Rudy zaklikaŭ nie spadziavacca na starejšaha brata i budavać demakratyčnuju dziaržavu

Heta adkaz na pytańni z papiarednich Kastryčnickich ekanamičnych forumaŭ «čamu reformy nie atrymajucca» (Rudy, 2015) i «čamu nam nie patrebnyja ekanamisty» (Rudy, 2016), adkaz i adkaznaść kožnaha. I tut ni za kim nie schavaješsia, jak i za samim saboj — za svaim pierakładvańniem adkaznaści, pakoraj i «pamiarkoŭnaściu». Sychod ad rašeńnia — heta taksama rašeńnie. Paśla jaho i ekanomika raźvivajecca ŭžo nie pa racyjanalnych zakonach, a pa praviłach nieśviadomych pavodzin. Tady i «ekanamisty-praktyki» stanoviacca «tearetykami», traplajučy ŭ pałon svaich «teoryj»-pierakanańniaŭ, zvyčak i stereatypaŭ. I ekanamičnyja rašeńni prymajucca pad upłyvam ujaŭnaj manalitnaj kulturnaj matrycy. Tak ekanomika stanovicca pavodzinskaj i statyčnaj.

Pavialičyć

Takim čynam, «čamu ja tak vyrašyŭ?»

Jakija praviły lažać u asnovie rašeńniaŭ i pavodzinaŭ u ekanomicy Biełarusi?

Praviła pieršaje: «chaču nie jak lepš usim, a chaču sam».

Biełarusy raźjadnanyja. Z boku my bolš padobnyja nie na hramadstva, a na sukupnaść raźjadnanych adzinak, jakich abjadnoŭvaje nie ahulnaść kaštoŭnaściaŭ, a dziaržaŭnaść. Tamu i ekanomika znachodzicca ŭ pastajannym kantakcie ź dziaržavaj i nie ŭjaŭlaje ni inšaha žyćcia, ni što mahčymyja inšyja partniory. Z boku dziaržavy dabrabyt usprymajecca jak bahaćcie krainy, a nie čałavieka, tamu i asnoŭnaja meta — rost VUP, reziervaŭ, a nie dać mahčymaść čałavieku zarablać samomu. Z boku nasielnictva vyjaŭlajecca «sindrom zdarovaha sensu»: prystasavańnie, kryvadušnaść, zakłapočanaść tolki saboj i svaimi rašeńniami. Spałučeńnie pakaznoj łajalnaści z asabistymi intaresami viadzie da taho, što pry aficyjnym padzieńni ekanomiki jana praciahvaje raści, ale ŭžo ŭ cieni. A kali ŭzmacniajecca baraćba z «cieniem», heta tyčycca asabistaha, abjadnoŭvaje mnohich i pavialičvaje sacyjalnuju napružanaść.

Praviła druhoje: «chaču nie jak lepš, a chaču, kab nie było horš».

Biełarusy pałachlivyja. My schilnyja da strachu i mienš schilnyja da ryzyki. Tamu i prablemam u ekanomicy zaŭsiody jość apraŭdańnie: «mahło być horš». Takoha samazaspakajeńnia (ułaścivaha nie tolki biełarusam) bolš, čym škadavańnia, «što mahło być lepš» (Thaler, 2016). Heta farmuje prosty vybar ad advarotnaha: «rabić treba tak, jak umiejem, abo nijak», «kali nie dziaržaŭnaje — značyć ničyjo i źniknie», «kali nie hetaja sacyjalnaja sistema — značyć, budzie chaos i razrucha» i h.d. Charakterna, što ŭ pravile «kab nie było horš» punkt adliku «było» z časam mianiajecca (Lewis, 2017). I toje, što ŭčora ličyłasia nieprymalnym (padzieńnie VUP, dachodaŭ), siońnia moža stać novaj normaj. Značyć, za joj chavajecca nie tolki ekanomika, ale i ŭsieahulnaje žadańnie zachavać status-kvo, pačućcio kantrolu i mahčymaść realizavać niehałosnyja damoŭlenaści.

Praviła treciaje: «chaču chutka».

Biełarusy psieŭdaaktyŭnyja. My aryjentavany na chutkija rašeńni, satysfakcyju ahladnymi rečami i karotkaterminovaje płanavańnie. U asnoŭnym rašeńni prymajucca ŭ apošni momant, pad ciskam, chutka, na miažy ŭhadvańnia. Karotkaterminovy aryjencir farmuje schilnaść minimizavać straty, a nie maksimizavać prybytak; spažyvać, a nie źbierahać i inviestavać. Kali ŭ 1990-ch i 2000-ch hadach spałučeńnie karotkaterminovych vynikaŭ (pryrost VUP, zarpłaty, budaŭnictva abjektaŭ) davała adčuvańnie stabilnaha rostu, to ŭ 2010-ch hadach zapavoleńnie ekanomiki, inflacyjny, pazykovy naviesy pakazali, što doŭhaterminovy ekanamičny rost — heta «nie čarada stamietrovak, a marafon».

