Sioleta ŭ śniežni spoŭnicca 100 hod ad času praviadzieńnia ŭ Minsku Usiebiełaruskaha Źjezdu — pieršaha ŭ historyi ahulnanacyjanalnaha pradstaŭničaha forumu biełaruskaha naroda, jaki pakłaŭ pačatak dziaržaŭnamu budaŭnictvu Biełarusi.
Pasiadžeńni źjezdu prachodzili ŭ Minskim haradskim teatry. Ciapier heta budynak Nacyjanalnaha akademičnaha teatra imia Janki Kupały.
Pytańnie ab 100-j hadavinie Usiebiełaruskaha Źjezdu razhladaŭ Prezidyum Biełaruskaj sacyjał-demakratyčnaj partyi (Hramady). Pa vynikach abmierkavańnia staršynia BSDP Iryna Vieštard źviarnułasia ź listom da Ministerstva kultury Respubliki Biełaruś, Minskaha haradskoha Savieta, Minskaha haradskoha vykanaŭčaha kamiteta i dyrekcyi Nacyjanalnaha akademičnaha teatra imia Janki Kupały z prapanovaj ušanavać pamiać pra Usiebiełaruski Źjezd miemaryjalnaju doškaju na budynku Kupałaŭskaha teatra.
— My prapanoŭvali zrabić ścipłuju infarmacyjnuju došku biez hareljefaŭ i bareljefaŭ, — kaža I. Vieštard. — My navat prapanavali taki karotki tekst dla jaje: «5—18 (18—31) śniežnia 1917 h. u hetym budynku prachodziŭ Usiebiełaruski Źjezd, jaki pakłaŭ pačatak sučasnaj biełaruskaj dziaržaŭnaści».
— «Sučasnaj biełaruskaj dziaržaŭnaści»? Heta značyć, i radavod Respubliki Biełaruś sacyjał-demakraty vyvodziać z Usiebiełaruskaha Źjezdu?
— Biez usiakich sumnieńniaŭ. Łohika padziej prostaja: nie było b Usiebiełaruskaha Źjezdu — nie było b Biełaruskaj Narodnaj Respubliki; nie było b BNR — nie było b Sacyjalistyčnaj Savieckaj Respubliki Biełarusi. Vydatnyja sacyjalisty i dziejačy BNR Anton Łuckievič, Tamaš Hryb, Alaksandr Ćvikievič dy inšyja hladzieli na BSSR jak na čarhovy etap nacyjanalnaj revalucyi, zaviaršeńniem jakoha budzie niezaležnaja demakratyčnaja biełaruskaja dziaržava. I mieli racyju. Niezaležnaja dziaržava zbolšaha jość, a demakratyčnuju jašče treba budavać.
— I jak pastavilisia da prapanovy sacyjał-demakrataŭ Ministerstva kultury i minskija haradskija ŭłady?
— Haradskija ŭłady maŭčać, a pieršaja namieśnica ministra kultury Iryna Dryha napisała voś taki adkaz: «Stvareńnie i ŭmacavańnie miemaryjalnych došak na budynku teatra, jaki źjaŭlajecca historyka-kulturnaj kaštoŭnaściu i miescam praviadzieńnia roznaha rodu značnych histaryčnych mierapryjemstvaŭ, prastoraj tvorčaj dziejnaści zasnavalnikaŭ nacyjanalnaha teatralnaha mastactva, čyja pamiać taksama vartaja ŭšanavańnia, ujaŭlajecca niedastatkova abhruntavanym».
Z adkazu spadaryni Dryha ja zrazumieła, što kali na budynku Kupałaŭskaha teatra ŭstaloŭvać miemaryjalnyja doški ŭ honar histaryčnych padziej, jakija ŭ im prachodzili, i ŭ honar zasnavalnikaŭ nacyjanalnaha teatralnaha mastactva, jakija ŭ im pracavali, dyk moža nie chapić miesca na ścienach. I ŭstalavańnie doški ŭ honar Usiebiełaruskaha Źjezdu ŭ hetym śviatle vyhladaje niedastatkova abhruntavanym.
My nie naiŭnyja ludzi i razumiejem, što adkazy na takoha rodu prapanovy, jak naša, pišucca nie na ministerskim i nie na haradskim uzroŭniach.
— Vas zadavalniaje hety adkaz?
— Całkam zadavoliŭ by, kali b nie adno «ale». Pišučy nam adkaz, spadarynia Dryha niejk zabyła, što na budynku Kupałaŭskaha teatra majecca miemaryjalnaja doška ŭ honar inšaj histaryčnaj padziei — I Usiebiełaruskaha źjezdu Savietaŭ, jaki prachodziŭ 2—3 lutaha 1919 h.
Raniej takaja doška, aformlenaja na ruskaj movie, visieła na fasadzie, sprava ad uvachodu ŭ teatr. Paśla rekanstrukcyi budynka došku zrabili biełaruskamoŭnaju, trochi pamianiali jaje źmiest i źmiaścili na ścianie z boku vulicy Karła Marksa.
