«У таталітарных падыходах сведак Іеговы і рэжыму Лукашэнкі ёсць вялікае падабенства». Былы іегавіст пра СІ, праваслаўе, пратэсты і Украіну
У Беларусі Дзмітрый Карняенка вядомы як старэйшына таварыства «Сведкі Іеговы», які перайшоў у праваслаўе і публічна расказаў сваю гісторыю. А таксама як грамадскі актывіст, які нястомна звяртаў увагу ўлад на праблемы, якія тыя закліканыя вырашаць за нашы падаткі. Хрысціянскае сумленне не дало яму безуважна глядзець на татальную хлусню, неапраўданы гвалт і катаванні, якія суправаджалі прэзідэнцкую кампанію 2020 года ў Беларусі і задушэнне наступных мірных пратэстаў супраць фальсіфікацыі вынікаў выбараў. Пад пагрозай крымінальнага пераследу па надуманых падставах яму ўдалося з'ехаць ва Украіну. Расійскае ўварванне Дзмітрый сустрэў у Адэсе, дзе жыве і цяпер. Сёння ён дзеліцца ранейшым і цяперашнім досведам ў інтэрв'ю, дадзеным сектазнаўцу Алегу Нагорнаму.
— Як сектазнаўца, я знаёмы з вашай культавай гісторыяй. Наколькі памятаю, у Беларусі вы шмат гадоў аддалі сведкам Іеговы. Нават былі старэйшынам. Але, як мне падалося, духоўна перараслі культ і таму сышлі з яго. Не маглі б вы незнаёмаму з гэтай гісторыяй чытачу сцісла расказаць, што вас натхніла на «тэакратычная служэнне», а што расчаравала і заахвоціла сысці? Ці засталіся вы пры гэтым з Богам?
— Я стаў сведкам Іеговы яшчэ падлеткам — у канцы 90-х. Сваёй актыўнай місіянерскай дзейнасцю яны падкупілі мяне: першая мая гутарка доўжылася доўга, мы абмяркоўвалі хвалюючыя мяне тэмы эвалюцыі — і ў іх быў падрыхтаваны адказ амаль на кожнае маё пытанне.
Такая дасведчанасць не магла пакінуць мяне абыякавым. Так я стаў вывучаць з імі Біблію, і неўзабаве, яшчэ будучы непаўналетнім, хрысціўся ў іх. Праўда, года праз паўтара зноў хрысціўся (першае хрышчэнне не палічылі сапраўдным з-за таго, што на момант яго прыняцця я не пакінуў юнацкую звычку).
Так пачаўся мой дзесяцігадовы перыяд, падчас якога я паспеў пабыць некалькі гадоў службовым памочнікам («дыяканам») і паўтара года старэйшынам («прэсвітарам»). А таксама каля паловы гэтага перыяду быў так званым піянерам-прапаведнікам з абавязкам выканання патрэбнай колькасці гадзін прапаведніцкага служэння (840 гадзін у год).
Сышоў я ад іх пасля чытання кніг былога члена Кіруючай рады Рэйманда Фрэнца, а трыгерам да іх чытання паслужылі так званыя прававыя камітэты (царкоўныя суды) у нашым сходзе (прыходзе), на якіх я прадстаўляў бок абароны. Там даволі цікавая гісторыя, якая патрабуе розных падрабязнасцяў. Але я адзначу толькі, што выглядала гэта як паказальная лупцоўка, якую кіраўніцтва ўяўляла як дзейнасць духа (у сведак Іеговы — дух безасабовы, гэта Божая сіла, таму з маленькай літары). А мне тое, як праходзілі гэтыя царкоўныя суды, дэманстравала не Божае кіраўніцтва, а працу царкоўных функцыянераў, у якія ўмяшанне Бога не прадугледжвалася.
Гэта і заклала сумневы, паглыбіць якія і дапамаглі кнігі былога члена Кіруючай рады. Я спачатку папрасіў змясціць мяне з пастырскай дзейнасці (старэйшыны), а потым і зусім напісаў заяву аб сыходзе.
