U apošnija hady, kali padarožžy pa Jeŭropie stali bolš dastupnymi dla biełarusaŭ, našy hramadzianie redka padarožničajuć pa Rasii. A kali i robiać heta, to amal nie vyjazdžajuć dalej za Maskvu i Pieciarburh. Zaraz praściej i zručniej zrabić vizu i źjeździć u Vilniu ci Varšavu, čym pieraadolvać tysiačy kiłamietraŭ, kab pabačyć Saransk ci Ižeŭsk.
Miž inšym, Rasija — vialikaja kraina, i ŭ joj adbyvajucca cikavyja pracesy. Asabliva heta tyčycca nacyjanalnych respublik, dzie ruskija nie źjaŭlajucca karennym nasielnictvam. Dla bolšaści takich subjektaŭ Rasii charakterny imklivaja rusifikacyja i strata nacyjanalnaj identyčnaści. U hetych respublikach karennaje nasielnictva stała nacyjanalnaj mienšaściu, a nacyjanalnyja movy znachodziacca pad pahrozaj źniknieńnia.
Ale jość i vyklučeńni. U kaŭkazskich respublikach nacyjanalnyja movy pačuvajucca dobra. Heta tłumačycca ŭ pieršuju čarhu vysokaj naradžalnaściu siarod kaŭkazskich narodaŭ, a taksama masavym sychodam ruskaha nasielnictva z hetych ziamiel u 1990-ja. Adnosna dobra z nacyjanalnaj movaj i ŭ Tatarstanie. Tatary — druhi pa kolkaści narod u Rasii z doŭhimi tradycyjami i vysokimi ambicyjami, a Tatarstan — adzin z samych bahatych i raźvitych rehijonaŭ krainy.
Jość jašče adna respublika ŭ Rasii, jakaja mužna i stojka supraćstaić rusifikacyi, — Čuvašyja. Jana nie takaja bahataja, jak Tatarstan. U pieravažna pravasłaŭnaj Čuvašyi niama takoj vysokaj naradžalnaści, jak u musulmanskich respublikach Paŭnočnaha Kaŭkaza. Tym nie mienš, u hetaj maleńkaj respublicy z nasielnictvam 1,23 miljona čałaviek dziaržaŭnyja radyjo i telebačańnie viaščajuć pieravažna na čuvašskaj movie, kiraŭnik respubliki ŭ hutarcy z hramadzianami vykarystoŭvaje rodnuju movu, a na čuvašskuju pradublavana šmat kinastužak, i filmy z čuvašskim pierakładam pakazvaje miascovaje telebačańnie. Navat u savieckija časy štohadovyja nakłady čuvašskaj litaratury byli supastaŭnyja z nakładami biełaruskaj litaratury. I heta pry tym, što Čuvašyja pa płoščy prykładna, jak pałova Minskaj vobłaści.
U čym sakret čuvašskaha pośpiechu, jak hetaja pryvołžskaja respublika supraćstaić rusifikacyi, ź jakimi prablemami jana sutykajecca? Hetyja pytańni «Naša Niva» abmierkavała z papularyzataram čuvašskaj movy i kiraŭnikom hramadskaj arhanizacyi «Tavarystva nacyjanalna-kulturnaha adradžeńnia Irӗkłӗch (Svaboda)» Dźmitryjem Ściapanavym.
— Dźmitryj, na pieršy pohlad, u Čuvašyi ŭsio dobra z čuvašskaj movaj, asabliva kali paraŭnoŭvać vas z susiednimi respublikami. U čym vaš sakret?
— U peŭnaj stupieni nam prosta pašancavała. Ad samaha pačatku dola tytulnaj čuvašskaj nacyi ad ahulnaj kolkaści nasielnictva była vysokaj. Navat zaraz kala 70% nasielnictva našaj respubliki — čuvašy. Tut u nas situacyja navat lepšaja, čym u Tatarstanie, jaki lubiać zaŭsiody stavić u prykład. Pałova nasielnictva Tatarstana — ruskija, jakija ličać svajoj rodnaj movaj ruskuju. U nas usio ž dola karennaj nacyi vyšejšaja.
Jašče adzin važny faktar — ščylnaść nasielnictva. Tut my zajmajem pieršyja pazicyi ŭ Rasii paśla Maskvy, Pieciarburha i niekatorych kaŭkazskich respublik.
Kali kazać pra našych susiedziaŭ, to najhoršaja moŭnaja situacyja ŭ fina-ŭhorskich respublikach: Udmurtyi, Maryj Eł, Mardovii. Čuvašy, jak i tatary z baškirami, — ciurkamoŭnyja narody, i situacyja ŭ našych respublikach nie takaja tryvožnaja. A voś fina-ŭhorskija narody, na žal, majuć mienšy ŭzrovień nacyjanalnaj samaśviadomaści i imkliva rusifikujucca. Na siońniašni dzień jany stali etničnaj mienšaściu ŭ siabie na radzimie i pastupova źnikajuć.
