Žurnalist hazety Rzeczpospolita Rusłan Šošyn pahavaryŭ s nobeleŭskaj laŭreatkaj Śviatłanaj Aleksijevič pra jaje rezanansnyja vykazvańni padčas sustrečy z čytačami ŭ Bruklinie, jakija vyklikali rezkuju reakcyju polskaha MZS.
Rzeczpospolita: Padčas sustrečy z čytačami ŭ biblijatecy ŭ Bruklinie, jakaja adbyłasia 12 červienia, vy skazali: «Palaki najhorš za ŭsich stavilisia da habrejaŭ». Na padstavie jakich histaryčnych krynicaŭ vy dajšli da takoj vysnovy?
Śviatłana Aleksijevič: Šmat hadoŭ tamu byli apublikavanyja daśledavańni Jana Hraboŭskaha z Ataŭskaha ŭniversytetu «Palavańnie na habrejaŭ», a taksama try knihi Jana Tomaša Hrosa «Susiedzi», «Strach» i «Załatoje žnivo». Rasiejski piśmieńnik i publicyst Maćviej Hiejzier raskazaŭ pra raźniu habrejskaha nasielnictva ŭ miastečku Ružany ŭ ciapierašniaj Bieraściejskaj vobłaści. Jon karystaŭsia ŭspaminami izrailskaha premjera Icchaka Šamira. 5 traŭnia 2000 hodu sama Rzeczpospolita pisała pra toje, jak zabivali habrejaŭ u Radziviłavie, Vansošy i Viźnie. U knizie Hrosa «Susiedzi» najstrašniejšaje — apisańnie pahromu ŭ Jadvabnie 10 červienia 1941 hodu. Tady žyŭcom spalena 340 habrejaŭ — žančyn, starych i dziaciej. Čarhovaje žorstkaje złačynstva adbyłosia ŭžo paśla vajny, kali 4 červienia 1946 hodu ŭ Kielcach byli zabityja dziasiatki habrejaŭ. Paśla hetaj raźni balšynia habrejaŭ, jakim udałosia vyžyć, vyjechali z Polščy.
Rzeczpospolita: Padčas sustrečy vy padkreślivali: «Ksiandzy naŭprost na słužbach kazali: zabi habreja». CI nie mahli b vy padać kankretnyja prykłady? Jakija ksiandzy i dzie tak kazali?
Aleksijevič: Hros zhadvaje 128 miascovaściaŭ, u jakich palaki samastojna abo ŭ supracoŭnictvie z fašystami ŭčynili habrejskija pahromy. U Ščučynie na čale pahromu byŭ dyrektar škoły, u Rajhradzie — nastaŭnik. Hros apytaŭ sotni śviedkaŭ i padaŭ nieasprečnyja dovady, što adkaznaść za heta niasuć nia tolki fašysckija karniki, ale i palaki, jakim za heta płacili harełkaj, chlebam i cukram. Hros davodzić, što ksiandzy nie strymvali kryvavych napadaŭ. Kali ja pisała svaje knihi, ja šmat jeździła pa Biełarusi. Ja čuła tyja samyja historyi ad žycharoŭ zachodniaj Biełarusi. Nichto nia stavić pad pytańnie viny fašystaŭ, ale, na žal, jany mieli šmat dobraachvotnych pamočnikaŭ siarod miascovych žycharoŭ.
Rzeczpospolita: Jakim čynam možna zamierać «najhoršaje z usich narodaŭ staŭleńnie da habrejaŭ»? Jak vy jaho mierajecie?
