Ad Niksana da Buša. Jak biełarus sustrakaŭsia z čatyrma prezidentami ZŠA i pryvioz adnaho ź ich u Minsk
Siońnia, 30 maja, spaŭniajecca 90 hadoŭ znakamitamu dziejaču biełaruskaj dyjaspary Vitaŭtu Kipielu. U intervju aŭtaru TUT.BY jubilar raskazaŭ pra svaje sustrečy z čatyrma amierykanskimi prezidentami, patłumačyŭ, jak polskaja dyjaspara «prakaciła» na vybarach prezidenta Forda, a taksama pryznaŭsia, jak arhanizavaŭ u Minsk vizit Niksana.
Vitaŭt Kipiel naradziŭsia 30 maja 1927 hoda ŭ Minsku. Z 1930 hoda razam z baćkam, jaki byŭ represavany, znachodziŭsia ŭ vysyłcy ŭ Rasii. U 1942 hodzie viarnuŭsia ź siamjoj u Minsk, u 1944 hodzie emihravaŭ na Zachad. U 1953 hodzie skončyŭ Luvienski ŭniviersitet (Bielhija), u 1955 hodzie atrymaŭ stupień doktara hieałahičnych navuk. U tym ža hodzie pierajechaŭ u ZŠA. Pracavaŭ u Ńju-Jorkskaj publičnaj biblijatecy. Adzin z najbolš viadomych i aŭtarytetnych pradstaŭnikoŭ biełaruskaj emihracyi. Kiraŭnik Biełaruskaha instytuta navuki i mastactva (Ńju-Jork). Aŭtar manahrafii «Biełarusy ŭ ZŠA» (1993, druhoje, pašyranaje vydańnie — 2017), miemuaraŭ «Žyć i dzieić» (2015), a taksama šerahu artykułaŭ.
Sustrečy Vitaŭta Kipiela z amierykanskimi prezidentami možna patłumačyć nie tolki jaho cikavaściu da palityki. Heta była mahčymaść paŭpłyvać na palityku ZŠA ŭ dačynieńni da Biełarusi, a taksama źviarnuć uvahu na biełaruskuju dyjasparu. «Adna ź dzialanak, dzie amierykanskija vybarčyja mazhi šukajuć sabie padtrymku, — heta nacyjanalnyja arhanizacyi, bo da ich naležać niekalki miljonaŭ ludziej, — pisaŭ Kipiel u miemuarach. — Kali vy [budziecie] havaryć ź imi adnoj movaj i im prahrama partyi padajecca prymalnaj, to ŭ peŭnych miescach nacyjalnyja arhanizacyi mohuć pryvieści da pieramohi. (…). Tamu pierad nacyjanalnymi arhanizacyjami zaŭsiody robiacca revieransy — kandydaty iduć da ich, ahitujuć, pryvodziać patrebnyja arhumienty».
Nie dziŭna, što pačynajučy z 1970-ch Kipiel bahata kantaktavaŭ z kanhresmenami, supracoŭnikami administracyi i palitykami roznych uzroŭniaŭ. Cikava, što kurs Respublikanskaj partyi padabaŭsia biełarusu tolki ŭ adnym aśpiekcie — u źniešniaj palitycy. «Respublikanskaja płatforma praduhledžvała ćviorduju antykamunistyčnuju palityku, padtrymku «Radyjo Svaboda», budučaje samavyznačeńnie i dziaržaŭnaść respublik SSSR», — pisaŭ Kipiel. A va ŭnutranaj palitycy jamu bolš padabaŭsia kurs demakrataŭ. Ale, jak pisaŭ adzin ź lidaraŭ dyjaspary, «źniešniaja [palityka] pieravažała, i ja dałučyŭsia da respublikancaŭ».
«Biełarusy za Niksana»
Ryčard Niksan, Reuters.com
Pieršym surazmoŭcam Kipiela ź liku prezidentaŭ ZŠA byŭ Ryčard Niksan, jaki kiravaŭ krainaj u 1969−1974 hadach.
