samich asob, ale pakolki apošnija abaviazkova naležać da niejkich hramadzkich hrupaŭ, dyk biez nadańnia pravoŭ i svabod hetym hrupam nielha vykanać patrabavańni nazvanych vyšej dakumentaŭ i ŭ adnosinach pravoŭ i svabod samoha čałavieka. I heta pierš za ŭsio tyčycca nacyjaŭ, bo bieznacyjanalnych ludziej nie byvaje. Kožny čałaviek ličyć siabie prynaležnym da jakojści nacyi, i kali jon sumlenny, dyk i hanarycca tym. Mienavita na hetaj padstavie viadomy niamiecki filozaf Artur Šapenhaŭer ličyŭ, što samy raspaŭsiudžany vid honaru — nacyjanalny honar.

Biez nacyjanalnaha honaru narod pieratvarajecca ŭ natoŭp ludziej z rabskaj psychalohijaj, jaki zaŭždy buduć imknucca padparadkavać sabie susiednija dziaržavy. I kali heta zdarycca, dyk ab pravach i svabodach pradstaŭnikoŭ zaležnaj nacyi možna havaryć tolki ŭ tearetyčnym planie. Na praktycy ž, kab trymać u zaležnaści inšyja nacyi, panoŭnaja nacyja ŭ dziaržavie nikoli nie dazvolić pradstaŭnikam pieršych zaležnych nacyjaŭ mieć roŭnyja pravy z pravami svaich pradstaŭnikoŭ. Bolš za toje, tytulnyja nacyi amal zaŭždy imknucca asymilavać zaležnyja ad ich narody. I heta vielmi bačna było na adnosinach panskaj rasiejskaj viarchuški da biełarusaŭ paśla ŭvachodžańnia terytoryi apošnich u skład Rasiejskaj imperyi. Užo ŭ 1764 hodzie ŭ nakazie kniaziu Viaziemskamu Kaciaryna II davała zahad, u jakim havaryłasia pra toje, što «treba lahčejšym sposabam pryvieści da taho, kab jany abrusieli i pierastali hladzieć jak vaŭki ŭ lesie». Praciahvajučy palityku svajoj babki, skiravanuju na abrusieńnie biełarusaŭ, Mikałaj I zakryŭ Vilenski ŭniversytet, jaki byŭ adnoj z najvialikšych krynic biełaruskaj kultury, likvidavaŭ uniju i pieradaŭ unijackija chramy pravasłaŭnaj carkvie, spyniŭ dziejnaść Statutu Vialikaha Kniastva Litoŭskaha i navat zabaraniŭ užyvańnie słova «Biełaruś». Palityka pa abrusieńni biełarusaŭ była pradoŭžanaja nastupnymi carami, a taksama, pačynajučy z kanca 20-ch hadoŭ našaha stahodździa, i savieckimi ŭładami, chacia apošnija i abviaščali roŭnyja pravy dla pradstaŭnikoŭ usich nacyjaŭ.

