Alaksandr Fiaduta: Jaki čałaviek patrebien suvierennaj Respublicy Biełaruś?

Ja ź vialikaj uvahaj pračytaŭ publikacyju Mikałaja Jankojcia, jakuju pieradrukavała «NN» z sajta «Kyky.org».

I voś čamu.

Kaliści niechta Zamiatalin skazaŭ pra mianie, što ja — pravincyjny školny nastaŭnik. Ja hanarusia hetym zvańniem i nie chavaju hetaj staronki svajoj bijahrafii — jak, zrešty, i luboj inšaj staronki. Piać hadoŭ pracy ŭ siaredniaj škole stali škołaj dla mianie samoha. Dobraj škołaj. I byŭ ja, jak śćviardžajuć maje vypuskniki, nie samym drennym nastaŭnikam.

U hetaj jakaści mnie daviałosia niekalki razoŭ udzielničać u abmierkavańni prajektaŭ školnych prahram pa litaratury, jakija prachodzili pa inicyjatyvie Ministerstva adukacyi BSSR, a potym užo Respubliki Biełaruś. Mahu skazać, što palemika išła nie žartoŭnaja: hałoŭny zakazčyk prahramy — dziaržava — nie davała adkazu na pytańnie, navošta ŭ škole vykładać litaraturu. Adkaz na jaho aznačaŭ by adkaz i na inšyja pytańni — kolki hadzin i ŭ jakich kłasach nieabchodnyja, jakich piśmieńnikaŭ i jakija tvory vyvučać i ŭ jakim abjomie. A dziaržava adkazu na jaho nie davała. I nie daje.

Nie daje, bo spačatku treba vyznačycca ŭ pryncypie, jaki čałaviek patrebien suvierennaj Respublicy Biełaruś.

A sapraŭdy — jaki?

Siońnia panuje kancepcyja delehavańnia prava rasparadžacca svaim materyjalnym dabrabytam, svabodaj i navat žyćciom — dziaržavie. Tak by mović, «radzima čuje, radzima viedaje …». Dziaržavie siońnia — na jaje dumku — patrebnyja pasłuchmianyja rabotniki, jakija nie pretendujuć na svabodu vybaru.

Adsiul pastajannaje źnižeńnie roli humanitarnych viedaŭ u adukacyjnym pracesie. Adsiul prynižeńnie humanitarnych viedaŭ u univiersiteckaj i akademičnaj navucy.

Skaračeńnie hadzin, źlićcio kafiedraŭ, fakultetaŭ i akademičnych instytutaŭ — heta ŭsio adtul. Luby aŭtarytarny i ksienafobski režym zakryvaje dźviery litaratury, historyi, fiłasofii, kažučy: heta — lišniaje.

Pravilna: kali patreby čałavieka zvodziacca da čarki i skvarki, Kant i Stendal jamu nie patrebnyja.

Ruskaja litaratura ŭ jakaści samastojnaha pradmieta zastałasia biełaruskaj škole ŭ spadčynu ad škoły savieckaj. Tady heta zdavałasia apraŭdanym i razumnym. Nie było ni padručnikaŭ, ni prahram, ni pierakładaŭ na biełaruskuju movu abaviazkovaha dla kulturnaha čałavieka kompleksu tekstaŭ suśvietnaj kłasiki. Ale prajšło dvaccać ź lišnim hadoŭ. Nad słovami adnaho z deputataŭ Viarchoŭnaha Savieta 12-ha sklikańnia pra toje, što «pasadziŭ studentaŭ — jany pierakładuć!» užo možna nie śmiajacca: vyrasła vialikaja škoła pierakładčykaŭ z asnoŭnych suśvietnych moŭ na biełaruskuju movu.

Tak što tearetyčna suśvietnuju litaraturu možna vykładać nie tolki na ruskaj, ale i na biełaruskaj (pieravažna, pakul jość nie pierakładzienyja teksty) movie.

