Пасля Лукашэнкі. Ці здадуць незалежнасць Беларусі магчымыя пераемнікі дыктатара?

Палітыку, які прыйдзе да ўлады пасля Лукашэнкі, атрымаць унутраную легітымнасць магчыма толькі шляхам дэлукашызацыі. Бо краіна атручаная лукашэнкаўскім аўтарытарызмам, адбылося перанасычэнне ім, у грамадстве існуе вялікая патрэба ў пераменах, піша на «Радыё Свабода» Валер Карбалевіч.

Заява Зянона Пазняка ў эфіры ўкраінскага 5-га канала пра тое, што любы пераемнік Аляксандра Лукашэнкі здасць Расіі незалежнасць Беларусі, выклікала ў асяроддзі незалежнай грамадскасці бурную дыскусію. Паколькі будучыня нікому не вядомая, абмеркаванне ў пэўным сэнсе мае схаластычны характар. Тым не менш, развагі пра тое, як могуць развівацца падзеі ў сітуацыі, калі, паводле вобразнага выказвання Пазняка, Лукашэнка раптам «паляціць у космас», усё ж маюць сэнс.

У асноўным дыскусія тычыцца абмеркавання паводзін атачэння Лукашэнкі. Народ апрыёры выносіцца за дужкі, бо, маўляў, у цяперашнім стане, калі адбываюцца татальныя рэпрэсіі, грамадства не ў стане быць палітычным суб’ектам. Можа, і так. Але ж мы зыходзім з цяперашняй сітуацыі і не ўлічваем, што сыход Лукашэнкі гэтую сітуацыю моцна памяняе.

Праблема персаналісцкага рэжыму ў тым, што ў ім усё завязана на адну асобу. У гэтым яго сіла, але і слабасць у момант, калі ўладар раптам знікае.

За апошнія гады было некалькі выпадкаў, калі сістэма ўпадала ў ступар, калі здаралася нейкая нечаканая падзея, а Лукашэнка не рэагаваў (смерць Уладзіміра Макея, атака на расійскі самалёт у Мачулішчах, праблемы са здароўем дыктатара 9 мая 2023 года і іншае). Высокія чыноўнікі і дзяржаўныя медыя некалькі дзён маўчалі, не ведаючы, як рэагаваць.

Можна ўявіць, у якім ступары апынецца ўлада, калі знікне Лукашэнка.

Уявім: у момант, калі будзе афіцыйна абвешчана, што ён больш не займае сваёй пасады, нейкая ўмоўная Ніна Багінская выходзіць на плошчу ў Мінску з бел-чырвона-белым сцягам. І можа здарыцца, што яе ніхто чапаць не будзе. Бо ўсе, у тым ліку сілавікі, апынуцца ў разгубленасці: усё няпэўна, ніхто не ведае, як рэагаваць, ніхто не хоча рызыкаваць, браць на сябе адказнасць.

На наступны дзень на плошчу выходзяць ужо 10 смельчакоў з нацыянальнымі сцягамі, і ўсё паўтараецца. Што можа адбыцца далей, не бяруся прагназаваць. Але тут магчымыя самыя розныя сцэнары.

Цяпер што тычыцца атачэння Лукашэнкі. Пазняк кажа: «Калі ён раптам паляціць у космас, то замена будзе яшчэ горшай. Таму што ўся тая публіка, якая ёсць, яна не здольная захоўваць незалежнасць Беларусі. І не разумее, навошта [захоўваць]. Яны здадуць краіну ў вельмі кароткі тэрмін».

Справа ў тым, што ніхто не ведае сапраўднай пазіцыі тых людзей, якія атачаюць Лукашэнку і могуць пасля яго прыйсці да ўлады. Публічна яны не выказваюць ніякіх самастойных поглядаў, якія б не супадалі з тымі, што абвяшчае іх правадыр.

Акрамя таго, варта адзначыць, што цяпер на высокія пасады прыходзяць больш маладыя кадры, у якіх няма настальгіі па СССР, іх сацыялізацыя адбывалася ў незалежнай Беларусі (напрыклад, кіраўніку адміністрацыі Лукашэнкі Дзмітрыю Крутому 43 гады).

Аднак найважнейшым фактарам выступае Расія. Пазняк кажа: «Калі з'явіцца нейкі тыпаж, які, дапусцім, неяк будзе старацца захаваць незалежнасць, то яго хутка скруціць Расія, зойдзе сюды сваімі войскамі, прызначыць свайго генерал-губернатара, і ўсё».

Сяргей Навумчык, які падтрымлівае пазіцыю Пазняка, піша ў фэйсбуку: «Драматызм сітуацыі ў тым, што сёння ў Беларусі немагчымыя ніякія дэмакратычныя перамены, пакуль у Расіі існуе рэжым Пуціна».

Наўрад ці можна сумнявацца, што Масква будзе імкнуцца кантраляваць транзіт улады ў Беларусі. І тут нічога выключаць нельга. Аднак, калі зыходзіць з фатальнай залежнасці лёсу беларускага грамадства ад волі Расіі, то гэта паралізуе дзейнасць дэмакратычнай супольнасці.