My ničoha nie majem suprać hetaj doški, ale źviartajem uvahu na dźvie akaličnaści. Pieršaja: usie źjezdy Savietaŭ BSSR, jaki prachodzili ŭ 1919—1937 hh., nazyvalisia ŭsiebiełaruskimi, choć ni na adnym ź ich usia Biełaruś pradstaŭlena nie była. Musić, balšavikam rupiła dakazać, što i jany mohuć pravieści ŭsiebiełaruski źjezd. A na źjeździe 1917 hoda i sapraŭdy była pradstaŭlena ŭsia Biełaruś — i padrasijskaja jaje častka, i padniamieckaja. Zachodnija paviety našaj krainy byli pradstaŭleny na Usiebiełaruskim Źjeździe delehatami ad biežancaŭ i vajskoŭcaŭ.
Druhaja akaličnaść u tym, što na miemaryjalnaj došcy ŭ honar I Usiebiełaruskaha Źjezdu Savietaŭ paviedamlena nie ŭsia praŭda pra hetuju padzieju. Napisana, što źjezd pryniaŭ kanstytucyju Savieckaj Biełarusi i dekłaracyju ab ustanaŭleńni fiederatyŭnaj suviazi z Rasijaj. Mahli b dadać, što Jakaŭ Śviardłoŭ začytaŭ taksama pastanovu Usierasijskaha Centralnaha Vykanaŭčaha Kamiteta ab pryznańni niezaležnaści SSRB. Ale nie tolki dziela hetaha pryjazdžaŭ Śviardłoŭ («pravaja ruka» Lenina) u Minsk. Hałoŭnaja jaho meta była ŭ tym, kab abrezać i likvidavać SSRB. I jon damohsia ad tutejšych balšavikoŭ, jakija panavali na źjeździe, kab jany zhadzilisia z rašeńniem Centralnaha Kamiteta balšavickaj partyi ad 16 studzienia ab dałučeńni Viciebskaj, Mahiloŭskaj i Smalenskaj hubierniaŭ da Rasii. I jon ža pradyktavaŭ rašeńnie pra toje, što abrezanaja SSRB, jakaja tolki što paśpieła naradzicca, budzie abjadnana z Sacyjalistyčnaj Savieckaj Respublikaj Litvy. I 27 lutaha, praz 24 dni paśla I Usiebiełaruskaha źjezdu Savietaŭ, SSRB pierastała isnavać. Zamiest jaje źjaviŭsia sumnaviadomy, karotkačasovy Litbieł, u vyšejšym kiraŭnictvie jakoha nie było nivodnaha biełarusa.
— Čym vy rastłumačycie, što źjezd, jaki pa sutnaści ŭchvaliŭ likvidacyju Sacyjalistyčnaj Savieckaj Respubliki Biełarusi, ušanoŭvajuć miemaryjalnaj doškaj, a źjezd, jaki vyrašyŭ ustanavić respublikanski ład u Biełarusi i stvaryć Usiebiełaruski Saviet sialanskich, sałdackich i rabočych deputataŭ z pradstaŭnikoŭ biełaruskaha naroda, takoha honaru nie ŭdastojeny?
— Dadajcie: Usiebiełaruski Źjezd vykazaŭsia i za fiederacyju z Rasijaj. A kali być bolš dakładnaj — za fiederacyju z Rasijskaj Demakratyčnaj Fiederatyŭnaj Respublikaj. Voś u čym sutnaść. Saviety ŭdzielniki Usiebiełaruskaha Źjezdu razhladali jak demakratyčnyja orhany ŭłady, u jakich pradstaŭleny jak minimum ŭsie sacyjalistyčnyja partyi. A balšaviki ich razhladali jak orhany tak zvanaj dyktatury praletaryjatu, a pa sutnaści, jak dadatak da orhanaŭ balšavickaj partyi. Partyjnyja orhany prymajuć rašeńni, a deputaty, abranyja adkrytym hałasavańniem, ich družna ŭchvalajuć.
— Jakija vysnovy možna zrabić z adkazu spadaryni Dryha?
— Dźvie vysnovy. Biełaruś, nasupierak tamu, što zapisana ŭ Kanstytucyi, — nie demakratyčnaja kraina. Dla sučasnaj ułady Usiebiełaruski Źjezd, jaki vystupiŭ za demakratyčny respublikanski ład u Biełarusi, nieprymalny. Z druhoha boku, ušanoŭvajučy miemaryjalnaj doškaj takuju padzieju, jak II Usiebiełaruski źjezd Savietaŭ, i chavajučy ad publiki ŭsiu praŭdu pra jaho rašeńni, ułada tym samym demanstruje svaju prychilnaść da balšavizmu i peŭnuju zaležnaść ad uschodniaj susiedki.
— I što dalej?
— Ja dumaju, demakratyčnym partyjam Biełarusi vart było b salidarna źviarnucca da Ministerstva kultury z prapanovaj usio ž ušanavać Usiebiełaruski Źjezd miemaryjalnaj doškaj. I prapanavać Ministerstvu razhledzieć hetaje pytańnie na kalehii z zaprašeńniem zacikaŭlenych bakoŭ i srodkaŭ masavaj infarmacyi. Heta, pa-mojmu, prymusiła b čynoŭnikaŭ davać nie adpiski, a adkazy pa sutnaści. A ŭžo siońnia sacyjał-demakraty źviartajucca da demakratyčnych partyj Biełarusi z prapanovaj u śniežni adznačyć 100-hodździe Usiebiełaruskaha Źjezdu admysłovaj viečarynaj.