Года паўтара я цешыў сябе так званым пазаканфесійным хрысціянствам (яно было папулярнае ў многіх былых сведак Іеговы). У гэты перыяд некаторыя знаёмыя мне адступнікі пазнаёмілі мяне са святаайцоўскай літаратурай. І мой непрацяглы перыяд пошукаў вярнуў мяне ў праваслаўе (у дзяцінстве я быў ахрышчаны і нават, будучы юнаком, да ўступлення ў СІ наведваў часам службы).
Так я з 2010 года ў Царкве. На працягу 10 гадоў да пачатку пандэміі ў Беларусі і палітычнага крызісу быў алтарнікам і выкладчыкам нядзельнай школы прыхода ў адным з віцебскіх храмаў.
— На кантрасце з абыякавасцю да грамадзянскага жыцця сведак Іеговы я бачыў, як пасля культу вы занялі актыўную грамадзянскую пазіцыю: пісалі мноства зваротаў віцебскім мясцовым органам кіравання, каб палепшыць жыццё ў горадзе. А затым здарылася абвастрэнне палітычнага крызісу ў Беларусі ў 2020 годзе…
Вы бачылі, як працуе палітычная сістэма пачынаючы з узроўню мясцовых органаў улады да самай высокай асобы ў дзяржаве. Ці не падаліся вам некаторыя яе рысы знаёмымі па культавай сістэме, выбудаванай у сведак Іеговы? Ці не нагадвае вам лукашэнкаўская Беларусь таталітарны культ, толькі палітычны?
— Удушлівая атмасфера несвабоды ў сведак Іеговы стала нарастаць апошнія гады. Калі ў 90-я і 2000-я гэта яшчэ не адчувалася (мабыць, найлепшыя гады місіянерскай дзейнасці СІ ў Беларусі — іх бурны рост), то да канца гэтага перыяду сляды таталітарызму сталі востра адчувацца. Так званае тэакратычнае ўладкаванне, а ў рэальнасці моцная вертыкаль рэлігійнай улады, абяскроўлівала самыя цудоўныя праявы асабістай ініцыятывы сярод членаў абшчыны.
Разам з тым тое, што за нядобранадзейнымі членамі абшчыны магло быць арганізавана нешта накшталт сачэння (да сораму свайго, я сам, называючы гэта пастырскім служэннем, мог займацца тым, каб высвятляць, ці не выпіла лішняга алкаголю моладзь на вечарынках) — гэта, вядома, прыкметы таталітарнага культу.
Калі мы гаворым пра дзяржаўны лад Беларусі, то доўгія гады я таксама не заўважаў такога абмежавання свабод і ўмяшання ў асабістае жыццё. Толькі калі я прапрацаваў каля сямі гадоў выкладчыкам у адной з віцебскіх ВНУ, я стаў адчуваць тыя ж задушлівыя «спазмы». Я перастаў працаваць у дзяржустановах у 2015 годзе і зразумеў, што гэта — не быць звязаным рознымі недарэчнымі «абязалаўкамі» ў выглядзе прымусу на падпіскі на дзяржгазеты і да таго падобнае.
А падаўленне свабод выбаршчыкаў, забароны СМІ і ўсё іншае, што ў выглядзе рэпрэсій учыніла беларуская дзяржава з 2020 года, вядома, выяўляе вялікае падабенства ў таталітарных падыходах сведак Іеговы і рэжыму Лукашэнкі.
Адзінае, што я мог бы крыху ўдакладніць.
Па-першае, я да таталітарызму рэжыму Лукашэнкі не выкарыстоўваў бы рэлігійную мову, хоць дзяржаўныя прапагандысты раз-пораз спрабуюць самі сябе выставіць ледзь не супольнасцю культу (з адпаведным слэнгам, бацькам і нават «абрадамі»). Мне бачыцца гэта спекуляцыяй з іх боку, маніпуляваннем рэлігійнай мовай без адпаведнага зместу.
