Paraza ci pośpiech? BNR u paraŭnańni ź inšymi nacyjanalnymi prajektami Uschodniaj Jeŭropy
Piša etnołah Pavieł Cieraškovič, kandydat histaryčnych navuk.
Nabližeńnie 100-j hadaviny abviaščeńnia niezaležnaści BNR vyklikaje nastolki haračyja dyskusii, nibyta ŭsio heta adbyvałasia nie ŭ 1918 hodzie, a litaralna pazaŭčora. Ci byŭ prajekt BNR paśpiachovym? Heta pieršaja sproba ŭstalavańnia nacyjanalnaj dziaržaŭnaści ci palityčny fejk? Ci byŭ paśpiachovym biełaruski nacyjanalny ruch u cełym? I jak vymiarać pośpiech?
Praz dva dni paśla abviaščeńnia niezaležnaści BNR Sfatuł Ceryj — parłamient Małdaŭskaj Demakratyčnaj Respubliki — pryniaŭ rašeńnie ab dałučeńni Małdovy da Rumynii, skasavaŭšy dekłaracyju ab niezaležnaści, abvieščanuju ŭ śniežni 1917 hoda. Ci nie jość 25 Sakavika pośpiecham na hetym fonie? Mirasłaŭ Hroch — suśvietna viadomy daśledčyk nacyjanalnych ruchaŭ u Jeŭropie adnosić biełaruski prykład da paraŭnalna paśpiachovych. I sapraŭdy na siońnia farmalna biełarusy majuć značna bolej, čym šatłandcy, katałancy, karsikancy (śpis moža być doŭhim). I pieršyja kroki hetamu byli pakładzienyja mienavita ŭ lutym-sakaviku 1918 hoda.
Hety artykuł pryśviečany nie ŭłasna padziejam stahadovaj daŭniny, bo tut naratyvaŭ isnuje dastatkova, a tym sacyjalnym i ekanamičnym umovam, jakija im papiaredničali. Ale heta ŭ značna bolšaj stupieni dazvalaje zrazumieć i toje, što adbyvałasia, i značeńnie tych padziej.
Situacyja ŭ Biełarusi razhledžanaja na tle Uschodniaj Jeŭropy šlacham paraŭnańnia z estoncami, łatyšami, litoŭcami, ukraincami i, u niekatorych aśpiektach, małdavanami.
Bolšaja častka daśledčykaŭ biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu adznačaje, što jon raźvivaŭsia ŭ niespryjalnych umovach. Čaściej za ŭsio zhadvajuć etničnyja asablivaści, jakija rabili biełarusaŭ prydatnaj achviaraj vonkavych asimilacyjnych upłyvaŭ, adsutnaść ułasnaha «Pjemonta» (isnujučaha ŭ adnosna spryjalnych umovach centra nacyjanalnaha ruchu, kštałtu Pjemonta ŭ italjancaŭ, Haliččyny va ŭkraincaŭ ci Uschodniaj Prusii ŭ litoŭcaŭ), ci, u ajčynnaj histaryjahrafičnaj tradycyi, — adsutnaść nacyjanalnaj buržuazii.
Historyja nacyjanalnych ruchaŭ, adnak, śviedčyć, što hetyja akaličnaści spracoŭvajuć daloka nie zaŭsiody.
Etnalinhvistyčnyja asablivaści słavakaŭ, naprykład, nie zdoleli ich abaranić ad hvałtoŭnaj madźjaryzacyi ŭ druhoj pałovie XIX stahodździa.
Estonski i łatyšski nacyjanalnyja ruchi byli paśpiachovymi bieź jakich-niebudź «Pjemontaŭ», a małdaŭski ruch byŭ ci nie najmienš paśpiachovym, niahledziačy na taki nibyta mocny «Pjemont», jak maładoje rumynskaje karaleŭstva.
Što ž tyčycca tak zvanaj nacyjanalnaj buržuazii, to ŭ anivodnaha naroda Uschodniaj Jeŭropy jaje nie było ŭ dastatkovaj kolkaści, a litoŭcy dasiahnuli vyklučnaha pośpiechu prytym, što statystyčnyja pakazčyki pa hetym krytery byli našmat horšymi, čym u biełarusaŭ.
Hałoŭnuju rolu adyhryvać daloka nie hetyja abstaviny, choć i jany ŭ peŭnaj stupieni — istotnyja.