Pavialičyć

I ŭsio ž, «čamu ja tak vyrašyŭ?»

Jak prymajucca rašeńni? Pa sutnaści, heta bolš važna, čym samyja rašeńni.

Doŭhaterminovyja, składanyja ekanamičnyja rašeńni z-za niedachopu kampietencyi, niemahčymaści «pieravaryć» usiu infarmacyju, navakolnaj niavyznačanaści stanoviacca, jak praviła, chaatyčnymi i farmujucca pad upłyvam vypadkovych padziej — nastroju, pačućciaŭ, taho, što my ŭ hety momant pačujem, pabačym, kaho sustreniem, abo čahości jašče, što niemahčyma pradkazać (Mlodinow, 2012).

Karotkaterminovyja, prostyja rašeńni ŭ ekanomicy charaktaryzujuć łohiku myśleńnia i farmujucca pad upłyvam kulturnaj matrycy (Kanieman, 2013 hoda). U biełarusaŭ heta bačycca pad upłyvam roznych fobij, pamiaci pra vajnu, pra stratu savieckich źbieražeńniaŭ, pra šmatlikija devalvacyi, pad upłyvam instynktu samazachavańnia, pačućcia ŭłasnaści, moŭnaj atmaśfiery, siamiejnaści (vuzkaha koła davieru). Z-za ahulnaha infarmacyjna-kulturnaha asiarodździa ŭ biełarusaŭ sfarmavalisia ahulnyja charaktarystyki — «kulturny kod».

Pa-pieršaje, dvuchdumstva.

Niavyznačanaść prynaležnaści biełarusaŭ da ruskaha abo zachodniaha śvietu, da kamunizmu ci kapitalizmu, da dziaržavy ci rynku rasščaplaje takija hramadskija aryjenciry, jak emacyjanalnaść/strymanaść, indyvidualizm/kalektyvizm, libieralizm/kansiervatyzm, dyryžyzm/aŭtarytaryzm (jak formy paternalizmu). Pad upłyvam dvuchdumstva pryniaćcie rašeńniaŭ nahadvaje «pjanuju chadu», kali kožny nastupny krok nie zaležyć ad papiaredniaha i nieviadomy tamu, chto idzie. U vyniku spałučajucca rynkavyja adnosiny z administracyjnymi, pieraplatajucca roznyja formy ŭłasnaści i sistemy kiravańnia, suisnujuć supiarečlivyja instrumienty rehulavańnia, a prahres dasiahajecca dvuchsensoŭnymi namiokami i dziejańniami.

Pa-druhoje, aryjentacyja na savieckaje minułaje.

Dla bolšaści biełarusaŭ histaryčnyja kaštoŭnaści abmiežavanyja savieckim pieryjadam: Vialikaja Ajčynnaja vajna, avaryja na ČAES, raspad SSSR (Łašuk i inš., 2016). Pad hetym upłyvam farmujecca staŭleńnie da ryzyki, pradprymalnictva, dziaržułasnaści, sistemy kiravańnia, padtrymlivajecca maštabnaje myśleńnie i adnačasova aryjentacyja na karotkaterminovy vynik. Biełaruskaje hramadstva nahadvaje vypuščanuju z kletki ptušku, jakaja nie lacić, a zmahajecca z ułasnym žadańniem viarnucca nazad. Jaje vabić hipnoz pamiaci, zvykły los pakut, rasčaravańnie ad idealizavanaj svobody.

Pa-treciaje, paternalizm.

Dla biełarusaŭ heta pradukt kulturnaj dylemy: rabić toje, što zrazumieła, padabajecca i adpaviadaje kalektyŭnaj pamiaci, abo toje, što nieviadoma i nie paćviardžajecca hatoŭnaściu hramadstva da razumnaj samaarhanizacyi. Paternalizm taksama ŭmacoŭvajecca aryjentacyjaj na savieckaje minułaje z vydalenym centram pryniaćcia rašeńniaŭ, pošukam krainy-apory, idealizacyjaj roli asoby. Usio heta farmuje staŭleńnie da ŭłasnaści, adkaznaści, inicyjatyvy, kantrolu.

I hałoŭnaje, «čamu ja tak vyrašyŭ, a nie my?»

Jakija hramadskija charaktarystyki mohuć źmianić praviły pavodzinaŭ u ekanomicy, sfarmavać ahulnaść, schilnaść da ryzyki, doŭhaterminovaje płanavańnie, «uklučyć» racyjanalnyja zakony i vyvieści ekanomiku na ahulnasuśvietnuju mahistral «za sto hadoŭ rostu»?

Pa-pieršaje, vyznačanaść.