І, па-другое, у рэжыме Лукашэнкі бачныя бенефіцыяры выбудаванай таталітарнай сістэмы, якая эксплуатуе беларусаў як ахвяр, — увесь апарат вертыкалі. А ў СІ я б не назваў іх кіраўніцтва, царкоўных функцыянераў такімі ж бенефіцыярамі таталітарызму культу. Здаецца, што яны такія ж ахвяры ўласнай выбудаванай сістэмы, як і радавыя члены.
— Як асабіста вы перажылі беларускі крызіс 2020-га года? Ці бачыце вы ў ім духоўную падкладку? Ці матывавала вас хрысціянскае сумленне на нейкія пераасэнсаванні, рашэнні і ўчынкі?
— Назіраючы, як бурна развіваюцца падзеі ў 2020-м напярэдадні прэзідэнцкіх выбараў у Беларусі, я не мог заставацца абыякавым. Сачыў я і за тым, як рэлігійныя супольнасці ў краіне рэагуюць на беззаконне, якое суправаджала працэс выбараў, на фальсіфікацыю іх вынікаў і беспрэцэдэнтнае гвалтоўнае падаўленне нязгодных з імі.
Я стараўся ўдзельнічаць у розных ініцыятывах, якія бачыў і якія лічыў дзейснымі. Так, я ў той час далучыўся і да працоўнай групы «Хрысціянская візія». Я перажываў матывы свайго актывізму як рэлігійныя, я ішоў з раніцы на літургію ў нядзелю і прасіў Бога даць мне сіл на шэсці ў той дзень, прасіў пра дапамогу захоўваць хрысціянскія якасці ў любых сітуацыях, якія маглі б са мной здарыцца ў тыя дні.
Праз два тыдні пасля выбараў я ўзяў на сябе дадатковы аскетычны зарок посту (бестэрміновы, гэта значыць да перамогі), і ў той ці іншай ступені выконваю яго да гэтага часу. Гэта значыць, я прытрымліваюся цяпер пастаянна тых жа посных абмежаванняў, што накладаў на сябе раней падчас каляндарных праваслаўных шматдзённых пастоў — пры гэтым адзначу, што я не строгі аскет, каб не ўзнікла фальшывага ўяўлення.
— Як вы ацэньваеце рэакцыю вышэйшай адміністрацыі беларускага Экзархата Рускай праваслаўнай царквы на гвалт і беззаконне, якія як ніколі раней моцна праявілі сябе са жніўня 2020 года? Ці не прывяла яна вас да новага крызісу і расчаравання?
— Мяне моцна расчаравалі святары маёй парафіі. Я б яшчэ зразумеў, каб з-за страху і рызыкі яны б проста занялі пазіцыю нейтралітэту, не заўважання крызісу (проста як СІ), але мой настаяцель і яшчэ шэраг клірыкаў аказаліся лукашыстамі, якія ўдзельнічалі ў праўладных мітынгах і ўсяляк публічна падтрымлівалі сістэму тэрору.
На шчасце, я знаходзіў суцяшэнне ў тым, што многія прыхаджане і некаторыя іншыя прадстаўнікі кліру выказвалі мне салідарнасць і рознымі — не заўсёды прамымі — спосабамі слалі мне праменьчыкі падтрымкі.
Але ў цэлым так, я не чакаў такога яўнага ўхвалення рэжыму ад святароў. Ад кіраўніцтва БПЦ я нічога не чакаў — там, па мне, магло быць што заўгодна. А вось ад тых, з кім гадамі маліўся, даведацца, што іх малітвы суправаджаюцца сімфоніяй з тэрорам, не чакаў.
— Якая была першая рэакцыя, калі вы даведаліся, што Расія паўнамаштабна ўварвалася ва Украіну, і калі вы даведаліся, што Беларусь стала суагрэсарам у гэтай вайне?