Mirasłaŭ Hroch źviartaje ŭvahu na toje, što nacyjanalny ruch zvyčajna ŭźnikaje praz hienieracyju (20—25 hadoŭ) paśla admieny pryhonu. Heta biezumoŭna tak, ale vialikaje značeńnie maje i toje, jakoj była kankretnaja forma pryhonu i jakaja dola nasielnictva znachodziłasia ŭ hetaj formie sacyjalnaj zaležnaści.
Statystyčnyja źviestki siaredziny XIX stahodździa śviedčać, što biełarusy znachodzilisia ci nie ŭ najhoršaj situacyi. U Łatvii, Estonii i Małdovie pryhon byŭ užo daŭno skasavany. Siaredniaja dola pryhonnych va jeŭrapiejskaj častcy Rasijskaj impieryi dasiahała 37,5%. U Litvie jana była roŭnaj 36,9%, va Ukrainie — 44,2%, a ŭ Biełarusi — 61,8%.
Da hetaha treba dadać, što ŭ hety čas asnoŭnaj formaj fieadalnaj renty ŭ Biełarusi była panščyna, jakaja achoplivała kala 94% pryhonnych sialan. Heta taja forma zaležnaści, jakaja, na dumku Alaksandra Čajanava, «nabližałasia da rabstva». Čamu heta istotna? Tamu, što na siaredzinu XIX stahodździa ci nie najbolšaja častka biełarusaŭ znachodziłasia mienavita ŭ takim stanoviščy. A heta, u svaju čarhu, markiravała biełaruskuju movu i kulturu jak prykmietu najvyšejšaj sacyjalnaj pryhniečanaści.
U susiednich Litvie i Ukrainie isnavali dastatkova šmatlikija hrupy nasielnictva, volnaha ad pryhonu, ale pa svaich etničnych, moŭnych i kanfiesijnych paramietrach tojesnych pryhonnym sialanam. Havorka idzie ab volnych sialanach u Litvie, jakija składali da 5,6% nasielnictva ŭ siaredzinie XIX stahodździa, i ab «małarasijskim kazactvie» va Ukrainie (da 12% padatnaha nasielnictva ŭ 1834 hodzie). Ničoha padobnaha ŭ Biełarusi nie isnavała. Heta značyć, što ŭ toj čas być pryhonnym i razmaŭlać pa-biełarusku było (amal što) tojesnym. I biełarusy nie mieli mahčymaści vykarystać dośvied inšaha sacyjalnaha dziejańnia, inšych sacyjalnych praktyk i madelaŭ pavodzinaŭ.
Admiena pryhonu i madernizacyja druhoj pałovy XIX stahodździa nibyta pavinny byli niejtralizavać heta, ale ŭ paraŭnańni z susiedziami ŭ Biełarusi heta adbyłosia ci ŭ nie najmienšaj stupieni.
Na miažy XIX i XX stahodździaŭ Biełaruś była najbolš adstałym rehijonam jeŭrapiejskaj častki Rasijskaj Impieryi. Pa pamiery handlova-pramysłovaha abarotu na dušu nasielnictva (u peŭnaj stupieni tahačasny anałah GDP per capita) Biełaruś sastupała navat Archanhielskaj hubierni.
Na terytoryi Łatvii hety pakazčyk składaŭ 204 rubli ŭ hod na čałavieka, Estonii — 85, Ukrainy — 70, Litvy — 39, Małdovy — 35, Biełarusi — usiaho 25. Sukupny hadavy abarot adnoj Ryhi z nasielnictvam 377 tys. čałaviek składaŭ 235 młn rubloŭ, u toj čas jak usioj Biełarusi z 6,6 młn čałaviek — 173 młn rub. Da hetaha treba dadać, što ŭ šerahu rehijonaŭ Biełarusi pakazčyki rynkavaj aktyŭnaści byli značna nižejšymi za siarednija i, naprykład, u Biełaviežskim ekanamičnym rajonie składali ŭsiaho 4 rubli ŭ hod na čałavieka (absalutny minimum u Centralna-Uschodniaj Jeŭropie).
