Aleh Hardzijenka. Nieviadomyja staronki biełaruskaha pachodu

Nieviadomyja staronki biełaruskaha pachodu

17 vieraśnia — dzień uźjadnańnia Zachodniaj i Ŭschodniaj Biełarusi. Letaś da 60-j hadaviny padziei byli pieravydadzienyja plakaty, što vyjaŭlajuć pałkija abdymki biełaruskaha viaskoŭca i savieckaha žaŭniera: “Ty z Zachodniaj, ja z Uschodniaj našaj Biełarusi, Bolš z taboju ŭžo nikoli ja nie razłučusia…”. 17 vieraśnia pačaŭsia biełaruski pachod Čyrvonaha vojska, jaki ciahnuŭsia da 25 vieraśnia. Dzieviać dzion, jakija źmianili nazaŭždy žyćcio cełaha rehijonu. Nia budziem siońnia abmiarkoŭvać, što nieśli “vyzvolniki z Uschodu”. Siońnia ŭ “NN” – pra vajennyja padziei taho času.

Saviecki Sajuz pačaŭ rychtavacca da vajny jašče ŭviesnu 1938 h., kali skancentravaŭ na zachodnich rubiažoch značnuju kolkaść vojska. 1 vieraśnia 1939 h. napadam niamieckaj armii na Polšču raspačałasia druhaja suśvietnaja vajna, a ŭžo 3 vieraśnia narkam abarony Klim Varašyłaŭ vydaŭ dyrektyvu “Ab pavyšeńni bajavoj hatoŭnaści ŭ zachodnich vajskovych akruhach: Leninhradzkaj, Maskoŭskaj, Kalininskaj, Kijeŭskaj, Mienskaj”. Na nastupny dzień abvieścili mabilizacyju maładych ludziej, narodžanych u 1918—21 h., u Čyrvonuju Armiju.

7 vieraśnia 1939 h. na bazie vajskovych hrupovak na zachodnich miežach byli stvoranyja Biełaruski i Ŭkrainski franty. Kamandarm Michaił Kavaloŭ staŭ kamandujučym Biełaruskaha frontu, jaki składaŭsia z čatyroch armij, strałkovaha korpusu, kavaleryjska-miechanizavanaj i avijacyjnych hrupaŭ i šmatlikich specadździełaŭ. Na 17 vieraśnia jon naličvaŭ 200 tys. čałaviek, a na pačatak kastryčnika — 700 tys.

Polskaje vajskovaje kiraŭnictva da apošniaha momantu nia vieryła ŭ mahčymaść napadu Savieckaha Sajuzu. Naczelny wodz polskaha vojska Rydz-Śmihły ŭ svaich dyrektyvach jašče letam 1939 h. rekamendavaŭ svaim padnačalenym zasiarodzić ŭvahu na abaronie zachodnich miežaŭ. A ŭ siaredzinie vieraśnia, kali niamieckija vojski zachapili bolšuju častku etničnaj Polščy, kraina rychtavałasia da vajny z hitleraŭcami na svaich ŭschodnich kresach: stvaralisia admysłovyja vajskovyja hrupy, jakija musili abaraniać Vilniu, Horadniu, Biełastok, Bieraście, Pinsk, navat staŭka Rydz-Śmihłaha dziela hetaha była pieraniesienaja ŭ Bieraście, Pinsk, potym — u Davyd-Haradok.

Adnak u 4 ranicy 17-ha vojski Biełaruskaha i Ŭkrainskaha frantoŭ pierajšli miažu. U noč na 17 vieraśnia ŭ Maskvie ŭ narkamat zamiežnych spraŭ byŭ vyklikany polski pasoł Hžyboŭski, kab atrymać notu savieckaha ŭradu, u jakoj adznačałasia: “Polskaja dziaržava pierastała isnavać, i Saviecki Sajuz pierajšoŭ uschodniuju polskuju miažu, kab uziać pad svaju abaronu zachodniebiełaruskija i zachodnieŭkrainskija ziemli”. Uschvalavany ambasadar nia zdoleŭ i słova vycisnuć ź siabie, adnak kateharyčna admoviŭsia pryniać notu.

Druhaja Reč Paspalitaja była asudžanaja na parazu, vajavać na dva franty było niemahčyma. Tre było rašać, što rabić dalej. Pad viečar 17 vieraśnia Rydz-Śmihły razasłaŭ dyrektyvu, u jakoj kazałasia: „Saviety pierajšli miažu. Zahadvaju ahulnaje adstupleńnie ŭ bok rumynskaj i vuhorskaj miažy najkaraciejšymi šlachami. Z balšavikami ŭ bai nie ŭstupać, chiba tolki ŭ vypadku napadu ź ichnaha boku albo sproby razzbrajeńnia imi našych adździełaŭ”.

Polskija farmavańni pavodzili siabie pa-roznamu. Adny zmahalisia z čyrvonymi vojskami. Inšyja vykonvali zahad Rydz-Śmihłaha i prabivalisia da rumynskaj i madziarskaj miežaŭ — najpierš heta tyčyłasia adździełaŭ, raźmieščanych na ŭkrainskaj terytoryi. Vajskovyja častki, što znachodzilisia na Zachodniaj Biełarusi, akazalisia zakładnikami situacyi: syści na paŭdniovyja miežy jany nie paśpiavali, tamu pierad imi było try varyjanty: ci skłaści zbroju, ci zmahacca z novym akupantam, ci adychodzić u Litvu. U bajoch z Savietami ŭdzielničali bataljon “Klecak”, połk “Vialejka”, kavaleryjski eskadron “Krasnaje”, bataljon “Budsłaŭ”.