— Навіна пра вайну застала нас знянацку: трывога, вядома, лунала ва ўкраінскім грамадстве, па тэлебачанні напярэдадні, але што будзе такое маштабнае ўварванне, ніхто і думаць не мог.
Неўзабаве шок змяніўся на базавыя патрэбы ў бяспецы, таму мы з жонкай сталі паэтапна выконваць рэкамендацыі: падрыхтавалі трывожны чамаданчык, нарыхтавалі запасы, перасяліліся на начоўкі ў месцы, дзе выконвалася правіла «дзвюх сцен», і сталі з суседзямі рыхтаваць месцы для сховішчаў. Такія праграмы дзеянняў абясшкоджвалі паралізуючае дзеянне шоку.
Праз два тыдні жонка адправілася на захад, а я далучыўся да дыяспары, каб разам дапамагаць, чым можам, украінцам. Тое, што агрэсія стартавала ў тым ліку і з Беларусі, прыгнятала, але я разумеў, што Лукашэнка звязаны з Расіяй, таму ягоны саўдзел быў чаканым.
— Наколькі я ведаю, вы непасрэдна пакутуеце ад дзеянняў узброенай агрэсіі Расіі, бо знаходзіцеся ў Адэсе. У прыватнасці, даводзіцца чакаць рэдкага падключэння электрычнасці, каб паесці і адказаць на пытанні інтэрв'ю. Раскажыце, па якіх прычынах вы апынуліся ў Адэсе? Як расійскае ўварванне перажывалі мірныя адэсіты?
— Я з'ехаў з Беларусі ў верасні 2021 года — на мяне завялі крымінальную справу за ўдзел у тэлеграм-суполцы, прызнанай экстрэмісцкім фарміраваннем. Сілавыя органы нават публікавалі здабытыя нейкім чынам фрагменты нашых анлайн-абмеркаванняў, дзе, да прыкладу, інкрымінаваным мне «злачынствам» была размова пра тое, як дапамагаць сем'ям, дзе карміцель апынуўся ў турме па надуманых прычынах.
Да гэтага я сама меней восем разоў падвяргаўся адміністрацыйнаму пераследу, атрымаў два штрафы, адседзеў 40 сутак арышту.
Нам падабалася Украіна, у Адэсе адпачывалі шматкроць, таму і вырашылі асесці ля мора.
Адэсіты, зразумела, былі шакаваныя спробай уварвання. Але ўсё ж нават у рэакцыі на вайну ў іх, здавалася, было нейкае сваё, спецыфічнае, стаўленне — нейкая ўпэўненасць, што Расія ніколі сюды не зойдзе і нічога не зробіць з Адэсай. На вуліцы вые на ўсю моц трывога, а ў гарадскім садзе і стары і малы ні кроку не паскораць для хутчэйшых уцёкаў у бяспечнае месца. Зразумела, што я перабольшваю трохі, вядома, беглі і хаваліся, але было не раз, калі даводзілася кагосьці, хто зусім нядбала да гэтага ставіўся, зацягваць у зацішнае месца.
Зразумела, што многія сем'і з дзецьмі з'язджалі першыя тыдні актыўна, пакідалі горад і нават Украіну. Так, у мяне жыве рыжы кот, пакінуты адной суседскай сям'ёй.
— Расійская прапаганда часта паўтарае, што ва Украіне ідзе аперацыя вызвалення ад кагосьці рускіх. Таксама Адэсу яна называе рускім горадам і спекулюе на тэме трагедыі 2 мая 2014 года ў адэскім Доме прафсаюзаў. Які, па вашых адчуваннях, агульны настрой адэсітаў? Ці чакаюць у большасці сваёй яны расійскіх «абаронцаў» і «вызваліцеляў»? Радыя ці не расійскаму ўварванню? Ці змянілася ў лепшы бок стаўленне да Расіі пасля ўварвання?