Los nacyi, zvyčajna, vyrašajecca ŭ stalicy ci ŭ bujnym administracyjnym centry. Tamu nadzvyčaj istotnaje značeńnie maje kampazicyja haradskoha nasielnictva. Praktyčna ŭsie narody rehijona byli sialanskimi: ad 84% da 98% ź ich žyli ŭ viaskovaj miascovaści. Ale pośpiech estoncaŭ, łatyšoŭ i ŭkraincaŭ šmat u čym byŭ vyznačany tym, što ŭ kancy XIX stahodździa ŭ haradach ich było adpaviedna 67%, 38% i 32%. U toj ža čas biełarusy i małdavanie składali kala 16%. Adnak u najmienšaj stupieni siarod haradskoha nasielnictva byli pradstaŭlenyja litoŭcy — usiaho 7,7%, što, adnak, nie pieraškodziła im damahčysia pośpiechu ŭ nacyjanalnym budaŭnictvie.
Tamu nie mienšuju rolu adyhryvała pašyreńnie piśmiennaści. I heta nievypadkova: nacyjanalnyja prajekty znachodzili siabie masavuju aŭdytoryju praz raspaŭsiudžvańnie drukavanaj pradukcyi — haziet, časopisaŭ, knih i h. d. Uzrovień piśmiennaści siarod narodaŭ rehijona adroźnivaŭsia nie mienš radykalna, čym pakazčyki ŭzroŭniu madernizacyi. Najbolš pieradavym narodam u hetych adnosinach byli estoncy, 80% jakich byli piśmiennymi ŭ 1897 hodzie. Heta nadzvyčajna vysoki pakazčyk. Uzrovień piśmiennaści ŭ estonskaj vioscy byŭ vyšejšym, čym u stalicach: u Sankt-Pieciarburzie i Maskvie kala pałovy žycharoŭ byli ŭ toj čas niepiśmiennymi. U łatyšoŭ piśmiennyja składali 71%, litoŭcaŭ — 36,8%, biełarusaŭ — 13,5%, ukraincaŭ — 12,9% i małdavan — 10%.
Jašče bolš radykalna adroźnivalisia pakazčyki piśmiennaści siarod žančyn. Kali u estoncaŭ, łatyšoŭ i litoŭcaŭ piśmiennaść siarod žančyn była roŭnaj ci navat bolšaj (u litoŭcaŭ, naprykład, uzrovień mužčynskaj piśmiennaści składaŭ 37,8%, žanočaj — 44%), to siarod biełarusaŭ, ukraincaŭ i małdavan situacyja była całkam inšaja: uzrovień žanočaj piśmiennaści składaŭ adpaviedna 8%, 3% i 0,9%.
Hety pakazčyk, jak mnie padajecca, byŭ siarod najbolš važkich. Zhodna ź Niraj Juvał-Devis i Fłojaj Ancijas, žančyna ŭvohule «adyhryvaje centralnuju rolu ŭ ideałahičnym adnaŭleńni kalektyŭnaj identyčnaści i tranślacyi kultury».
Va ŭmovach adsutnaści nacyjanalnych sistem adukacyi chatniaje vychavańnie było hałoŭnym asiarodździem farmiravańnia samaidentyfikacyi, i ad taho, ci była žančyna piśmiennaj i, značyć, adkrytaj da ŭsprymańnia nacyjanalnaj ahitacyi, zaležała, jaki źmiest hetaj identyfikacyi budzie.
Daśledčyki nacyjanalnych ruchaŭ łatyšoŭ i estoncaŭ, jakija vyvučali siamiejnyja historyi, užo daŭno zrabili vysnovu, što sapraŭdnyja nacyjanalnyja lidary naradžalisia ŭ siemjach, u jakich nie tolki muž, ale i mienavita žonka byli nacyjanalna śviadomymi. Mienavita nacyjanalnyja ruchi ŭ rehijonie Uschodniaj Jeŭropy stali toj sacyjalnaj prastoraj, u jakoj žančyny pačali vystupać u roli kulturnych i palityčnych aktaraŭ (Lesia Ukrainka, Ałaiza Paškievič, Lidzija Kojduła i h. d.).
Bačna, što pa bolšaści značnych sacyjalnych paramietraŭ biełarusy znachodzilisia ŭ situacyi, jakaja strymlivała raźvićcio nacyjanalnaha ruchu. Kab bolš dakładna zrazumieć jaje, lepš razhledzieć dvuchbakovyja paraŭnańni z narodami Uschodniaj Jeŭropy.
