Поле 2002
Як апошнім экспэдыцыйным ранкам прыбіраюцца намёты, на зялёнай лугавіне застаюцца адно жоўтыя прастакутнікі збуцьвелай пад сынтэтычнымі паддонамі травы. Гэтыя плямы нагадваюць засьвечаныя фатаздымкі, на якіх напластаваліся адзін на адзін неспакойныя сны задушлівых ліпенькіх ночаў. Міне год, і гэтыя ананімныя адзнакі нашае прысутнасьці зьнішчыць маладая трава. На месцы маёй этнаграфічнай “хаткі” выпрастаюцца да купальскага сонца крываўнік і сьвятаяньнік, а можа, і кмен. Мне, напэўна, таго ня спраўдзіць: ніколі не вяртаўся на ходжаную дарогу. Бо дарогі як рэкі — не прайсьці адной і той жа два разы. Чарговая этнаграфічная практыка скончаная. Студэнты ўзбуджана гамоняць, пакуюць рэчы. Нехта хацеў застацца яшчэ на тыдзень-другі, нехта сьпяшаецца дапяць гарадзкіх зручнасьцяў санітарна-гігіенічнага ды мас-мэдыйнага кшталту.
Студэнты мае, як трава, — на лета наступнае будуць новыя: ніводзін зь іх двойчы не адбыў са мной экспэдыцыі. Што зробіш — гэткія навучальныя пляны.
Дарога бяжыць, цячэ вада, вяртаюцца дадому студэнты, а я нібы застаўся, не пасьпеў ускочыць у аўтобус і, як прыкуты, замёр ля згаслага вогнішча, што карміла й грэла нас амаль тры тыдні.
За кожным вяртаньнем вяртаюся я менш і менш, бо ўжо даўно ня карціць дзяліцца этнаграфічнай экзотыкай (няма яе, гэтае экзотыкі), баяць фальклёрныя байкі на гарадзкіх лавах, бо за кожным разам усё больш рассыпаеш самога сябе па пыльных дарогах Вушаччыны, Расоншчыны, Полаччыны ці Асьвейшчыны і патроху застаешся ў вачох старэнькіх вясковых бабулек і паміраеш пакрысе разам зь імі. Гэткая плата за “купалкі”, “Цярэшкі” і замовы. Дарма ж нічога не бывае.
Дзесяць гадоў таму, у першай сваёй экспэдыцыі, жудасна пераймаўся й перажываў, што тры дні запар мы не маглі запісаць аніводнай песьні, ані паданьня… Дурныя тады былі. Прыходзілі ў вёску нібы пазыкі спаганяць, а трэба было “ахвяравацца”…
“Ахвяруюцца” сьвятым крыніцам, ідучы да іх на каленях, сьвятым камяням, несучы да іх пачостку ці рушнік, “ахвяруюцца” песьням — зьбітымі ў кроў нагамі, шчырай стомай і непадробнай шчырасьцю.
Сёлета выправіўся ў экспэдыцыю з запушчаным артрозам і трэшчынай тараннай косткі. Малады хірург, які апекаваўся маім лекаваньнем, чамусьці быў перакананы, што “ахвяравацца” я мушу ва ўласнай кватэры, да жніўня трасучы “касьцяной нагой” і палохаючы суседзяў грукатам мыліцаў. Ледзьве вымаліўся, выпрасіўся…
Баба Надзя слова “артроз” ня ведала, бо ўся гэткая дурнота ўвабіраецца і адпрэчваецца замовай ад “зьвіху”. Яна ўрачыста, таямнічым паўшэптам прамаўляла вядомыя толькі ёй словы і ўкручвала вакол маёй нагі суворую нітку, навязваючы на ёй 12 вузельчыкаў. І я верыў у ейную сілу, як любы нармальны ўнук верыць сваёй бабулі… Праз два дні я да самае раніцы ня мог заснуць ад касьцяломнага, няспыннага болю. Здавалася, хвароба, як нечым моцна спалоханая, жыўцом выдзіралася з нагі, разьдзіраючы скуру… Праз чатыры дні я перастаў кульгаць, праз тыдзень спала пухліна… Значыць, шчыра ахвяраваўся. Папраўдзе — значыць, усё.
Студэнты, пазбаўленыя лекцыйнай нудоты, неўзабаве самі інтуітыўна пачалі авалодваць тутэйшай адвечнай этыкай. Бабулькі, што захавалі велічнасьць і прыгажосьць колішніх крывічанак, начное вогнішча, крыніца, возера, якое гойдала паўвыспу з нашымі намётамі, бы човен, маладзік, поўня і ветах, што наперамену пасьвілі зоркі, скідаючы самыя непаслухмяныя долу, — усё гэта стварала тонкі гарманічны суплёт, касьмічныя карункі, сатканыя багамі… Дзе ж ты тут будзеш займацца паскудзтвам?
Мы хадзілі па сваёй зямлі й слухалі свае, але дагэтуль нячутыя песьні з тым, каб уночы не валіцца ў аблудны сон, але сьпяваць, хай сабе “ня строячы”, да хрыпаты і зьнямогі, закідаючы словы ананімных продкаў да самых зораў ці, як мінімум, да Вушачаў. Мы хадзілі па сваёй зямлі… Багата хто па ёй ходзіць. І стары сівенькі бог у зрэбнай кашулі, і непапраўны трыкстэр Лапушэнка, што імкнецца ўдаваць добрага Жытніка, але толькі пляжыць і без таго нішчымныя калгасныя палеткі. Кожны сам абірае, якой сьцягой яму ісьці. Напэўна, мы хадзілі шляхамі багоў, бо багата нам далі гэтыя дарогі. Камусьці даліся сьпевы, камусьці шыкоўная падвойная свастыка, высечаная на камяні звычайных вясковых могілак, ці каменная галава стода, якая пільнавала балцкія курганы-брукаванкі, што нечакана адшукаліся ў самым сэрцы Крыўі. А можа, уся гэтая даўніна, хай сабе і родная, ня мела б аніякае моцы, як не было б побач прыгожых зялёных вачэй дзяўчыны, на якую ты дагэтуль не зьвяртаў увагі і што, не раўнуючы як баба Надзя, счаравала цябе ўвадначасьсе? А можа, і песьні гучалі толькі на тое, каб нітаваць вашыя вусны нябачным для ўсіх пацалункам, які ўжо на сьвітаньні набывае абрысы кранальнай пяшчоты і непадробнай жарсьці. Ці справа ў маленькіх сарамлівых смочках, што ў крохкім цемрыве ліпеньскае начы падобныя на чорныя спалоханыя вочы маладзенькай, яшчэ недасьведчанай чараўніцы?
Каму даражэйшая свастыка на камяні, каму — вочы каханай дзяўчыны. Радзіма для кожнага мае сотні абліччаў, і няма тут месца для звады. Галоўнае — Радзіму маем, і мы тут не чужыя.
Самотны “камандзёрскі” намёт. Халодны й няўтульны. Выбіраюся да вогнішча. Агонь ледзьве бліскае. Нарэшце ўсе паснулі і нават цьвіркуны не парушаць дрымотнага спакою. Запальваю апошнюю цыгарэту:
Ночкаю зорнаю
Поўня гуляецца
З адбіткам уласным
У цёмнай вадзе…
Уладзімер Лобач