Faktyčna biaz boju była zdadzienaja Vilnia. U horadzie na 17 vieraśnia sabrałasia 14 tys. žaŭnieraŭ, dzieviać niapoŭnych bataljonaŭ piachoty, eskadron kavaleryi, eskadron velasypedystaŭ, sapiornaje padraździaleńnie i dźvie batarei artylerystaŭ. Tolki 7 tys. žaŭnieraŭ byli ŭzbrojenyja. Na naradzie vajskovych kamandziraŭ było vyrašana padparadkavacca dyrektyvie Rydz-Śmihłaha, źbierahčy žaŭnieraŭ i adstupić z vojskami ŭ jašče niezaležnuju Litvu. Tolki nievialikaja kolkaść žaŭnieraŭ akazała supraciŭ savieckim vojskam.

Dva dni abaraniałasia Horadnia. Napačatku horad byŭ biez abaroncaŭ — raskvataravanych tut žaŭnieraŭ na pačatku vieraśnia ŭsich nakiravali na niamiecki front, i tolki ŭ druhoj dekadzie miesiaca ŭ Horadniu pačali prybyvać vojski. Napačatku heta byli dva nieŭkamplektavanyja bataljony i niekalki dziasiatkaŭ aficeraŭ, što paźbiehli niamieckaha pałonu. 17 vieraśnia kiraŭnikom abarony Horadni (naturalna, ad niemcaŭ!) byŭ pryznačany hienerał Juzaf Olšyn-Vilčynski, praz dva dni jaho źmianiŭ hienerał Siadlecki. U noč z 19 na 20 vieraśnia ŭ horad prybyli 101-šy i 102-hi pałki ŭłanaŭ, užo byli sfarmavanyja abarončyja hrupy z vučnioŭskaj moładzi, najpierš z navučencaŭ himnazij imia Adama Mickieviča i Hienryka Siankieviča. 19 vieraśnia stała zrazumiełym, što abaraniać horad pryjdziecca ad balšavikoŭ.

Ranicaj nastupnaha dnia pieršyja tankavyja savieckija adździeły pierajšli most cieraź Nioman. Dobraachvotnickaja hrupa z himnazistaŭ zakidała ich butelkami z zapalnaj sumieśsiu; hledziačy na pośpiech vučniaŭ, da ich dałučyŭsia atrad z palicyjantaŭ i žaŭnieraŭ. Savieckija tanki byli źniščanyja na Daminikanskaj vulicy, vulicy Huvera, placy Batury. Ahułam było źniščana kala 20 tankaŭ, a niekalki tankistaŭ byli ŭziatyja ŭ pałon. Tankavaja kalona musiła časova adstupić. Paśla pałudnia pačalisia bolš rehularnyja ataki na horad. Z 20 na 21 vieraśnia bai išli ŭzdoŭž Niomana. Da viečara 20 vieraśnia ŭ Horadniu prybyli dva ciahniki z polskim vojskam (častkami 19 zapasnaj dyvizii pad kiraŭnictvam Zyhmunta Blumskaha), jakoje dałučyłasia da abarony. Ale siły byli niaroŭnyja. Z ranicy 21 vieraśnia kamandavańnie abaronaj horadu pastanaviła evakuavacca. Značnaja častka žaŭnieraŭ adstupiła na aŭtamabilach i ciahnikach ŭ bok Litvy. Nasielnictva ž horadu adreahavała na takija dziejańni krajnie nehatyŭna. Vajskovyja častki, jakija zastalisia ŭ horadzie, praciahvali abaraniacca ŭ starym karaleŭskim zamku, u kašarach 81 połku stralcoŭ. Tolki 22 vieraśnia supraciŭ Horadni byŭ złamany.

Da 25 vieraśnia ŭsia Zachodniaja Biełaruś apynułasia pad savieckaj uładaj. U vyniku tydniovaha pachodu Saviety na 25 vieraśnia zachapili, pa minimalnych padlikach, kala 60 tys. čałaviek pałonu. Heta byli nia tolki žaŭniery, ale i palicyjanty, studenty, charcary i inš. Najbolš ich trapiła ŭ pałon kala Vilni, Ašmiany, Baranavičaŭ. 21 vieraśnia Michaił Kavaloŭ vydaŭ zahad pra aryšt usich polskich aficeraŭ i žaŭnieraŭ. Mnohija ź ich naviečna lahuć u ziamlu pad Katyńniu i Astaškavam. Ahułam za paŭtara hodu pad represii ŭ Zachodniaj Biełarusi, pavodle vielmi prybliznych padlikaŭ, padpała bolš za 120 tys. čałaviek.

Straty Čyrvonaj Armii na biełaruskim froncie skłali 316 čałaviek zabitymi, 916 paranienymi. 22 vieraśnia 1939 h. u Bieraści adbyŭsia sumiesny parad niamieckich i savieckich vojskaŭ. Polskaj dziaržavie 5 hadoŭ pryjdziecca isnavać u padpolli.

Aleh Hardzijenka