Taksama ad inšych respublik Rasii nas adroźnivaje toje, što da stalinskich represij my mieli ŭ Čuvašyi svaju nacyjanalnuju intelihiencyju, i amal usie miascovyja čynoŭniki byli čuvašami.
— Jak adčuvaje siabie čuvašskaja mova ŭ śfiery adukacyi i ŭ miedyja?
— Čuvašskaja mova vykładajecca jak dziaržaŭnaja mova va ŭsich adukacyjnych ustanovach: ad dziciačaha sadka da VNU. Ale vykładańnie inšych pradmietaŭ na čuvašskaj movie jość tolki ŭ pieršych čatyroch kłasach, i heta surjoznaja prablema. Jak kazaŭ adzin z čuvašskich kłasikaŭ Mietry Juman, biez vyšejšaj adukacyi na čuvašskaj movie nacyja asudžana na źniknieńnie.
Što tyčycca nacyjanalnych ŚMI, to tut situacyja adroźnivajecca ŭ lepšy bok. Sioleta paśla našaha zvarotu ŭ Čuvašyi źjaviłasia ŭłasnaje spadarožnikavaje telebačańnie na nacyjanalnaj movie. Heta asabliva pazityŭny zruch z ulikam taho, što pałova čuvašskaj nacyi žyvie za miežami respubliki. My možam hladzieć čuvašskija klipy, čuvašskija filmy, kłasiku suśvietnaha kino i błokbastary apošnich dziesiacihodździaŭ u pierakładzie na čuvašskuju movu, kštałtu «Terminatar» ci «Adzin doma». Pierakładajecca na čuvašskuju movu navat savieckaja kinakłasika, naprykład «A zori zdieś tichije» ci «Moskva ślezam nie vierit». Usie hetyja filmy, z čuvašskim pierakładam, rehularna tranśluje nacyjanalnaje telebačańnie.
— Napeŭna, čuvašy majuć niejki dośvied ułasnaj dziaržaŭnaści?
— Tak. Čuvašy źjaŭlajucca spadkajemcami vołžskich bułhar. I na našych ziemlach isnavała mocnaja dziaržava — Vołžskaja Bułharyja. Nastupnym etapam našaj dziaržaŭnaści było Kazanskaje chanstva. Heta ahulnaja histaryčnaja spadčyna čuvašskaha i tatarskaha narodaŭ.
Naša hramadskaja arhanizacyja «Irӗkłӗch» («Svaboda») kožny kastryčnik udzielničaje ŭ Dni pamiaci i žałoby, jaki adbyvajecca ŭ Kazani, dzie my ŭzhadvajem achviar ahresii Ruskaha carstva ŭ 1552 hodzie, kali vojski Ivana Žachlivaha ŭziali Kazań i źniščyli amal usich jaje žycharoŭ.
— U jakich mierapryjemstvach vy jašče ŭdzielničajecie?
— U nas vialikaja kolkaść samych roznych akcyj i mierapryjemstvaŭ pa papularyzacyi čuvašskaj movy i nacyjanalnaj samaśviadomaści.
Naprykład, my robim śpiecyjalnyja nalepki «Tut razmaŭlajuć pa-čuvašsku» i prapanoŭvajem ich uładalnikam ustanoŭ śfiery absłuhoŭvańnia.
Taksama my robim infarmacyjnyja nalepki, takija jak «Vychadu niama», «Nie kuryć!», «Viadziecca videanazirańnie» i hetak dalej. Na naš pohlad, čuvašskaja mova musić być u publičnaj prastory paŭsiul. Dla sacyjalnych sietak my robim čuvašskija stykiery.
Na nacyjanalnyja i dziaržaŭnyja śviaty my razdajom stužki, ładzim śviata čuvašskich dziaržaŭnych simvałaŭ.
Taksama my zajmajemsia manitorynham vykanańnia moŭnaha zakanadaŭstva. Na žal, faktaŭ parušeńnia šmat. My nie panikujem, a fiksujem usie fakty i źviartajemsia ŭ pravaachoŭnyja orhany. U ramkach manitorynhu vykanańnia moŭnaha zakanadaŭstva my dasiahnuli peŭnych pośpiechaŭ: čuvašskaja mova źjaviłasia ŭ hramadskim transparcie, Čebaksarskim (Šupaškar pa-čuvašsku) aeraporcie, na ŭsich turystyčnych šyldach.
U vioscy Akramava my ładzili ekałahična-patryjatyčnuju akcyju: sadzili duby pobač z pomnikam čuvašskim vajaram, jakija zahinuli ŭ baraćbie z rasijskim impierskim pryhniotam.
