U 1918 hodzie była abvieščanaja reforma ruskaha pravapisu, jakaja za 20 hadoŭ całkam skasavała litary ', Ѣ, Ѳ dy Ѵ. Vikipiedyja paviedamlaje, što stary pravapis jašče ŭžyvaŭsia na terytoryjach, «jakija kantralavali biełyja ŭrady ŭ Rasii, hetaksama jak i ŭ emihranckich vydańniach». I ŭ mianie jość adno pytańnie, što ŭźnikła paśla šmatlikich špacyraŭ pa Minsku, paśla čytańnia etykietak, nazvaŭ i h.d.: my što, terytoryja, jakuju kantralujuć biełyja ŭrady Rasii? Ci, moža, usia našaja kraina – adno emihranckaje vydańnie?
«Riestoran' «U Ratuši», brend «Znatnyj produkt'», zhuščanaje małako, na jakim hanarysta značycca «Rohačiev'»… ja mahu praciahvać, ale heta biessensoŭna: prosta padydzicie da ladoŭni dy pačytajcie, što i jakoj movaj napisana na śmiatanie, pielmieniach, kiefiry.
Heta nie charčavańnie, heta niejkaje emihranckaje vydańnie. Moj asabisty favaryt – restaracyja Traktir' «Stary Młyn» u Ašmianach. Voś tak prydumać: kab i «traktir», i pry hetym «młyn», a nie «mielnica», moža tolki naš mulcilinhvistyčny čałaviek.
U Litvie ŭ 2011 hodzie byŭ pačaty praces zabarony ŭžyvańnia nielitoŭskaj movy na vuličnych šyldach, što paznačajuć nazvy. Ciapier šyldački na ruskaj ci polskaj – pa-za zakonam, municypalitety ładziać ich demantaž. Uładalniki samaj bujnoj litoŭskaj sietki restaranaŭ ruskaj kuchni «Carskoje sieło» chucieńka zrazumieli, adkul dźmie viecier, i kančatkova prybrali ruskuju movu ź mieniu – ciapier ź pieralikam stravaŭ tut možna aznajomicca tolki pa-anhlijsku i pa-litoŭsku. Šyldu, darečy, jany źmianiać nie abaviazanyja, bo nie źjaŭlajucca hramadskaj ustanovaj.
U Biełarusi tym časam z zachapleńniem hulajucca ŭ dareformiennuju ruskuju arfahrafiju, atrymlivajučy piakučy kajf ad atmaśfiery pravincyjnaści, jakaja takim čynam uładkoŭvajecca navokał.
Čamu jany lapajuć «'» dy «Ѣ» usiudy? Dola prahmatyzmu tut jość, bo, jak śpiavajecca ŭ bieśśmiarotnym chicie,«Chimija, chimija, ty, małaja, ždzi mienia» ź filma «Słučaj z pacanom»:
«U maskaloŭ abyčna mnoha dzienieh,
Dzieniažnyja ludzi, maskali.
On dumaŭ – usiech łašyc u nas raździeniet
Za svaje rasijskija rubli».
Takim čynam, restaratary, harodziačy ŭsie hetyja miłyja sercu manarchista staryja litarčyki, spadziajucca, što da ich pryjdzie bahaty-bahaty ruski naftavik i pakinie za viačeru pałovu biudžetu Minskaj vobłaści.
Što praŭda, maskvičy, prybyŭšy ŭ Minsk, va ŭsie hetyja piakielnyja «riuskija» miescy ź jaciami nie asabliva sujucca, bo patychaje ad ich nievynosnaj druhasnaściu: jany ž, ruskija, jeduć siudy jak u Jeŭropu, pahladzieć na «darohi jak u Šviejcaryi» i pakaštavać fłambe z hrušy na pialostkach chamona! A im sujuć u vočy ŭsio toj ža «Traktir'», ad jakoha jany tak stamilisia ŭ rodnym horadzie Novachapiorsku Varoniežskaj vobłaści.
