За тысячагоддзе гісторыі Шклоў некалькі разоў мяняў месца дыслакацыі ды аблічча. Спрыялі гэтаму людзі амбітныя.
Помнік агурку: невідавочнае
«Яшчэ пры саветах збіраліся па пяць-шэсць мужыкоў, наймалі грузавік, пакавалі агуркамі пад завязку. Самі з сякерамі — наверх, і так ехалі на Ленінград»,
Але колькі народу пазабівалася, заснуўшы за рулём у тых агурковых рэйсах, колькі ад бандытаў пацярпела… І ўсё ж ажаніцца з «агурочніцай» было жыццёвай удачай.
Не паспеў запаркаваць машыну каля кірмаша ў Віцебску, як пад’ехаў «мэрс». З яго выйшлі тры джэнтльмены ў спартыўных касцюмах і выключна ветліва паведамілі, што паркоўка платная: 10 даляраў.
Цяпер на мясцовым кірмашы з агуркамі стаяць некалькі пенсіянераў, для якіх парнікі-расада — у большай меры інерцыя і падтрыманне звыклай карціны свету.
Тутэйшыя людзі адразу спрактыкаваным позіркам вызначаюць перакупаў, у якіх агуркі прывазныя, не шклоўскія. Як — таямніца. Здаецца, і колер, і памер, і форма тая ж…
Час змяніўся
Дзікі агурковы бізнэс згарнуўся, бо змяніўся час.
«Праблема беспрацоўя ў Шклоўскім раёне востра не стаіць, — кажа кандыдат эканамічных навук Пётр Мігурскі. — Ёсць папяровая фабрыка «Спартак», Завод газетнай паперы «Аснова», льнозавод, сельгаспрадпрыемствы».
Яшчэ ў Шклове ёсць масласырзавод, які не ўвайшоў у магілёўскі холдынг «Бабуліна крынка» і паводле аб’ёму вытворчасці часта трапляе на першае месца ў раёне. На Шклоўшчыне месціцца і вытворчасць французска-расейска-беларускай фірмы «Данон», адкуль па ўсёй краіне развозяць кефір з катом Матроскіным. Прадпрыемства па вытворчасці каркасных дамоў, філіял «Асновы», нядаўна прадало 18 сваіх разборных хатак у Францыю.
Сізіфава праца
Яшчэ на Шклоўшчыне 39 фермерскіх гаспадарак. Наймацней стаіць на нагах «Дыяна», што ў вёсцы Данькавічы. Пачыналі ў 90-я з некалькіх гектараў, цяпер арандуюць паўкалгаса.
Да меркавання Маліноўскага, кажуць людзі, прыслухоўваецца кіраўнік дзяржавы: яны знаёмыя з даўніх часоў, некалі разам працавалі ў калгаснай сістэме. «Датацый ён мае, канечне, але і розум, — разважае народ. — Бо дурню дай хоць трыльён — без толку».
Александрыя
У 2005-м на месцы колішняй сялібы Лукашэнкаў стаяла альтанка між старых яблынь. Цяпер там паўнаварты дом з белымі аканіцамі.
У падобнай да яго стылістыцы па вуліцы збудаваныя яшчэ некалькі новых жылых дамоў.
Альберт Цімафеевіч і Трафімава крыніца
Мы паехалі ў Хімы распытвацца.
Праблема Альберта Цімафеевіча — дом, у якім ён жыве, фактычна, на аснове звычаёвага права. Купляўся будынак у калгаса, а там згубіліся дакументы — гаспадарка рэарганізавалася разы тры. Цяпер даводзіцца шукаць сведак той угоды. Хоць сам і рамонт зрабіў, і камунальныя плаціць спраўна.
«Бог даў мужчыну бараду не для таго, каб ён яе галіў!» — павучае ён нас на развітанне. За каларытную знешнасць Альберта Цімафеевіча і ўзялі ў кліп-застаўку дзяржаўнага гімна. «Пасадзілі на курган у белай кашулі, пацана далі з мечам», — усміхаецца.
А гадоў Альберту Цімафеевічу — 78.
Сапега, Радзівіл, Купала
Пераехаўшы Дняпро за Александрыяй, трапляеш у Копысь, дзе Аляксандр Лукашэнка нарадзіўся. Мястэчка даўняе і слаўнае, мае гербам чорнага зайца ў зялёным полі. Ад моста добра відаць старажытнае замчышча.
За права валодаць Копыссю у 1631-м судзіліся 74-гадовы канцлер Леў Сапега і 11-гадовы сірата Багуслаў Радзівіл. Малы сказаў у сойме перад каралём такую палымяную прамову, што Сапега адмовіўся ад усіх сваіх прэтэнзій.
Людзі заплакалі, пачуўшы мову
Калі едзеш Шклоўшчынай, кідаецца ў вочы колькасць парных назваў: Шклоў Стары і Малы Стары, Чамаданы Вялікія і Малыя, Салавені Старыя і Новыя, Стайкі Новыя і проста Стайкі. Каля «проста Стаек» ёсць Барысаглебская капліца, і менавіта тут, запэўніваюць тутэйшыя людзі, былі забітыя і пахаваныя святыя князі Барыс і Глеб…
Дняпро — ці то артэрыя, ці то пупавіна, якая здаўна лучыла гэтыя землі з Кіевам.
«Тутака скрозь жывуць беларусы, але ёсць і трохі літвінаў. Вось у тутэйшым касцёле завёўся цяпер парадак, што казанні ксяндзы кажуць па-польску, па-літоўску і па-беларуску; таксама спявае народ песні касцёльныя ў гэтых трох мовах. Беларусы тутэйшыя як пачулі першы раз казанні ў сваёй мове, дык ад радасці аж заплакалі».