Uzdymaje «Irӗkłӗch» i palityčnyja pytańni. Raniej va ŭsich rasijskich respublikach byŭ svoj «prezident». Ale va ŭsich respublikach, akramia Tatarstana, instytut prezidenctva byŭ skasavany. Zamiest «prezidenta» ŭ nas ciapier «hłava» («kiraŭnik»). Taksama z našaj čuvašskaj Kanstytucyi prybrali słova «dziaržava». Heta maje vialikaje značeńnie dla dziaržaŭnaha budaŭnictva, tamu my vystupajem za viartańnie instytuta prezidenctva i viartańnie słova «dziaržava» ŭ našu Kanstytucyju.
Taksama my dabivajemsia ŭviadzieńnia śpiecyjalnaha čuvašskaha ŭkładyša ŭ rasijski pašpart. Zaraz takija ŭkładyšy jość tolki ŭ žycharoŭ Tatarstana.
— Jak vy dumajecie, imklivaja rusifikacyja rasijskich respublik — heta abjektyŭny praces, vyklikany ekanamičnymi i sacyjalnymi pryčynami, ci rusifikacyja źjaŭlajecca metanakiravanaj palitykaj Maskvy?
— Pa-pieršaje, palityka rusifikacyi jość. Maskva buduje adzinuju družnuju nacyju «rasijan», asablivy «russkij mir», nasadžaje ahresiŭny vajaŭničy patryjatyzm.
Pa-druhoje, nielha admaŭlać i najaŭnaści ekanamičnych pryčyn. Ale, na moj pohlad, hetaja ekanamičnaja pryčyna, dakładniej, zaležnaść ad Maskvy, stvarajecca štučna.
— Jak miascovyja ŭłady staviacca da vašaj dziejnaści?
— Nie tak daŭno my nakiravali zvaroty ŭsim kiraŭnikam orhanaŭ vykanaŭčaj ułady (ministram i kiraŭnikam rajonaŭ) z pytańniem: ci padtrymlivajecie vy toje, kab zamacavać u Kanstytucyi abaviazkovaść vałodańnia čuvašskaj movaj čynoŭnikami? Zaraz da mianie prychodziać adkazy, dzie čynoŭniki vykazvajuć svaju zhodu. Možna zrabić vysnovu, što miascovyja ŭłady nas padtrymlivajuć.
Ale ŭsio roŭna ŭ nas uźnikaje šmat prablem na ŭzroŭni ministerstvaŭ. Tam nie tak prosta prasoŭvać našy inicyjatyvy.
— A jak staviacca da vas fiederalnyja maskoŭskija ŭłady?
— Faktyčna ŭsie našyja zvaroty fiederalnaj uładaj ihnarujucca. Adna z tych struktur, jakaja nas nie ihnaruje, heta FSB. Jany, jak i CPE (Centr procidziejańnia ekstremizmu), aktyŭna cikaviacca našaj dziejnaściu, i ź ich boku my adčuvajem peŭny presinh. Tamu my amal nie pracujem ź fiederalnym centram. Chutčej, heta fiederalny centr pracuje z nami. Na našych aktyvistaŭ cisnuć na vučobie, na pracy, škodziać im, sprabujuć marhinalizavać. Takim ludziam potym ciažka znajści pracu i aktyŭna ŭdzielničać u publičnych mierapryjemstvach.
Rasijskija ŭłady ŭvažliva staviacca da pytańniaŭ mižnacyjanalnych adnosin, sieparatyzmu i ekstremizmu. Sama Rasijskaja Fiederacyja składajecca z histaryčnych nacyjanalnych dziaržaŭ. Nacyi, jakija zdolnyja stvaryć svaje dziaržavy ci jakija mieli takija dziaržavy ŭ minułym, ujaŭlajuć niebiaśpieku dla Maskvy.
— Vy bačycie mahčymaść stvareńnia niezaležnaj čuvašskaj dziaržavy ŭ pierśpiektyvie?
— U 2014 hodzie, paśla krymskich padziej, u Kryminalnym kodeksie Rasii źjaviŭsia artykuł za zakliki da sieparatyzmu. Ale ja chacieŭ by adznačyć, što adnoj z metaŭ «Irĕkłĕch» źjaŭlajecca sadziejničańnie poŭnaj realizacyi prava čuvašskaj nacyi na samavyznačeńnie. Heta dadzienaje Boham prava kožnaj nacyi. Kaniečnie, prava nacyi na samavyznačeńnie moža ŭklučać u siabie i stvareńnie ŭłasnaj niezaležnaj dziaržavy.
Na siońnia čuvašskaja nacyja skarystałasia pravam na samavyznačeńnie, ale nie ŭ poŭnaj miery.
Ciapier čytajuć
Vybityja dźviery, maski-šou, zatrymańnie top-mieniedžaraŭ. Pačaŭsia pahrom «Jeŭraopta»23
Kamientary