Tak, adstavańnie biełarusaŭ ad estoncaŭ było abumoŭlena nastupnym. Pa-pieršaje, značna bolš vysokim uzroŭniem madernizacyi. Badaj što najbolšaje značeńnie mieŭ vysoki ŭzrovień piśmiennaści. Nie mienšuju rolu adyhryvała raźvićcio sacyjalnaj mabilnaści. Estoncy, jak nie chto inšy, zdoleli ŭtvaryć ustojlivyja haradskija supolnaści, jakija kolkasna daminavali siarod haradžan. Pry hetym uzrovień urbanizacyi byŭ nie takim vysokim. Bujnych haradoŭ i industryjalnych centraŭ tut nie było. Pa-druhoje, chutkamu raźvićciu estonskaha ruchu sadziejničała redkaja i vyraznaja prastata etnasacyjalnaj struktury nasielnictva. Sacyjalnyja supiarečnaści pamiž estonskaj bolšaściu i niamieckaj mienšaściu byli nastolki vidavočnymi, što nie treba było prykładać vialikija namahańni, kab pierafarmulavać ich na movie nacyjanalnych łozunhaŭ. Pa-treciaje, istotnuju rolu adyhrała prynaležnaść da pratestantyzmu, jaki z usich chryścijanskich kanfiesij najlepšy čynam prydatny da simbijozu z nacyjanalnaj ideałohijaj. Pa-čaćviortaje, mocny ŭpłyŭ, asabliva na intelihiencyju, zrabiŭ prykład paśpiachovaha raźvićcia blizkich pa movie i kultury finaŭ. Peŭnuju rolu adyhrała i etnalinhvistyčnyja asablivaść estoncaŭ, jakaja achoŭvała ich ad hiermanizacyi i rusifikacyi. Usio heta dazvoliła estoncam pieraadoleć tyja niehatyŭnyja ŭmovy, jakija stavili pad pytańnie ich navat patencyjalnuju mahčymaść utvaryć nacyjanalnuju supolnaść. Siarod ich: «niehistaryčnaść» (heta značyć, adsutnaść u pryncypie čaho-niebudź u historyi, što možna było b traktavać jak ułasnuju dziaržaŭnaść, adsutnaść adzinaha etnonima i samaśviadomaści, adsutnaść faktaru «Pjemonta». Tym nie mienš prykład estoncaŭ śviedčyć, što ŭsio heta možna pieraadoleć i zbudavać nacyju vyklučna na padmurku tradycyjnaj sialanskaj kultury.
Situacyja z łatyšami šmat u čym padobnaja. Svaju rolu tut adyhrali vysoki ŭzrovień madernizacyi, piśmiennaści, sacyjalnaj mabilnaści, a taksama — kanfiesijnaja prynaležnaść i etnalihvistyčnaja samabytnaść. Adnak šerah abstavinaŭ rabili realizacyju łatyšskaha prajekta bolš składanym ad estonskaha. Nie tolki historyja, ale i narodny falkłor davali mała «resursaŭ» dla kanstrujavańnia mifa pra «słaŭnaje hieraičnaje minułaje». Istotna pieraškadžali značnyja rehijanalnyja moŭnyja i kulturnyja adroźnieńni, zafiksavanyja na ŭzroŭni śviadomaści. Da hetaha treba dadać bolšyja čym navat u biełarusaŭ kanfiesijnyja adroźnieńni (pratestanty-kataliki-pravasłaŭnyja). U spałučeńni z vyraznym rehijanalizmam jak, naprykład, u vypadku z Łathalijaj, jany značna ŭskładniali farmiravańnie ahulnanacyjanalnaj samaśviadomaści. U paraŭnańni z Estonijaj, u Łatvii była značna bolš składanaja etnasacyjalnaja situacyja. Ale za košt najvyšejšaha ŭ rehijonie ŭzroŭniu ekanamičnaha raźvićcia, maštabnaj sacyjalnaj mabilnaści, šmatlikaha haradskoha nasielnictva i, u tym liku, nacyjanalna śviadomaj buržuazii i najaŭnaści takoha bujnoha ŭ jeŭrapiejskim vymiareńni horada, jak Ryha, usie hetyja pieraškody byli paśpiachova pieraadoleny.