«My pracavali, kab Niksan vyjhraŭ vybary ŭ 1972 hodzie. Ja byŭ uciahnuty ŭ hetuju kampaniju z adnaho prahmatyčnaha mierkavańnia, — raskazvaje Kipiel.
— Partyja vydavała tady admysłovyja žetony, jakija raspaŭsiudžvalisia pa ŭsioj Amierycy, prykładam, «Palaki za Niksana», «Charvaty za Niksana» i h. d. Značyć, možna było zrabić i «Biełarusy za Niksana»! I ja tady zrazumieŭ, kali my praz Respublikanskuju partyju vydadzim dziasiatki tysiač takich žetonaŭ, heta budzie vialikaja prapahanda biełarusaŭ, biełaruskaj nacyi. My małaviadomyja ŭ Amierycy — heta realnaść. I ja taho dasiahnuŭ, byli vydadzienyja žetony «Biełarusy za Niksana» (paźniej byli i inšyja za inšych prezidentaŭ), i aktyŭna zapracavali biełaruskija respublikanskija kłuby. A tady ŭžo była taja sustreča ź Niksanam aficyjnaja». Havorka pra sustreču na Kalady 1972 hoda, kali prezidenta paznajomili z kiraŭnikami vybarčych kłubaŭ, jakija pradstaŭlali nacyjanalnyja hrupy.
Jak viadoma, Niksan staŭ pieršym prezidentam ZŠA, jaki naviedaŭ Minsk.
1 lipienia 1974 hoda jon razam z žonkaj uskłaŭ kvietki la manumienta na płoščy Pieramohi, a potym naviedaŭ miemaryjalny kompleks «Chatyń».
Saviecki pierakładčyk Viktar Suchodraŭ zhadvaŭ u miemuarach pra naviedvańnie Chatyni:
«Na fonie hustoha lesu, na zialonym łužku ŭstalavali vialiki piśmovy stoł z kresłam, kab Niksan moh zapisać svaje ŭražańni ŭ Knizie hanarovych naviedvalnikaŭ. Prezident sieŭ i schiliŭsia nad raskładzienaj knižkaj. Vakoł jaho adrazu ž zamitusilisia žurnalisty. Pobač sa mnoj stajaŭ adzin z pamočnikaŭ Niksana. Z naŭmysnym žacham jon prašaptaŭ mnie:
— Boža moj! Ja ŭjaŭlaju sabie, jak padpišuć hetyja fotazdymki našy žurnalisty: «Niksana vyhnali ź Biełaha doma!».
Karcina sapraŭdy była niezvyčajnaja: pasiarod zialonaha łužka, za piśmovym stałom, samotna siadzić čałaviek i niešta piša».
«Imia Francyska Skaryny i Volhi Korbut viadomyja kožnamu ŭ cełym śviecie»
Sustreča z Volhaj Korbut. Źleva naprava: Volha Korbut, Zora i Vitaŭt Kipieli, Dančyk. 1988 h. Fota: zbsb.org
Ale mała chto viedaje, što Niksan trapiŭ u Minsk ź lohkaj ruki Vitaŭta Kipiela. U miemuarach biełarus pisaŭ, što na adnoj z sustreč u Biełym domie niechta raskazaŭ jamu, što Niksan źbirajecca ŭ Maskvu. «Ja jakraz havaru z kanhresmienam Edvardam Dervinskim i kažu jamu: dobra było b, kab Niksan zajechaŭ i ŭ Miensk, kali jon užo budzie ŭ Maskvie. Na pryniaćci byŭ vykanaŭčy dyrektar pa pracy z nacyjanalnymi kłubami, i jon mnie kaža: pahavary z takim i takim kanhresmienam. Ja pahavaryŭ, a kanhresmien i kaža: treba heta pieradać Niksanu. Niechta z funkcyjanieraŭ uvioŭ heta jamu ŭ vušy. Byŭ tam jašče i Kisindžer (tady daradca pa nacyjanalnaj biaśpiecy ZŠA, paźniej — dziaržsakratar ZŠA). Nu i raźvitalisia my na tym, što Niksan heta pačuŭ […] Urešcie Niksan zajechaŭ u Biełaruś, a rešta, jak kažuć amierykancy, — historyja!»