A sabranaja Michasiom Skobłaj antałohija «Hałasy z-za niebakraju» pakazvaje, što historyju suśvietnaj paezii ŭžo siońnia možna vykładać pa-biełarusku.

Pytańnie abmiežavańnia humanitarnaj padrychtoŭki vialikimi tekstami ruskaj litaratury niemahčyma źvieści da baraćby z kancepcyjaj ahresiŭnaha «ruskaha śvietu»: nie ŭkładvajucca ŭ hetuju kancepcyju ni «Jaŭhien Aniehin», ni «Hieroj našaha času», ni «Vajna i mir», ni «Dama z sabačkam». Ja tamu i vitaju publikacyju Mikałaja Jankojcia, što jon stavić pytańnie nie ab «impierskaj sutnaści ruskaj litaratury» (heta hłupstva — tady i anhlijskaja litaratura, i francuzskaja, i bielhijskaja ź japonskaj pavinny davać spravazdaču za impierskuju sutnaść). Jankojć kaža pra inšaje.

U savieckaj škole panavaŭ mietad idejna-tematyčnaha analizu litaraturnaha tekstu.

«Ciomnaje carstva», «abłomaŭščyna», «lišnija ludzi», «śvincovyja brydoty žyćcia» i «horad žoŭtaha djabła» — štampy, jakija byli vielmi zručnyja dla vychavańnia zmaharoŭ z suśvietnym impieryjalizmam. Była adna prahrama, adny teksty, adna historyja litaratury, budavanaja ŭ adpaviednaści z artykułami Lenina «Pamiaci Hiercena», «Partyjnaja arhanizacyja i partyjnaja litaratura» i «Leŭ Tałstoj jak lusterka ruskaj revalucyi».

Alternatyva nie abmiarkoŭvałasia. I z suśvietnaj litaratury adbirałasia toje, što, u niejkaj miery, usie hetyja štampy i dohmy mahło ilustravać.

Adsiul «Mieščanin u dvaranstvie» i «Habsiek» (što vykryvaŭ buržuaziju), «Pałomnictva Čajłd-Harolda» (pratest suprać sučasnaści) i «Vanina Vanini» (vobraz revalucyjaniera). U siarednich kłasach - «Avadzień» (nu, z hetym usio zrazumieła).

I tolki ŭ piatym kłasie na chvilinu źjaŭlalisia frahmienty z «Adysiei» i «Don-Kichota». I ŭsio! Na Šekśpiry i Hiote kancepcyja davała zboj, ale ich taksama nie mahli abyjści, tamu ich vykładali ŭ kancy navučalnaha hoda, kali i nastaŭnikam, i vučniam było ŭžo nie da takich składanych tekstaŭ.

Tak było ŭ toj čas, kali vučyli mianie i vučyŭsia ja.

Ciapier situacyja, jak ja razumieju, jašče horš, bo kolkaść hadzin na vykładańnie litaratury katastrafična źmienšyłasia.

Sapraŭdy, para pierahledzieć kancepcyju.

Kali my sychodzim ad leninskaj (i stalinskaj) kancepcyi, para adkazać na pytańnie: jakaja meta vykładańnia litaratury ŭ siaredniaj škole?

Mahu prapanavać svoj adkaz.

U pačatkovaj škole my pavinny navučyć dzicia čytać i razumieć pračytanaje na ŭzroŭni fabuły (historyi, raskazanaj ŭ tekście) i ładu.

U siarednich źvionach my pavinny vypracavać u padletka zvyčku čytać i atrymlivać ad pračytanaha zadavalnieńnie.

U starejšych kłasach i kaledžach my pavinny navučyć školnika analizavać pračytanaje (dać instrumientar analizu litaraturnaha tekstu) i rabić ź jaho samastojnyja vysnovy.