— Я не сустракаў адэсітаў, якія выказвалі б свае сімпатыі Расіі. Зразумела, што яны былі, і, верагодна, хтосьці і застаўся. Але я быў відавочцам адваротных тэндэнцый: калі вялікаўзроставыя суседзі, што раней горача адстойвалі сваё права гаварыць на рускай мове, паступова схіляліся ў штодзённым жыцці выкарыстоўваць украінскую. Такое я бачыў не раз.
А пасля «заезду» па Адэсе і суседняй Сяргееўцы хвалі нянавісці да расійскіх вайскоўцаў адчуваліся нібы разлітымі ў атмасферы. Пастаянныя навіны з суседняга горада Мікалаева (а пасля і дэакупацыі Херсона) гэтаму яшчэ больш спрыялі: вельмі шмат перасяленцаў сюды прыехала адтуль. Іх аповеды нікога не маглі пакінуць абыякавымі.
— Спікеры Маскоўскага патрыярхату спрабуюць апрануць расійскую акупацыю ў тогу святога подзвігу ў імя абароны кананічнага праваслаўя, традыцыйных каштоўнасцяў і нават «дэсатанізацыі». Ці заўважалі вы ва Украіне насамрэч нейкія прыкметы «сатанізацыі», якіх няма ў самой Расіі?
— У Адэсе я наведваю штотыдзень храмы УПЦ, побач са мной тры храмы, пабудаваныя ў гонар той ці іншай іконы Багародзіцы. І, да свайго здзіўлення, я сустрэў тут такую колькасць вернікаў на службе, якой ні разу не сустракаў у Беларусі. Я быў шакаваны, калі бачыў каля паўсотні мужчын, якія стаялі ў чарзе да прычасця ў звычайную нядзелю. У храмах Віцебска такое ўявіць немагчыма — такая набожнасць украінцаў кідаецца ў вочы. Куды ўжо тут казаць пра ўяўную «дэсатанізацыю», пра неабходнасць правядзення якой трубяць расійскія прапагандысты.
Хоць бывалі смешныя гісторыі, калі мае родныя ў Беларусі пыталіся пра тое, ці праўда, што праваслаўныя храмы ва Украіне зачынілі, а я ім распавядаў, што на набажэнстве бачыў сотні вернікаў, якім ніхто ні ў чым не перашкаджаў.
— Ці можаце вы зразумець логіку патрыярха Кірыла і ягоных аднадумцаў: якім менавіта чынам і ад чаго ўзброенае ўварванне Расіі ва Украіну абараняе Украінскую праваслаўную царкву, якая адкрыта асудзіла гэтае ўварванне, папрасіла Расію яе не абараняць і не выкарыстоўваць спекуляцыі вакол яе становішча ў палітычных мэтах?
— Я не магу растлумачыць рыторыку патрыярха Кірыла — у гэтым праваслаўным мілітарызме ні маральных «выгод», ні логікі. Для мяне гэта загадка. Магчыма, ён і верыць у тое, што кажа на пропаведзях, падтрымліваючы вайну. Але мне прасцей было б прыняць версію, што ён проста ні ў што не верыць, акрамя кан'юнктуры дзяржаўных адносін, у якія ён упісаўся.
Для мяне наогул усе вернікі, якія неяк падтрымліваюць тэрор, апарат гвалту, лічаць, што бываюць дарэчнымі катаванні (а што, у нас у Беларусі ёсць святары, якія з амбона заяўлялі, што амапаўцы, якія ўжывалі неапраўданы гвалт над мірнымі пратэстоўцамі — гэта дабро) і да таго падобнае — сапраўдная загадка.
Выкарыстоўваць нейкія абмежаванні ў дачыненні да УПЦ для апраўдання ўварвання Расіі, якое вылілася ў мноства смерцяў мірных украінцаў, для мяне поўнае блюзнерства. Не можа вернік дапускаць такіх спекуляцый.