Moža, hetaja historyja — usiaho lehienda? Ale isnuje dakumientalnaje paćvierdžańnie hetaj historyi - dva listy, jakija zachoŭvajucca ŭ archivach Biełaruskaha instytuta navuki i mastactvaŭ (Ńju-Jork). 22 červienia 1974 hoda Kipiel pisaŭ kanhresmienu Edvardu Dervinskamu.
«Darahi Kanhresmien!
Jak Vy, mahčyma, pamiatajecie, padčas pryniaćcia Heritage Leaders 19 lutaha 1974 h. ja vykazaŭ dumku, što dla zamiežnaj palityki Złučanych Štataŭ moža być vielmi karysnym załučeńnie Biełarusi ŭ raskład vizitu prezidenta Niksana ŭ Saviecki Sajuz.
Vy skazali, što Vaš pohlad anałahičny majmu i što Vy abmiarkujecie hetuju spravu na najvyšejšym uzroŭni.
Ja bačyŭ apošnim časam paviedamleńni ŭ ŚMI, što jość vialikaja dola vierahodnaści naviedvańnia prezidentam Niksanam Minska, Biełaruś».
Kipiel vykazaŭ mierkavańnie, što Niksan vystupić z pramovaj. Tamu źmiaściŭ u liście niekatoryja idei, jakija było b vielmi kaštoŭna pačuć «dla amierykancaŭ i dla biełaruskaha naroda». Siarod ich — udzieł biełarusaŭ u raźvićci sučasnaj Amieryki. Pa acenkach Kipiela, na pačatak 1970-ch u ZŠA žyli kala 600 tysiač našych suajčyńnikaŭ. «Prykładna kožnaja šostaja siamja ŭ Biełarusi maje svajakoŭ u ZŠA», — pisaŭ kanhresmienu biełarus.
«Biełaruskaje kulturnaje žyćcio maje bliskučaje minułaje i sučasnaść. Imia słynnaha doktara Francyska Skaryny z XVI st. i maleńkaj biełaruskaj dziaŭčynki Volhi Korbut z 1970-ch viadomyja kožnamu ŭ cełym śviecie. Biełarusy svabodalubivy narod: u svajoj historyi i ŭ zusim niadaŭnija časy jany zmahalisia za svabodu Biełarusi i jaje palityčnuju niezaležnaść», — dadaŭ Kipiel.
Na žal, TUT.BY nieviadoma, kab Niksan ahučyŭ hetyja tezisy ŭ Minsku. Ale hałoŭnaje, što vizit adbyŭsia. Cikava, što žart pra prezidenta ZŠA, jakoha «vyhnali ź Biełaha doma», akazaŭsia praročym. Praź miesiac paśla viartańnia ź Minska Niksan pad pahrozaj impičmientu dobraachvotna spyniŭ svaje paŭnamoctvy. Jon byŭ pieršym i pakul adzinym prezidentam ZŠA, jaki syšoŭ u adstaŭku raniej, čym skončyŭsia jaho termin.
Jak palaki «patapili» Forda
Džerald Ford i Leanid Brežnieŭ. Fota: Vikipiedyja
Nastupnym prezidentam ZŠA staŭ Džerald Ford (1974−1977), jaki dahetul zajmaŭ pasadu vice-prezidenta. Cikava, što jon byŭ adzinym u historyi ZŠA, chto nie byŭ abrany na hetyja dźvie pasady. Papiaredni vice-prezident dobraachvotna syšoŭ u adstaŭku z-za chabaraŭ. Na jaho miesca byŭ pryznačany Ford, jaki praź miesiac staŭ prezidentam (Niksana abvinavacili ŭ prasłuchoŭvańni kankurentaŭ).
Jak raskazaŭ Vitaŭt Kipiel, «z prezidentam Fordam, ja b skazaŭ, kantakt byŭ vielmi stały.