Dla taho, kab pravy pradstaŭnikoŭ zaležnych nacyjaŭ stali adnolkavymi z pravami pradstaŭnikoŭ panoŭnaj nacyi, nieabchodna spačatku vyraŭniać ich prava kožnaj mieć svaju niezaležnuju dziaržavu, jak heta, skažam, było zroblena ŭ Čechasłavaččynie, jakaja cyvilizavanym šlacham padzialiłasia na Čechiju i Słavaččynu. Bo tolki pry najaŭnaści svajoj nacyjanalnaj dziaržavy možna zabiaśpiečyć racyjanalnyja adnosiny pamiž uładami i ludźmi, tolki nacyjanalnaja dziaržava źjaŭlajecca rodnaj maci, a nia mačychaj svajmu narodu, a tamu abjektyŭna zacikaŭlenaja va ŭstanaŭleńni ščyta (zachavańni pravoŭ i svabod čałavieka), jaki b prykryvaŭ kožnaha jaje hramadzianina ad zamachu čynoŭnikaŭ na jaho hodnaść. Pryčym nacyjanalnyja dziaržavy abjektyŭna zacikaŭlenyja ŭ zachavańni pravoŭ i svabod nia tolki tych pradstaŭnikoŭ svajoj nacyi, jakija žyvuć na ich terytoryi i źjaŭlajucca ich hramadzianami, ale j tych, jakija pražyvajuć na terytoryi inšych dziaržavaŭ. Mienavita tamu z adradžeńniem svajoj nacyjanalnaj dziaržavy Izraila stanovišča habrejaŭ značna palepšyłasia i ŭ inšych krainach. U ich źjaviłasia maci-abaronca. Mienavita tamu tyja narody, jakija jašče nia majuć svajoj nacyjanalnaj dziaržavy, imknucca jaje mieć. I zusim nienarmalnym treba ličyć stanovišča, u jakoje siońnia stavić biełaruski narod były jaho prezydent A.Łukašenka, imknučysia abjadnać Respubliku Biełaruś z Rasiejskaj Federacyjaj u adnu dziaržavu. Mnohija z rasiejskich palitykaŭ u adnosinach pravoŭ biełarusaŭ zastalisia na ŭzroŭni kaciaryninskich i mikałajeŭskich časoŭ. Biełarusaŭ jany navat nia ličać za nacyju. U niekatorych ź ich navat stała zvyčajnym havaryć: «Usie my ruskija». Im i ŭ hałavu nie prychodzić, što hetym jany źnievažajuć dziesiacimiljonny narod, jaki, pavodle ŭsich mižnarodnych pahadnieńniaŭ, maje prava mieć i maje svaju dziaržavu. I kali siońnia paŭstała pahroza pierad biełaruskim narodam stracić hetaje prava, na abaronu jaho pavinny padniacca biełarusy ŭsiaho śvietu.

Na žal, pytańni ŭzajemazaležnaści pravoŭ i svabod čałavieka i pravoŭ narodu (nacyi) raspracavanyja navukaj pakul što niedastatkova. Pravy i svabody čałavieka razhladajucca, čaściej za ŭsio, u adryvie ad pravoŭ nacyjaŭ na samavyznačeńnie. Paćvierdžańniem tamu źjaŭlajecca vykazvańnie taho ž M.Navickaha, jaki padkreślivaje, što «ŭ miežach pravoŭ čałavieka nielha havaryć ab pravach mienšaściaŭ». Apošniaje — heta, maŭlaŭ, užo «mova i pradmiet palityki», a «ŭ rečyščy pravoŭ čałavieka nielha havaryć ab pravach asobaŭ, jakija naležać da nacyjanalnych mienšaściaŭ». Bolš taho, spadar Navicki ličyć navat adstupleńniem ad hetaha praviła toje, što ŭ šaścidziasiatych hadach u abodvuch AANaŭskich Mižnarodnych paktach ab pravach čałavieka zrobleny zapis u ich pieršych artykułach ab pravach nacyjaŭ (narodaŭ) na samavyznačeńnie.

I siońnia my bačym, jak mnohija narody damahajucca i navat viaduć baraćbu za ažyćciaŭleńnie hetaha prava až da prava stvareńnia svajoj dziaržavy, biez čaho, jak užo było skazana, nie pracujuć abo pracujuć va ŭrezanym vyhladzie pravy čavłajeka. Pryčym apošniaje tyčycca nia tolki pryhniečanych nacyjaŭ, ale i tych, jakija sprabujuć nasilnymi metadami trymać u padparadkavańni inšyja narody. I tut K.Marks i F.Enhiels mieli racyju, kali padkreślili, što «nia moža być svabodnym narod, jaki pryhniečvaje inšyja narody. Siła, patrebnaja jamu dla padaŭleńnia druhoha narodu, urešcie zaŭždy abaročvajecca suprać jaho samoha».

Vilnia, 24 vieraśnia 1999 hodu