— Як вернік, ці можаце вы зразумець і прыняць логіку ідэі ўзброенай евангелізацыі: калі хрысціянскія каштоўнасці зацвярджаюцца не ўласным жыццём паводле Евангелля, не перакананнем і ўгаворваннем, не пакутніцкай крывёй, а гвалтам, прымусам, крывёю нязгодных іх падзяліць добраахвотна? Новы Запавет і першыя, пакутніцкія стагоддзі хрысціянства паказалі, што паміраць у імя евангельскіх каштоўнасцяў не толькі можна, але і пахвальна. А забіваць у імя евангельскіх каштоўнасцяў можа быць дапушчальна? Калі так, то пры якіх умовах?
— Не, адназначна не дапускаю зліцця мілітарызму і евангельскіх каштоўнасцяў. Так, я перажыў у свой час адыход ад пацыфізму (сведкі Іеговы не прымаюць гэтае слова як характарыстыку свайго падыходу, але па сутнасці з'яўляюцца рэлігійнымі пацыфістамі) да канцэпцыі «справядлівай вайны», калі маральны абавязак заклікае цябе ў выпадку нападу агрэсара і пагрозы жыццю мірных жыхароў станавіцца на іх абарону, у тым ліку і са зброяй у руках.
Але нават тут праваслаўнае хрысціянства далёкае ад гераізацыі абаронцаў: забойства на вайне — грэх, нават калі яно было вымушаным. І ўжо тым больш не прымаю евангелізацыю з прымусам і зброяй.
— Як вы ставіцеся да таго, што органы нацыянальнай бяспекі Украіны праводзяць праверкі ў дачыненні да епіскапаў і святароў УПЦ і што дзяржава не падоўжыла для УПЦ дамову на карыстанне Успенскім саборам Кіева-Пячэрскай лаўры, дазволіўшы праводзіць у ім набажэнствы ПЦУ?
— Я, шчыра кажучы, не ведаю.
З аднаго боку, так, хочацца сказаць, што сваімі нерашучымі паводзінамі (неасуджэнне адкрытых калабарацыяністаў сярод свайго кліру) УПЦ сама наклікала грамадскае абурэнне.
З іншага боку, тое, што СБУ публікуе часам у якасці «злачынстваў», знойдзеных у епархіях і манастырах (кнігі, ніяк не звязаныя з падтрымкай Расіі і нават «рускага свету»), таксама дэманструе дарэмшчыну. Я думаю, што пры здаровым падыходзе такія абвінавачванні рассыпаюцца (што, я ўпэўнены, і адбываецца ў судзе). Але трансляцыя іх у медыясферу, прычым з падачы профільнага ведамства, выглядае зусім ужо дыскрэдытуючай дзейнасць у гэтым кірунку.
Я лічу, што дзяржава мае права праверыць УПЦ (раз ужо часткова яна аказалася схільнай да таго, каб быць правадніком расійскіх наратываў), мае права патрабаваць ад УПЦ большага разрыву з Маскоўскім патрыярхатам. Але не так прымітыўна гэта варта рабіць.
Абставіны вайны не павінны пазбаўляць службы прафесіяналізму.
— Да якіх наступстваў, думаеце, для Рускай праваслаўнай царквы (уключаючы Беларускі экзархат) можа прывесці занятая ёю кесарападданніцкая пазіцыя, спалучаная з адмовай выкрываць відавочнае зло і падтрымліваць амаральныя ідэі і рашэнні, пасля перамогі Украіны і падзення рэжымаў у Беларусі і Расіі?
— Складана сказаць. Па мне, такія паводзіны РПЦ і БПЦ паглыбілі працэс расцаркоўлівання, які і так апошнія гады назіраецца сярод вернікаў. Хтосьці (думаю, такіх нямала), верагодна, замясціў гэтыя цэрквы тымі, якія ў такіх паводзінах заўважаныя не былі.
Ці вернуцца тыя, што цяпер сышлі, назад пасля перамогі Украіны і падзення беларускага і расійскага рэжымаў? Здаецца сумнеўным. Рэпутацыя гэтых цэркваў падарваная, спатрэбяцца гады, калі не дзесяцігоддзі, каб яе вярнуць.
Каментары