Paraŭnańnie biełaruskaj situacyi z ukrainskaj patrabuje jašče bolš padrabiaznaha razhladu. Tut, aprača madernizacyjnych adroźnieńniaŭ, adyhrali svaju rolu faktary «histaryčnaj śviadomaści» i «Pjemonta». Haliččyna, biezumoŭna, istotna paŭpłyvała na raźvićcio ahulnaŭkrainskaha ruchu. Jana była prytułkam dla ŭciekačoŭ z Uschodu. Ciažka pierabolšyć jaje rolu ŭ časy Ukrainskaj revalucyi 1917—1921 hh. Ale, na maju dumku, nacyjanalny ruch u naddniaproŭskaj Ukrainie mieŭ kudy bolšyja šancy na raźvićcio ŭ paraŭnańni ź Biełaruśsiu, navat kali b Haliččyny ŭvohule nie isnavała. Hetamu sadziejničała: pa-pieršaje, «histaryčnaja śviadomaść», jakaja mieła kankretnaje sacyjalnaje hučańnie siarod tych hrup nasielnictva, jakija ŭ najbolšaj stupieni paciarpieli ad likvidacyi Hietmanščyny ŭ XVIII stahodździ. Majecca na ŭvazie častka dvaranstva, u asiarodździ jakoha vyśpiavali idei aŭtanamizmu, šmatlikaje «małarasijskaje» kazactva, jakoje zhubiła sacyjalny status i imia, i, narešcie, šmatmiljonnaje sialanstva, jakoje zhubiła asabistuju volu. Paskoranamu raźvićciu ŭkrainskaha ruchu sadziejničała značna bolšaja prysutnaść (bolš čym u dva razy ŭ paraŭnańni ź biełarusami) ukraincaŭ siarod haradskoha nasielnictva. U hetym kantekście treba ŭzhadać fienomien Pałtavy, dzie ŭkraincy składali 57% nasielnictva. Ničoha padobnaha i blizka było nie mahčyma ŭjavić siabie ŭ haradach Biełarusi. Biełarusy značna sastupali i pa stupieni raźvićcia sacyjalnych resursaŭ nacyjanalnaha ruchu. Adsutnaść univiersiteckich centraŭ nie tolki pieraškadžała farmiravańniu asiarodkaŭ kryštalizacyi nacyjanalnaj dumki, ale i značna strymlivała maštaby viertykalnaj mabilnaści. Kolkaść sialan (pa sacyjalnym pachodžańni) z univiersiteckaj adukacyjaj va Ukrainie ŭ kancy XIX stahodździa była ŭ 20 razoŭ bolšaj u paraŭnańni ź Biełaruśsiu. Raźvićciu ŭkrainskaha ruchu sadziejničaŭ bolšy (amal što ŭ dva razy) uzrovień rynkavaj aktyŭnaści, značna bolš rańniaje źjaŭleńnie ziemskaha samakiravańnia, što spryjała stanaŭleńniu infrastruktury ruchu. Siarod faktaraŭ, jakija tarmazili nacyjanalnaj kansalidacyi, byŭ nizki, navat u paraŭnańni ź biełaruskim, uzrovień piśmiennaści, asabliva — žanočaj. Mienavita heta ci nie ŭ pieršuju čarhu zvužała patencyJnuju aŭdytoryju nacyjanalnaha ruchu.
Najbolš cikavym, na moj pohlad, źjaŭlajecca paraŭnańnie biełaruskaj i litoŭskaj situacyi. Abiedźvie etničnyja prastory znachodzilisia ŭ miežach najbolš depresiŭnaha ekanamičnaha rehijona jeŭrapiejskaj častki Rasijskaj impieryi. Litoŭcy, jak i biełarusy, byli vyklučna sialanskim narodam, pry hetym dola litoŭcaŭ-haradžan była navat mienšaj ad biełarusaŭ. Abodva narody nie mieli ŭniviersiteckich centraŭ na svajoj terytoryi. Dola litoŭcaŭ z «adukacyjaj, vyšejšaj za pačatkovuju» sastupała biełaruskaj. Razam z tym, niahledziačy na spaźnieńnie ŭ paraŭnańni z estoncami, łatyšami i ŭkraincami, litoŭski nacyjanalny ruch u kancy XIX — pačatku XX stahodździaŭ raźvivaŭsia z zajzdrosnym dynamizmam. Pa-pieršaje, usio ž taki ŭzrovień ekanamičnaha raźvićcia Litvy byŭ vyšejšym ad Biełarusi. Pa-druhoje, adyhrali svaju rolu asablivaści sacyjalnaj historyi Litvy, u tym liku najaŭnaść volnaha sialanskaha nasielnictva, rańniaja admiena pryhonu ŭ Suvałkii. Usio heta sadziejničała ŭtvareńniu davoli šmatlikaj hrupy sialan-sieradniakoŭ, jakija stali masavym apiryščam nacyjanalnaha ruchu. Pa-treciaje, istotnym adroźnieńniem, jakoje zabiaśpiečyła masavuju aŭdytoryju, byŭ značna bolš vysoki ŭzrovień piśmiennaści, asabliva siarod žančyn. Pa-čaćviortaje, značnuju rolu adyhrała, pieradusim na pačatkovaj stupieni raźvićcia, mahčymaść lehalnaha raźvićcia litoŭskaha knihadrukavańnia va Uschodniaj Prusii. Pa-piataje, vialikuju rolu ŭ pryznańni lehitymnaści histaryčnych pravoŭ litoŭcaŭ na ŭłasnuju dziaržaŭnaść mieła nadzvyčajnaja aktyŭnaść litoŭskaj emihracyi, u tym liku i ŭ ZŠA.