У гісторыі, у палітычным жыцці не бывае фатальнай наканаванасці, заўсёды ёсць варыянты, і яны залежаць ад волі людзей.

Найбольш брутальны варыянт — вайсковы захоп Беларусі Расіяй, поўная анексія з прызначэннем свайго генерал-губернатара — выглядае не самым верагодным. Беларусь — незалежная краіна, у гэтым статусе яна прызнаная міжнароднай супольнасцю. Яе сілавы захоп і далучэнне да РФ выкліча міжнародны крызіс. Няхай і не такі, як у сітуацыі з Украінай, але тым не менш. Напрыклад, гэта моцна не спадабаецца Кітаю. Масква не можа ўсяго гэтага не ўлічваць.

На сённяшні дзень Расія згодная з існаваннем незалежнай Беларусі. На тое ёсць цэлы шэраг прычын. Вось жа чамусьці РФ не далучае Абхазію, Паўднёвую Асецію. Дарэчы, цяпер здарыўся канфлікт паміж Расіяй і Абхазіяй. Апошняя значна больш залежная ад РФ, чым Беларусь, яна жыве амаль цалкам за кошт расейскага бюджэту. Тым не менш праявіла самастойнасць, адважылася пярэчыць Маскве.

Наступны момант. У залежных ад вялікай дзяржавы невялікіх краінах фармаванне ўлады адбываецца паводле сваіх правілаў і заканамернасцяў. У іх дзеля захавання палітычнай стабільнасці кіраўніцтва мае патрэбу ў падвойнай легітымнасці. Адна з іх забяспечваецца падтрымкай імперыі (у нашым выпадку Расіі); другая легітымнасць павінна забяспечвацца ў той ці іншай ступені падтрымкай народу і эліты гэтай залежнай краіны. У часы СССР любы кіраўнік сацыялістычнай дзяржавы, акрамя «ярлыка» ад Масквы, імкнуўся заваяваць папулярнасць у свайго народу і кіроўнай наменклатуры. Эдвард Герэк у сацыялістычнай Польшчы набраў крэдытаў на Захадзе, каб падвысіць узровень жыцця палякаў. Янаш Кадар у Венгрыі правёў эканамічныя рэформы, што ліквідавала дэфіцыт харчавання («гуляшны сацыялізм»), меў рэальную папулярнасць сярод насельніцтва. Нават у Румыніі Нікалае Чаўшэску быў спачатку папулярны, бо распальваў румынскі нацыяналізм.

Калі вяртацца да Беларусі, то любы кіраўнік пасля Лукашэнкі, акрамя падтрымкі Масквы, будзе імкнуцца атрымаць і ўнутраную легітымнасць.

Вось Сяргей Навумчык піша: «Для цалкам прызначанага Масквой новага кіраўніка настроі народу не будуць мець значэння, для яго самым важным будзе жаданне таго, хто яго прызначыў. Ва ўсякім разе, у першы час».

Насамрэч, зусім наадварот. Гэта Лукашэнка ў 2020 годзе мог дазволіць сабе ігнараваць волю большасці народу. Бо за чвэрць стагоддзя збудаваў сістэму ўлады пад сябе, стварыў паслухмяны дзяржаўны апарат, сфармаваў лаяльную эліту, на якую змог абаперціся ў крытычны момант.

Усё гэта пераемніку давядзецца ствараць з нуля. Нават Лукашэнку на пачатку прэзідэнцтва спатрэбілася два гады (1994—1996) упартага змагання з Вярхоўным Саветам і Канстытуцыйным судом, каб атрымаць поўную ўладу. Пераемніку таксама патрэбны будзе час для ўмацавання на сваёй пасадзе. І без падтрымкі наменклатуры і народу гэта наўрад ці ўдасца зрабіць. Абапірацца толькі на Маскву — хісткая пазіцыя.

А атрымаць унутраную легітымнасць будзе магчыма толькі шляхам дэлукашызацыі. Бо краіна атручаная лукашэнкаўскім аўтарытарызмам, адбылося перанасычэнне ім, ківач грамадскіх настрояў моцна нахілены ў гэты бок. І, паводле законаў фізікі, павінен адбыцца ягоны рух у процілеглым кірунку. Беларусь саспела для пераменаў, якім перашкаджае адзін чалавек.

Тут можна правесці паралелі з падзеямі ў СССР пасля смерці Сталіна. Усё сталінскае атачэнне інстынктыўна адчувала, што атрымаць легітымнасць, падтрымку грамадства, партыйнага і дзяржаўнага апарату магчыма толькі на шляху дэсталінізацыі. Таму тагачасныя кіраўнікі (Лаўрэнцій Берыя, Георгій Малянкоў, Мікіта Хрушчоў) і рабілі ўсё больш рашучыя крокі ў гэтым кірунку.

Такім чынам, як ні глядзі, сыход Лукашэнкі будзе толькі на карысць Беларусі.

Каментары да артыкула