Tolki ž u ludzi vybilisia! Tolki ŭ Maskvie začapilisia! Tolki voś na padarožža «ŭ našuju bratniuju Šviejcaryju» hrošaj adkłali! A tut – toj ža samy Navachapiorsk Varoniežskaj vobłaści: «TRAKTIR'», kłub «MOSKVA» dy kaviarnia «ČѢChOV'», barani Boža!
Zdarajecca ŭ tym, jak biełaruski ŭładalnik biźniesu trasiecca nad «Ѣ», i naiŭna-emacyjny niuans. Heta takaja nastalhijka pa niezvarotna stračanaj pryhožaj daŭninie. Pa miezaninach, instytutkach, hardemarynach, Kuprynu, łarnietach, viejerach dy profilu lubaj dziaŭčyny na amietystavym intaglio.
I voś hety matyŭ – jon samy cikavy, bo ŭklučaje ŭ siabie ciahu našych ludziej da pryhažości. I mienavita z hetym matyvam treba razabracca adzin raz i nazaŭsiody. Sprava ŭ tym, rodnyja vy maje, što kali nazvu «TRAKTIR'» źmiaščaje na svajoj ustanovie z płastykavym posudam dy źlipłymi pielmieniami dziadzia Vasia z Novachapiorsku Varoniežskaj vobłaści, jon takim čynam nahadvaje naviednikam pra časy, kali Rasija BYŁA IMPIERYJAJ.
Kali heta robić biełaruski restaratar, ustanova jakoha znachodzicca ŭ samym centry, jon nahadvaje ŭsim – u tym liku mnie asabista – pra časy, kali moj rodny kut byŭ PAD IMPIERYJAJ. I ja, naturalna, ničoha pryjemnaha tut nie adčuvaju.
Treba być chvorym na Stakholmski sindrom, kab chadzić u takoje miesca. Što ŭ hetych «'», jak nie tuha i sum pa tych časach, kali tut zapraŭlaŭ hienierał-hubiernatar? Vas hetaja tuha nie pužaje, tavaryš Minharvykankam?
Ale palemikaj tut nie dapamožaš.
Bo, pradbaču, usie maje arhumienty buduć błakavanyja mierkavańniem, što kožny čałaviek maje prava nastalhiravać pa čym zaŭhodna. I što aŭtaru varta pasłuchać vielmi pryhožuju pieśniu «Kak upaicielny ŭ Rasii viečyra» – jon tady ŭsio zrazumieje i supakoicca. I što navat kali jamu i nadalej budzie nie padabacca brend «Znatnyj produkt'», jon moža nabyć jaki-niebudź inšy brend.
Prablemu možna vyrašyć dvuma šlachami.
Pieršy: možna skinucca ŭsim Siecivam i prezientavać dziadźkam, jakija trymajuć brendy z «'», «Ѣ» u nazvach, knižku Uładzimira Arłova pra VKŁ, jaho roskvit i zaniapad (i rolu Rasii ŭ apošnim). Heta trochi pravietryć im hałovy, vydźmie adtul pył i kašu «Suvoraŭskuju».
Druhi šlach bolej efiektyŭny: možna inicyjavać zakanadaŭčuju zabaronu ŭžyvańnia litar «'», «Ѣ» u nazvach hramadskich, zabaŭlalnych i charčavalnych ustanoŭ Biełarusi.
A to što takoje: taraškievicki pravapis zabaranili – a dareformienny ruski pravapis karystaj chto choča. Ci nie dziŭna?
Čas ciapier taki, što ŭsie dobryja idei, što ahučvajucca entuzijastami ŭ publičnaj prastory, imhnienna padchoplivajucca dziaržaŭnymi ŭstanovami i realizujucca tak, byccam ich vynajšli čynoŭniki. U hetym sensie ja nie hordy, mnie ŭsio roŭna, ad imia kaho budzie składzieny i ŭniesieny taki zakonaprajekt.
Prosta vielmi ž zadziaŭbło žyć u krainie na litaru «Ѣ», u horadzie, jaki tak prosta pierabłytać z Novachapiorskam…
Kamientary