Ford byŭ vyznačany i zaćvierdžany kanhresam i išoŭ na ŭłasnyja vybary ŭ 1976 hodzie. Jaho dziejnaść vybarčaja była bolš intensiŭnaja. Tamu i kantakty našy ź im byli aktyŭnyja. Ja ź im dziasiatak razoŭ sustrakaŭsia. Jakraz prezident Ford byŭ dobra aznajomleny z nacyjanalnymi pytańniami, bo jon byŭ ź Mičyhana, a tam nacyjanalnaści vielmi dziejnyja. Jon vysłuchoŭvaŭ nas, prysłuchoŭvaŭsia. Adnojčy ja jamu zaŭvažyŭ, što vialikaja pamyłka amierykanskich daśledčykaŭ, što jany pišuć, nibyta ŭ ZŠA na pačatku XX st. pryjazdžali «ruskija masy». Ja kažu, hetyja ruskija masy treba raździalić na dziasiatki nacyjanalnaściej: jaŭrei, hruziny, ukraincy, kałmyki, biełarusy. Dyk prezident Ford ździviŭsia i pierapytaŭ: što ty havoryš, niaŭžo heta ŭsio pamyłka? Ja kažu: tak, heta ŭsio pamyłka».
Urešcie Ford praihraŭ svaju prezidenckuju kampaniju. Svoj upłyŭ akazaŭ surjozny ekanamičny kryzis, a taksama rašeńnie pamiłavać Niksana. Ale, na dumku Kipiela, svaju rolu adyhrali i taktyčnyja pamyłki Forda ŭ dačynieńni da Ŭschodniaj Jeŭropy i sacyjalistyčnaha błoku. «U vybarnaj kampanii treba vielmi aściarožna havaryć i pradumvać słovy, — kaža adzin ź lidaraŭ biełaruskaj dyjaspary. — A jon u dačynieńni da sacyjalistyčnaj
Polščy byŭ vykazaŭsia, nibyta jana svabodnaja. A jana ž była pad Savieckim Sajuzam. I heta ŭzburyła polskuju hramadu ŭ ZŠA, jakaja vialikaja. Miljonnaja. A razam ź joj i pradstaŭniki inšych paniavolenych narodaŭ pačali dumać: aha, jon nie razumieje situacyi. Voś jamu hałasoŭ i nie chapiła, kab vybary vyihrać. I hałasy hetyja ad jaho adyšli jakraz za košt etničnych hrup, jakija za jaho admovilisia hałasavać».
U vyniku pradstaŭnik demakrataŭ Džymi Karter atrymaŭ 297 hałasoŭ vybarščykaŭ (tady jak Ford — 240) i staŭ nastupnym prezidentam ZŠA.
«Buš advioŭ mianie ŭ bok, kab raspytać pra biełarusaŭ, ź jakimi jon mieŭ dačynieńni ŭ AAN»
Džymi Karter. Fota: Reuters
Z Džymi Karteram (1977−1981) Vitaŭt Kipiel sustrakaŭsia niekalki razoŭ. Pavodle jaho słoŭ, «hałoŭnaje spatkańnie było, kali papa rymski ŭ ZŠA pryjazdžaŭ. Prezident Karter tady zrabiŭ takuju sustreču pradstaŭnikoŭ nacyjanalnaściej z papam».
Z nastupnym prezidentam ZŠA, respublikancam Ronaldam Rejhanam (1981−1989) Kipiel nie sustrakaŭsia. Ale razmaŭlała Viera Ramuk ź biełarusaŭ Čykaha. «Jana jamu padała miemarandum biełaruski, što Amieryka musić pierahledzieć dačynieńni z savieckimi respublikami i ŭstanavić dypłamatyčnyja dačynieńni z BSSR, — raskazvaje Kipiel. — U Amierycy była dyskusija pačynajučy ad 1950-ch hadoŭ na hety kont: pakolki Ukraina i Biełaruś byli ŭ AAN, to čamu niama amierykanskich ambasadaŭ u stalicach hetych krain? I amierykanskaja biełaruskaja emihracyja padtrymlivała ideju ŭstalavańnia dypłamatyčnych adnosin. My pisali miemarandumy ŭ Dziarždepartamient i ŭ roznyja inšyja ustanovy. I ŭ spadaryni Ramuk jakraz była nahoda sustrecca z prezidentam Rejhanam i hetaki miemarandum padać».