Jakija z usiaho hetaha ŭźnikajuć vysnovy? Kali ŭsio było tak drenna dla biełarusaŭ, čamu uvohule ŭźnik biełaruski nacyjanalny ruch? Reč u tym, što, niahledziačy na ekanamičnuju adstałaść samoj Biełarusi, abmiežavanaść kanałaŭ sacyjalnaj mabilnaści i patencyjnuju abmiežavanaść masavaj padtrymki, nacyjanalny ruch, jak heta ni paradaksalna, mieŭ dastatkova dobruju ŭłasnuju sacyjalnuju bazu.
Pavodle źviestak pierapisu 1897 hoda, 8320 čałaviek, jakija mieli adukacyju, vyšejšuju za pačatkovuju, u Biełarusi paznačyli svajoj rodnaj movaj biełaruskuju. Heta całkam dastatkovaja «krytyčnaja masa». Dla paraŭnańnia, anałahičnyja hrupy ŭ litoŭcaŭ skłali 2726 čałaviek, estoncaŭ — 3442, łatyšoŭ — 6148, ukraincaŭ — 44721.
Dola biełarusaŭ (18,5%) siarod usich asob z adukacyjaj, vyšejšaj za pačatkovuju, była amal u dva razy bolšaj ad litoŭcaŭ (9,8%), bolšaj ad estoncaŭ (15,5%), krychu sastupała ukraincam (19%) i, u bolšaj stupieni, łatyšam (23,2%).
Mienavita z ulikam usiaho hetaha i treba vystaŭlać adznaku «paśpiachovaści» ci «niepaśpiachovaści» BNR. Tak, biezumoŭna, biełaruski nacyjanalny ruch mieŭ značna mienšyja šancy na pośpiech u paraŭnańni z susiedziami. Heta była nie vina samoha ruchu. Jaho ŭźniknieńnie, jak fienomienu, absalutna zakanamiernaje ŭ toj ža stupieni, jak zakanamiernym jość raspad multyetničnych impieryj i źjaŭleńnie nacyjanalnych dziaržaŭ.
Heta ŭniviersalnaje praviła časoŭ madernu. Prablema ŭ tym, što na 1918 hod taho madernu Biełarusi krytyčna nie chapała.
Treba addać naležnaje i, jak kažuć, za haroju pakłanicca ajcam-zasnavalnikam BNR, što ŭ samaj što ni jość niespryjalnaj situacyi jany zrabili maksimum mahčymaha, dekłarujučy prava i zdolnaść biełarusaŭ žyć u niezaležnaj dziaržavie. I jak by chto ni sprabavaŭ prynizić ich dziejnaść, vykraślić jaje z historyi Biełarusi užo niemahčyma.
P.S. A ŭvohule, kali ŭ čarhovy raz abvinavacić impieryju ŭ čym-niebudź, to z boku biełarusaŭ treba skazać, što jana troški zarana razvaliłasia. Kab na 10 hadoŭ paźniej — było b u samy raz. Žart!
* * *
Pavieł Cieraškovič — kandydat histaryčnych navuk, zasnavalnik i zahadčyk kafiedry etnałohii, muzieałohii i historyi mastactvaŭ BDU ŭ 2001—2008, staršynia sienata EHU ŭ 2009—2012 hadach. Aŭtar bolš jak 100 navukovych prac.
Kamientary