Nieabchodnaść pieršaj stadyi litaraturnaj adukacyi zrazumiełaja navat Ministerstvu finansaŭ Respubliki Biełaruś,što pastajanna zmahajecca za ekanomiju biudžetnych hrošaj. Biez hetaj stadyi čałaviek nie zmoža naohuł atrymlivać infarmacyju i vyrazna vykładać svaje dumki. I tut abyjakava, jakija teksty čytaje dzicia. Zrazumieła, što budzie čytać vieršy, lohkija apaviadańni i kazki. I tut znojduć sabie miesca i Źmitrok Biadula ź Michasiom Łyńkovym, i Michaił Pryšvin ź Vitalom Bijanki, i Chans Kryścijan Andersan z Šarlem Piero - hetyja, praŭda, u adaptavanym varyjancie.

Druhaja stadyja — vychavańnie čałavieka, jaki ŭmieje zajmacca samavychavańniem i samaadukacyjaj. Padletak pavinien zrazumieć, što čytać - heta ŭ kajf, heta ŭ zadavalnieńnie. I tut hierojem uroka pavinien stać litaraturny siužet.

Nie treba prymušać niaščasnaje dzicia zubryć «Skaži-ka, diadia, vied́ nie darom» nie z-za nibyta impierskich pohladaŭ Lermantava. A prosta tamu, što jamu heta nie cikava. Jon u hetym źvianie škoły pavinien prajści šlach ad kazki praz detektyŭ i fantastyku da siužetnaj psichałahičnaj prozy. I chaj navat kazka budzie napisana niemcam Hofmanam, detektyŭ - anhličaninam Čestertanam, fantastyka - francuzam Ekziupiery, a psichałahičnuju prozu pradstavić sientymientalnaja apovieść Trajepolskaha «Bieły Bim Čornaje vucha» — aby nie «Mumu», jakaja ŭžo hod vosiemdziesiat nijakich emocyj, akramia nianaviści, navat u mianie nie ŭzbudžaje.

A voś u starejšych kłasach junakoŭ i dziaŭčat treba vučyć analizu. Mienavita tut patrebnyja vysokija ŭzory suśvietnaj litaratury.

Im treba rastłumačyć, jak ustrojeny trahiedyja i kamiedyja, što takoje - raman, čamu isnujuć «viečnyja vobrazy». Voś tut kožny školny nastaŭnik pavinien atrymać mahčymaść vybrać ź niekatoraha liku suśvietnych aŭtaraŭ. Paviercie, «Vajnu i mir» i «Złačynstva i pakarańnie» usio roŭna dobry nastaŭnik u prahramie pakinie — pobač z Šekśpiram i Šyleram, Stendalem i Siankievičam. Hetyja teksty dajuć cudoŭny materyjał dla surjoznych razvažańniaŭ chłopcaŭ, što daroślejuć. Hałoŭnaje - nie prymušać ich zavučvać tyja štampy, jakija zafiksavanyja ŭ starych savieckich padručnikach.

Ciapier prablema jašče i ŭ inšym. U kolkaści hadzin na humanitarnuju padrychtoŭku. Ich značna mienš. Adsiul pamianšajecca i abjom vykładańnia litaratury. Heta vielmi drenna. Tamu što dziaržavie ŭ jaje ciapierašnim ideałahičnym vyhladzie čytačy «Złačynstva i pakarańnia» i «Chadžy-Murata» hetak ža niebiaśpiečnyja, jak čytačy «Dziadoŭ» i «Kałasoŭ pad siarpom tvaim». I čytačy «Čyrvonaha i čornaha», «451 hradusa pa Farenhiejcie» i «Don-Kichota» ŭsprymajucca im jak vorahi, ź jakimi treba zmahacca. U hetym - prablema.

Ale ž tolki čytačy razumiejuć, što jany abaraniajuć nie terytoryju, u centry jakoj staić chaładzilnik z praduktami, a - Radzimu i lubimych ludziej. Tolki jany zdolnyja vytryvać hoład - dziela budučyni.

Alaksandr Fiaduta, kandydat fiłałahičnych navuk, puškinist

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0