Каталіцкая грамада ў Фашчаўцы ёсць і цяпер, і якраз у дзень нашага прыезду ў невялікім касцёльчыку, пераробленым з жылога будынка, адбываецца фэст. Без Будслаўскага размаху, вядома, але сабралася пад сто чалавек.
«А я расцяраўся!»
Маці, не маючы магчымасці пракарміць малога Пецю, пасылала яго з торбачкай жабраваць у Шклоў. А ў парку круцілі кіно.. Сканчаўся кінасеанс — і пачынаўся сеанс Алейнікава. Ён так натуральна паказваў актораў, якіх толькі што бачыў на экране, што гледачы бакі рвалі ад смеху. А аднойчы спарадзіраваў, як шклоўскі бацюшка з матушкай па парку гуляе. Святар не пакрыўдзіўся: наадварот, напісаў запіску на кінастудыю, каб звярнулі ўвагу на таленавітага юнака.
«Карона» спусташае горад
Праз Новыя Чамаданы мы вяртаемся ў Шклоў, пераязджаючы Дняпро па мосце. І заўважаем дзіўны як для суботняга райцэнтра рух. Людзі сем’ямі, групкамі і ланцужкамі з розных канцоў горада кіруюцца нам насустрач. Аказалася, пры ўездзе ў Шклоў з аршанска-магілёўскай трасы, адчыняецца вялікі гіпермаркет «Карона».
Гэтая падзея на некалькі гадзін літаральна спустошыла Шклоў. Калі і трапляўся на вуліцах адзінокі мінак, дык і ён яўна ўжо на свяце быў: меў або поўны «каронаўскі» пакет, або сцяжок удзельніка акцыі. Або і тое, і другое.
Белая таполя
Шклоўскі парк, у якім пачыналася артыстычная кар’ера Алейнікава, дарэчы, уваходзіць у дзясятку найлепшых у Беларусі.
Палац той выпадкова згарэў у 2004-м. «Для шклоўцаў гэта была сапраўдная трагедыя, — кажа спадар Грудзіна. — Бо з тым палацам у кожнага звязаныя асабістыя ўспаміны: тут быў Дом культуры, танцы былі, выпускныя, першыя спатканні прызначаліся… Нібы частка жыцця знікла». Цяпер на месцы палаца спортпляцоўка. Непадалёк, пры алеі, што вяла да Дняпра, ад часоў Крывашэіна захавалася белая таполя ў некалькі абхопаў. Яна пазначала месца «паркоўкі» экіпажаў, якія прывозілі гасцей на баль да маршалка.
Крывашэін не толькі баляваў. Ён, напрыклад, збудаваў у Шклове кардонную фабрыку. Цяпер гэта «Спартак», які забяспечвае картонам і абгорткай паўкраіны.
Як пішацца «асігнацыя»?
Іх раман працягваўся некалькі месяцаў, Зорыч зарэкамендаваў сябе як гуляка, выпівоха і карцёжнік, а ўрэшце выклікаў свайго дабрадзея Пацёмкіна на дуэль. Кацярына ўзнагародзіла Зорыча алмазнай табакеркай і Шкловам ды выправіла з Пецярбурга.
Самая гучная гісторыя, якая тут адбылася, звязаная з падробкай грошай. Займаліся гэтым браты Марк і Ганібал Зановічы, знаёмыя брата Зорыча. І справа б выгарала, каб яны не зрабілі граматычную памылку ў слове «асігнацыя»… Маштабы аферы былі такія, што Расійская імперыя ў 1786 перайшла на грошы новага ўзору.
На помніку Зорыча — надпіс: ад удзячных шклаўчанаў. Хоць, напэўна, і «ад удзячных нашчадкаў» можна было напісаць, іх у Шклове хапае: граф трымаў пры сабе цэлы гарэм з балярын.
Геаметрыя Чартарыйскіх
Калі глядзець на Шклоў зверху, дагэтуль заўважаеш геаметрычную правільнасць яго гістарычнага цэнтру.
Толькі вежу давялося аднавіць: яе збіла нямецкая артылерыя ў 1941-м. У будынку ратушы і стылізаваных гандлёвых радоў цяпер гімназія.
Яўрэйская Атлантыда
У Іерусаліме ёсць вуліца Шклоўская. Што гэта значыць — ніхто там не разумее. Як і нам сёння цяжка сабе ўявіць свет яшчэ сямідзесяцігадовай даўніны — гэту вялізную яўрэйскую Атлантыду, без асэнсавання якой немагчыма гаварыць пра беларускую гісторыю.
Самы незвычайны матэрыяльны аб’ект яўрэйскай спадчыны Шклова — бісхаім, чысцец. Гэта такі калідор, па якім на могілкі праносілі памерлага. Лічылася, што яго душа тым часам ачышчаецца ад прыжыццёвых грахоў. «Такое толькі ў Шклове маглі прыдумаць!» — казалі суседзі-зайздроснікі.
Фантастыкай падаюцца гісторыі Зорыча, Крывашэіна, Цэйтліна, калі шпацыруеш летнім надвячоркам узбоч лыжаролернай трасы па беразе Дняпра і сузіраеш краявіды.
Хочацца спадзявацца, што гэтаму гораду, які столькі пацярпеў за тысячу год войнаў, пажараў, перабудоваў, нарэшце пашанцавала.
Каментары