Aleksijevič: Tut reč nia ŭ tym, što maje na sumleńni bolš, a chto mienš. Pytańnie ŭ inšym: kali my pačniem ščyra havaryć pra svaju minułaść — rasiejcy, biełarusy i palaki. Ja chacieła b pracytavać słovy vialikaha palaka, hieroja ruchu supracivu, Jana Novaka-Jeziaranskaha, žaŭniera Armii Krajovaj, vydatnaha kurjera pamiž polskim padpollem i emihracyjnym uradam. Jon skazaŭ: «Biassprečny toj fakt, što starych i dziaciej, mužčyn i žančyn u Jadvabnie z žudasnaj žorstkaściu zabivali palaki. Kali my čakajem ad inšych pryznańnia ŭ złačynstvach suprać Polščy i palakaŭ, my musim asabista pryznacca ŭ źle, učynienym blizkim. Kali my damahajemsia ad Rasiei pryznańnia ŭ Katynskim złačynstvie, abviaščeńnia proźviščaŭ adkaznych i publikacyi abstavinaŭ zabojstva biezabaronnych polskich vajennapałonnych u Katynskim lesie i ŭ inšych miescach, to my nie pavinny mieć pretenzijaŭ da aŭtara knihi «Susiedzi» za toje, što praz 60 hadoŭ jon vyjaviŭ i paćvierdziŭ dakumentalna masavaje zabojstva, učynienaje palakami ŭ Jadvabnie, pra jakoje nam chaciełasia b nia viedać i nia pamiatać».
Rzeczpospolita: Havoračy pra toje, jak palaki stavilisia da habrejaŭ, vy spasyłalisia na znajomaha žurnalista z Polščy. Pra kaho vy kankretna kazali?
Aleksijevič: Proźvišča hetaha sumlennaha žurnalista nia maje značeńnia. Prablema palahaje ŭ tym, što vaša hramadztva maje nieadnaznačnaje staŭleńnie da knih, jakija raskazvajuć praŭdu pra zhadanyja vyšej fakty. Jak vy, palaki, hetak i my jašče jak śled nie abhavaryli balučyja momanty svajoj historyi. U nas taksama nielha havaryć pra lahiery, pra vajnu. Zabyćcio nam pomścić.
Rzeczpospolita: Historyi, pradstaŭlenyja ŭ vašych knihach, havorać šmatlikimi hałasami. Čamu vy tut aŭtarytarna śćvierdzili, što «palaki najhorš za ŭsich stavilisia da habrejaŭ», i pry hetym nie ŭspomnili pra tysiačy Praviednikaŭ śvietu? Vy taksama ni słova nie skazali pra toje, što niemcy asudžali na śmiarotnaje pakarańnie tych palakaŭ, jakija ratavali habrejaŭ.
Aleksijevič: Hetyja słovy byli vyrvanyja z kantekstu, ja adkazvała na kankretnyja pytańni, jakija zadavalisia z zali: u pieraśledzie jaŭrejaŭ padčas vajny ŭdzielničali litoŭcy, ukraincy, palaki. Ja adkazvała, što čuła pra takija fakty, kali jeździła pa Biełarusi. Kali b u mianie spytalisia pra Praviednikaŭ, ja b skazała, što sotni ludziej va ŭsich hetych krainach ryzykavali žyćciom, ratujučy habrejaŭ. A najvažniejšaje toje, što nichto nie zdymaje viny ź niemcaŭ, jany taksama hetamu nie piarečać. Ale ŭ adroźnieńnie ad nas, jany nie bajacca havaryć pra heta i robiać heta ŭžo dziasiatki hadoŭ.
Rzeczpospolita: Ale hety skaz — «Palaki najhorš za ŭsich stavilisia da habrejaŭ» — nie pakidaje sumnievaŭ. Ź jaho biassprečna vynikaje, što stavilisia da habrejaŭ horš, čym niemcy. Ci vy ličycie, što palaki adkaznyja za Hałakost?
Aleksijevič: Ja zaŭsiody starajusia pisać praŭdu. Hety šlach ja vybrała daŭno.
Rzeczpospolita: U Ńju-Jorku z vašych vusnaŭ taksama prahučała śćvierdžańnie, što «ŭsie karniki ŭ Biełarusi pachodzili z Ukrainy». U hetkim razie što b vy mahli skazać pra biełarusa Franciška Kušala, jaki byŭ štandartenfiureram SS, i pra Biełaruskuju Krajovuju Abaronu, jakaja supracoŭničała ź niemcami?
Aleksijevič: Ja nie historyk. I hetak mahu adkazać na vaša pytańnie. Heta była vialikaja vajna i ŭsioj praŭdy pra jaje my ŭsio jašče nia viedajem. Niekali staraja sialanka ź biełaruskaj vioski skazała mnie: «Heta była taksama hramadzianskaja vajna. Ludzi viartalisia ź Sibiry, ź lahieroŭ i pomścili tym, chto ich tudy vysłaŭ».