Jak viadoma, takija sproby skončylisia biezvynikova. Ale namahańni biełarusaŭ nie prapali. Rejhan staŭ pieršym amierykanskim prezidentam, jaki pavinšavaŭ biełarusaŭ z Dniom Voli (25 sakavika).
Paźniej ZŠA stali druhoj u śviecie krainaj (paśla Ukrainy), jakaja ŭžo 28 śniežnia 1991 hoda ŭstalavała dypłamatyčnyja adnosiny ź niezaležnaj Biełaruśsiu.
Džordž Buš-starejšy, Džordž Buš-małodšy i Džeb Buš. Fota: Reuters
Čaćviortym prezidentam ZŠA, ź jakim sustrakaŭsia Vitaŭt Kipiel, byŭ Džordž Buš-starejšy (1989−1993). Znajomstva adbyłosia jašče ŭ 1972 hodzie, kali pradstaŭniki nacyjanalnych kłubaŭ sustrakalisia ź Niksanam. «Buša tady jašče mała chto viedaŭ, jon byŭ tady pradstaŭnikom u AAN, — raskazvaje Kipiel. — Stajaŭ za nami, pačuŭ, što my biełarusy, i advioŭ mianie ŭ bok, kab raspytać pra biełarusaŭ, ź jakimi jon mieŭ dačynieńni ŭ AAN, pra što ź imi možna havaryć. Hadziny paŭtary my tady razmaŭlali. Paźniej jon dziakavaŭ mnie za heta, jak užo nie byŭ u AAN. I kali jon prezidentam staŭ, my sustrakalisia, havaryli ab roli nacyjanalnych hrup. Taksama ź im sustrakalisia staršynia Rady BNR doktar Jazep Sažyč i, zdajecca, inšyja biełarusy Amieryki taksama».
Z nastupnym prezidentam ZŠA, Biłam Klintanam (1993−2001), Kipiel užo nie sustrakaŭsia. Zrešty, ź im hutaryła jaho dačka Alesia Kipiel (ciapier jana źjaŭlajecca supracoŭnicaj Ministerstva ŭnutranych spraŭ ZŠA), a taksama šerah inšych biełarusaŭ (ad Stanisłava Šuškieviča da Zianona Paźniaka).
«A chto z tych prezidentaŭ, ź jakimi Vy sustrakalisia, byŭ Vam najbolš simpatyčny?» — spytała aŭtar TUT.BY u Vitaŭta Kipiela.
Jury Chadyka, Zora Kipiel, Vasil Bykaŭ, Vitaŭt Kipiel, Dźmitry Buhajoŭ, Adam Maldzis, Uładzimir Konan. Isłač, 1995 h. Fota: zbsb.org
«Napeŭna, z prezidentam Fordam ja čuŭsia chaj nie jak roŭny z roŭnym, ale bližej, čym ź inšymi, i najbolš dziejna, — adkazaŭ naš surazmoŭca. — I ja razumieju čamu. Jon nadta chacieŭ vyjhrać vybary i tamu da kožnaha čałavieka, jaki dajšoŭ užo da ŭzroŭniu prezidenta, jon hłybiej prysłuchoŭvaŭsia. Mnie asabista jon byŭ blizki».
«Naohuł amierykanskija prezidenty byli dastupnyja amierykanskim biełarusam, i mnie pryjemna, što tradycyja hetaja praciahvajecca, — dadaŭ Kipiel.
— Zhadžusia, najčaściej heta mienavita mahčymaść sfatahrafavacca. Ale ŭsio ž za paru chvilin hutarki z prezidentam vy možacie toje-sioje skazać, prykładam, što ja biełarus i my, biełarusy Amieryki, chočam toje i toje, my chočam niezaležnaść dla Biełarusi. I prezidenty słuchali heta, i niešta ŭ ich ad hetaha zastajecca. Hetaja źjava — vielmi stanoŭčaja i dla nas, i dla amierykanskaj biurakratyi, jakaja takim čynam daviedvajecca pra Biełaruś».
Kamientary