Treba vyznačycca z pazicyjaj na minułaje, sučasnaść i budučyniu z ahulnym vybaram: kamunizm ci kapitalizm, dziaržaŭnaja ŭłasnaść abo pryvatnaja, dyryžyzm abo rynak. U hetym moža dapamahčy adnaznačnaje razumieńnie, što niama inšaj ekanomiki, akramia suśvietnaj, niama inšaha dośviedu, akramia suśvietnaha, inšaj navuki, akramia suśvietnaj, i inšych kaštoŭnaściaŭ, akramia ŭniviersalnych. Histaryčnaja niepaźbiežnaść viadzie ŭsie krainy da rynkavaj demakratyi (Fukujama, 2005 h.), ale tolki z roznaj chutkaściu (Vielciel, 2017). U biełarusaŭ užo skłałasia adnaznačnaje nieprymańnie vajny z-za pieražytych žachaŭ Vialikaj Ajčynnaj vajny. Ale ž straty SSSR u toj vajnie supastaŭnyja z achviarami inšych padziej savieckaj historyi: revalucyi, hramadzianskaj vajny, kalektyvizacyi, haładamoru, «vialikaha teroru», HUŁAHa. Biez peŭnaści my chodzim pa kole. Peŭnaść farmuje śmiełaść, adkrytaść, sapraŭdnuju talerantnaść, pluralizm, jakija stvarajuć hramadskuju enierhiju dla ekanamičnaha raźvićcia.

Pa-druhoje, aryjentacyja na budučyniu.

Iniercyjnaja budučynia nakanavanaja. Tolki aryjencir napierad usialaje nadzieju, što źjavicca budučynia, jakaja pakul nieviadoma, i jość šaniec pry mabilizacyi hramadskaj enierhii, kampietencyi pryciahnuć u krainu najlepšyja suśvietnyja praktyki, kapitał, jakija stvorać novuju atmaśfieru, dzie adrodzicca ŭłasny patencyjał i źjaviacca nikomu nieviadomyja siońnia novyja punkty rostu ekanomiki. Tady na źmienu «ručnomu» vybaru pryjarytetaŭ i praroctvam, jakija sami zbyvajucca, pryjduć stratehičnaja niavyznačanaść i množnaść raŭnavahaŭ (Tyrol, 2017a, b).

Pa-treciaje, samastojnaść.

Heta ŭśviedamleńnie, što ŭ biełarusaŭ nie moža być «starejšaha brata» ni ŭ čyjoj asobie, «nichto nam nie vinien» i «nichto nam nie dapamoža, akramia samich siabie». Taki «sindrom adzinočki», fobija biezabaronnaści, adčuvańnie prynaležnaści da małoj krainy, imknieńnie da samadastatkovaści va ŭmovach deficytu resursaŭ i jość pačućcio niezaležnaści.

Jak raskadziravać z «ja» ŭ «my»?

Źniešni šlach — heta adkrycca i pryciahnuć tych, chto padzialaje ŭniviersalnyja kaštoŭnaści — mižnarodnych inviestaraŭ, jakija dzielacca dośviedam i dzielać ryzyki. Ale spryjalny inviestycyjny klimat — heta nie dyktat inviestaraŭ, nie chaos i nie «niabačnaja ruka» rynka. Heta zakony, sudy i abarona pravoŭ ułasnaści. I hetyja zakony piša i vykonvaje całkam «bačnaja ruka» dziaržsłužačych i sudździaŭ, jakija majuć svaje pierakanańni, stereatypy i taksama znachodziacca ŭ pastcy kulturnaj matrycy.

Jość i ŭnutrany šlach. Jak ni dziŭna, paternalisckaje hramadstva z paternalizmu moža vyvieści sama dziaržava praz raźvićcio adukacyi, sudovaj sistemy, rynkaŭ pracy i kapitału, hramadskich arhanizacyj, palityčnaj kultury, šmatpartyjnaści, praparcyjnaj vybarčaj sistemy, nacyjanalnych ŚMI i ich abjadnańnia z hłabalnymi, sacyjalnaj rekłamy i inšych instrumientaŭ «padšturchoŭvańnia» (Kapialušnikaŭ, 2013 hod).

Jość suśvietny dośvied prachodžańnia hetych šlachoŭ: naprykład, u XIX stahodździ — Arhiencina i Šviecyja, u XX stahodździ — Ispanija, Japonija, Sinhapur, Kareja i Kitaj.

Vysnova

«Čas maŭčańnia prajšoŭ i čas kazać pryjšoŭ» (Lutar, 1521): duch refarmatarstva znoŭ i znoŭ budaražyć rozumy ŭ sprobach sfarmulavać univiersalnyja kaštoŭnaści i ahulny zdarovy sens. Ale što dalej? Paradoks u tym, što kali my adarviomsia ad tekstu, to nieśviadomaje vierniecca i znoŭ zachočacca, «kab nie było horš», «kab było chutčej» i «kab niechta …, a sam — pabudu ŭ cieni».

Viadoma, sychod ad rašeńnia — heta taksama rašeńnie. Ale tady źnikaje prava spadziavacca i čakać, što ekanomika paśla padzieńnia stanie raści. Što ekanamičnyja rašeńni stanuć zrazumiełyja ŭsim. I što źjavicca ahulnaja hramadskaja samaśviadomaść i na lubyja pytańni «čamu» budzie novy adkaz — «tamu što tak vyrašyli my».

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0